მაია ჯალიაშვილი
''ჯვარცმული დიონისო''
(კონსტანტინე გამსახურდიას ''დიონისოს ღიმილის'' მიხედვით)
დიონისოს მითში ასახული მისტერია არა ერთხელ გამხდარა სხვადასხვა ხელოვანის ინტერესის საგანი. დიონისოს სახის მრავალშრიანობა განაპირობებს მხატვრულ ლიტერატურაში მის უამრავ ვარიაციას. ბევრმა ახსნა დიონისოს კულტის რაგვარობა, მასში დაუნჯებული იდუმალების გამოვლენის გზით კი სამყაროს კანონზომიერებათა შემეცნებას შეეცადა. დიონისომ, როგორც ძლიერმა და მრავლისმეტყველმა არქეტიპმა, საინტერესო მხატვრული მეტამორფოზა განიცადა ქართულ ლიტერატურაში. ამ თვალსაზრისით, განსაკუთრებით აღსანიშნავია ''დიონისოს ღიმილი''.
რომანში დიონისოს სახის ორიგინალური მხატვრული ინტერპრეტაციაა შემოთავაზებული. მწერალი ცნობილ მითს იყენებს ადამიანის არსების წარმოჩენისთვის. რომანის გმირი სავარსამიძე ამბობს ერთგან: `ადამიანის ცხოვრებაში არის ისეთი მომენტი, როცა მას გარე სამყაროს მზერა მოსწყინდება და მხოლოდ საკუთარი სულის დაკვირვება და მარტოობა მოენატრება.~ სულში ჩაბრუნებული მზერა კი წამოშლის იმგვარ სანახებს, რაც სიტყვიერ სამოსელში წარმოჩნდება, როგორც გამოუთქმელის სიმბოლური ხატებანი.
დიონისოს მითში მოთხრობილი ამბავი, როგორც შენიშნულია სამეცნიერო ლიტრატურაში, `მიგვითითებს ადამიანის სულში ღვთაებრივის დაბადებასა და მის შემდგომ ბედზე~. დიონისო, იგივე ღვთაებრივი საწყისი, რომელიც ჩნდება ადამიანში, იდევნება ჩვეულებრივი ცნობიერების (ქალღმერთ ჰერას) მიერ, რომელიც შეუსევს მას ქვენა ბუნებას (ტიტანებს) და დააგლეჯინებს. ამგვარად, ადამიანში ღვთაებრივი რჩება დაფლეთილ_დანაწევრებული, როგორც გრძნობად_განსჯითი ცოდნა, მაგრამ თუ დამხმარედ მოევლინება უმაღლესი, ქმედითი სიბრძნე (ზევსი), მაშინ დიონისო კვლავ აღორძინდება ადამიანში. ასე იბადება დანაწევრებული ღვთაებრივი ძალისგან სიბრძნე_მთლიანი და განუყოფელი, იგივე, ლოგოსი, რომელიც ძეა ღვთისა და მოკვდავი დედისა_წარმავლობისა (რომელიც არაცნობიერად ილტვის ღვთაებრივისკენ). ასე რომ, ამ მითის განცდით ადამიანში მეორდება სამყაროში მიმდინარე პროცესი_ღვთაებრივის წარმოშობისა, დევნისა და აღორძინებისა. (რომანში ფარვიზს ვერ `იგუებს~ ქვენა ინსტიქტებით გაჟღენთილი `სივრცე~_როგორც `გარეთ~, ასევე, ინდივიდუალურად, სავარსამიძის არსებაში). ამ მითის განცდით ადამიანი გაიაზრებს საკუთარ არსებას და შეიმეცნებს იდუმალს, სწვდება დაფარულს.
რომანის გმირი კონსტანტინე სავარსამიძე გაივლის გრძელ გზას, როგორც ჰორიზონტალზე (სივრცეში გადაადგილება), ასევე, ვერტიკალზე (სულში ჩაღრმავება). ეს გზა რთულია, წინააღმდეგობებით აღსავსე, მრავალფეროვანი. ღვთაებრივის ქვეცნობიერი წყურვილი (მარტოობის დაძლევა, ჭეშმარიტი სამშობლოს პოვნა, სიყვარულის თანაზიარობა) მას `შეახვედრებს~ დიონისოსთან_მასშივე დაბადებულ ღვთაებრივ ნაპერწკალთან. გმირი იწყებს საკუთარი თავის შემეცნებას, თავისი ადგილის ძიებას როგორც საზოგადოებაში, ასევე, ზოგადად, სამყაროში. ღვთაებრივის წყურვილს მასში ეწინააღმდეგება ჩვეულებრივი ცნობიერება, მიწიერი სურვილებით გაჟღენთილი. ღვთაებრივსა და მიწიერს შორის კონფლიქტი წარმოჩენილია იმ მრავალსახოვან ვნებებში, რომელთა ტყვეობაშიც მრავალგზის ვარდება სავარსამიძე.
დიონისო გაიაზრება, აგრეთვე, როგორც ადამიანის უმაღლესი `მე~, რომელიც ადამიანის ქვენა ბუნებაშია დამკვიდრებული და იღვიძებს სულში. ღვინო_სიმბოლო სულიერი ჭეშმარიტებისა და ცხოვრებისა, ბანგავს და აუძლურებს ქვენა ბუნებას. სავარსამიძეც ეტანება ღვინოსა და თრობას. მისთვის ღვინით, სიყვარულით და სიტყვით ლოთობა ერთ სიბრტყეში გაიაზრება. `უფსკრულებს აბარია ჩვენი სულის ბნელი ხვაშიადი. ადამიანური ცხოვრებისთვის ზედმეტნი ვართ და ღმერთობისთვის საკმაოდ ადამიანნი~.
დიონისო_ზევსის მიერ გადარჩენილი და ნისას გამოქვაბულში აღზრდილი (ე. ი. სულის არაცნობიერ სიღრმეში)_არის მისტიკური დიონისო, რომელიც გააზრებულია, როგორც სიმბოლო არქეტიპული კაცისა. (სავარსამიძემ ვერ შეინარჩუნა დიონისო სულში -_ფარვიზის დაღუპვა მისი ბრალია). ეჭვი ხშირად იპყრობს კონსტანტინეს: `ცხოვრებაში ხომ ყველაფერი წამიერი ხილვაა, სხვა დანარჩენი: მოგონებაა და სიზმარი~.
სავარსამიძე საკუთარ თავში დიონისოს, ე. ი. უმაღლესი `მეს~ აღმოჩენით მიუახლოვდება `არქეტიპულ კაცს~, რომელიც შეესაბამება ქრისტიანობის პირველქმნილ ზეციურ ადამ კადმონს. რომანში ღვთაებრივის წვდომის გზაა შეფარულად გაცხადებული და ამიტომაც `ბრძოლა~ იესო ქრისტესა და დიონისოს შორის ავლენს გმირის ჯერ კიდევ გაუცნობიერებელ ლტოლვებს ღვთაებრივისკენ. ვხედავთ, რომ იესო ქრისტესაც და დიონისოსაც იგი გაიაზრებს როგორც ერთი, ღვთაებრივი არსის სხვადასხვაგვარ გამოვლენას. ამიტომაც არის, რომ ისინი მის ცნობიერებაში ხან ხვდებიან ერთმანეთს, ერწყმიან. ხან ერთი `ამარცხებს~ მეორეს და `დევნის~. ამ დროს მჟღავნდება გმირის გაორება. სინამდვილეში კი დიონისო იქცევა ძალად, რომელიც ღვთაებრივს შეამეცნებინებს.
ევროპაში მოგზაურობა (შემდგომ სიზმარში ტრანსფორმირდა, როგორც ჯოჯოხეთში შთასვლით მიღებული გამოცდილება), ეს იგივე გამოქვაბული იყო, სადაც აღიზარდა იგი, გამოიცადა უამრავ ადამიანთან შეხვედრითა და სხვადასხვა მოვლენაში თანამონაწილეობით. სახლში დაბრუნება მას დიონისოს მსხვერპლშეწირვის ფასად უჯდება. რაღაცას კარგავს, მაგრამ რაღაცას იძენს. იგი ერთგვარად განწმენდილია და მზად მყოფი იმისთვის, რომ მის სულში აღორძინდეს ღვთაებრივი.
სავარსამიძე მრავალგზის ცდება, ივნებს და ამ ტანჯვაში იგზნებს ცხოვრების საზრისს. მისი ლტოლვა თანაბარ ვლინდება ქრისტიანულისა თუ წარმართულისადმი. ერთი მხრივ, დიონისოს `ასდევნებია~, მეორე მხრივ, წმინდა გიორგის. საფიქრებელია, რომ მის ქვეცნობიერში ეს ლტოლვები იბადებიან ერთი ძირიდან, წიაღიდან, საფუძვლიდან. ეს არის მარადიული წყურვილი უკან, შინ დაბრუნებისა. შინ_ზეციურ სამყოფელში, მარადიულობაში, სულთა საუფლოში.
მართალია, სავარსამიძის ტრფიალების საგანი ხშირად იცვლება_წმინდა გიორგი, ქრისტე, დიონისო... მაგრამ ეს, არსებითად, ერთის, ღვთაებრივის წყურვილია. დიონისო ხომ გაიაზრება, როგორც ქრისტეს ძმა (ჰოლდერლინი), წმინდა გიორგი კი როგორც დიონისოს `ნათესავი~ (ქართულ წარმართულ წარმოდგენებში).
სიკვდილსა და სიცოცხლეზე გამუდმებული ფიქრი სავარსამიძეს `შეახვედრებს~ როგორც დიონისოსთან, ასევე, ქრისტესთან. `ორივემ მიიღო სიკვდილი _სრული ტანჯვა და ორივე აღდგა. ორივესთვის ღვინო არის საკრალური სასმელი~.
გრიგოლ რობაქიძემ, როგორც თვითონ აღნიშნავს, მონახა თორმეტი ნათესაური მუხლი დიონისოსა და თეთრ გიორგის შორის. `როგორ?_წერს იგი. _თეთრი გიორგი ძმა_ნაშიერი მზეოსანი ლაშარის და მთვარის თუ მთვარული დიონისოს კულტი? ამ უცნაურობის ახსნა არც ისე ძნელია... მოვიგონოთ, რომ ლაშარი მითიური რეალობაა ანუ შინაგანი სინამდვილე ქართველთა ტომისა. შესაძლოა, ამ ტომის `წვამ~ ლაშარით იკლო ერთხელ, მაშინ უკანასკნელის მზეობაც დაიკლებდა. იგი, როგორც `ხატი~, სისხლნაკლულად გამოჩნდებოდა, სხივმკრთალად, ანუ `მთვარედ~. რაც შეეხება თეთრი გიორგის დიონისურ მუხლს, ამის შესახებ ითქმის შემდეგი: დიონისოს ბუნება ცვალებადია. დიდი მითოს_მკვლევარის ბახოფენის მოწმობით, დიონისო ვლინდება: ხან როგორც ხტონური არსი, ხან როგორც მთვარის თანაზიარი, ხან კი როგორც ნათელმდგენი, აპოლონს შეძმობილებული. საფიქრელია, რომ თეთრი გიორგი დიონისეს მეორე ვარიანტია. ამ ვარიანტს ბახოფენი ნათლავს ასე: `ვნებული მზე~ . არსად ისე არ `ვნებულა~ მზე, როგორც საქართველოში და სახელდება `ვნებული~ მზე პირდაპირ თეთრ გიორგიზეა გამოჭრილი~. `მთელ საქართველოში დღესასწაულობენ 23 აპრილს, ძველი სტილით, წმინდა გიორგის დღესასწაულს, თეთრი გიორგის, როგორც ის ხშირად იწოდება და, რომელიც ქრისტიანულად გადათარგმნილი ქართველი დიონისეა~.
კონსტანტინე გამსახურდია ნიცშეს მოტრფიალე და თაყვანისმცემელი იყო. სავარსამიძის სახეში გამოკრთის ის შტრიხები, რომელიც ამ `ანტექრისტეს მოციქულ~ ფილოსოფოსს ახასიათებდა. `მართალია, ნიცშე მოციქულია ანტექრისტესი, მაგრამ მაინც ყველაზე გულრწფელად ამბობდა, რომ `ქრისტე ჯვარზე_უზენაესი და უმშვენიერესი სიმბოლოა~, ამიტომ მის ჰიბრიდულ ბუნებაში ჩვენ გვაინტერესებს მისი `ჰოს~ მთქმელი, მისი ღვთიური ნახევარი. ნიცშე, ქადაგი ახალი ღმერთშემოსილობის, ნიცშე აპოსტოლი ახალი კულტურის რელიგიისა. ამიტომაც დიონისო_ღმერთი თრობის და შვებისა ქრისტიან ნიცშეს სხვანაირად ვერ წარმოედგინა, თუ არადა ჯვარზედ `ჯვარცმული დიონისოს~_ეს ერთი უკანასკნელი წინადადებათაგანია მომაკვდავ ნიცშესი. მას ისე ღრმად ჰქონდა ჯვარზე გაკრული იესოს ვიზიონერული სახე გულში აღბეჭდილი, რომ თვით ელადური შვების მახარობელი ღმერთიც ჯვარს აცვა თავის ჰიბრიდულ წარმოდგენაში~.
ასეთივე `ჰიბრიდული~ წარმოდგენები აქვს სავარსამიძეს. მის წარმოსახვაში ქრისტე და დიონისო ხშირად განუყოფელ ერთიანობაში წარმოჩნდება. სავარსამიძის არსების რომელი ნაწილი `ებრძვის~ ქრისტეს? ალბათ, ის, უმზგავსეს ადამიანს რომ უწოდებს ნიცშე `ესე იტყოდა ზარატუსტრაში~: `ხოლო ის, უნდა მომკვდარიყო: ის იხედებოდა თვალებით, რომელნი ყოველს ხედვიდნენ, ის ხედავდა ადამიანთა სიღრმეთ და უფსკრულთ, ყოველ მათ სირცხვილს და უმსგავსობას. მისმა სიბრალულმა სირცხვილი არ იცოდა: ის ჩემს უბილწეს კუთხეებში მოძვრებოდა. ეს ზე ცნობისმოყვარე, ზე აბეზარი, ზე შემწყნარებელი უნდა მომკვდარიყო. ის მარად მე მხედავდა: ამ მოწმის წინააღმდეგ უნდა შური მეძია _ ან თვით ცოცხალი აღარ ვყოფილიყავი. ღმერთი, რომელი ყოველს ხედვიდა, ადამიანსაც: ეს ღმერთი უნდა მომკვდარიყო! ადამიანი ვერ აიტანს ამგვარი მოწმის სიცოცხლეს~.
სავარსამიძის არსებაში მოქმედი უმზგავსესი ადამიანიც კლავს ღმერთს, მაგრამ, იმავდროულად, იმასაც, რასაც ელტვის და ესწრაფვის_დიონისოსაც. ამ ლტოლვებში იხატება ადამიანის თვითშემეცნების წინააღმდეგობებით აღსავსე გზა. ადამიანი ამ გზაზე ხშირად ებრძვის იმასაც, რაც მისი სათაყვანოა და საყვარელი, რადგან სწორედ ამგვარად უნდა გამოიწრთოს ნისი ნება. ადამიანი, როგორც ზარატუსტრა ამბობს: `მარად თავის თავს უნდა სძლევდეს~. ~ჰხამს ჩემდა ბრძოლა ვყო, და ყოფადობა და მიზანი, და მიზნის წინააღმდეგობა. ჰე, ვინც ჩემს ნებას ამოიცნობს, აგრეთვე, თუ როგორ უსწორმასწორო გზებით უნდა ვლიდეს იგი!
რასაც უნდა ვქმნიდე და რანაირადაც უნდა მიყვარდეს იგი, მალე მოწინააღმდეგე უნდა შევიქმნე მისი და ჩემი სიყვარულისა: ესე ჰსურს ჩემს ნებას~.
სავარსამიძე ამგვარად იწრთობს თავის ნებას, მიდის დინების წინააღმდეგ, დაბრკოლებად საკუთარ თავსვე სახავს_თავისი იდეალებითა და ზნეობით.
ზარატუსტრას ელაპარაკება მისივე ჩრდილი: `მაქვს კვლავ მიზანი: ნავთსაყუდი, საით ჩემი აფრა რბის~. `რაღა შთენილა ჩემთვის: გული მოქანცული და უტიფარი, მოუსვენარი ნება, ფართხუნა ფრთები. გატეხილი ხერხემალი. ესე ძიება ჩემი სახლისა: ჰე ზარატუსტრა, შენც უწყი, ესე ძიება ჩემი სასჯელი იყო, იგი მღრღნის. სად არის ჩემი სახლი, ამას ვკითხულობ და ვეძებ და ვეძიებდი, ესე ვერა ვპოვე. ჰე მარადო ყველგან, ჰე მარადო არსად, ჰე მარადო ამაოდ~.
სავარსამიძემ ვენახი აჭრა, სამშობლოდან გაიქცა, მამა დაივიწყა, მაგრამ მაინც სამშობლოს ძიებაშია, რომელიც არსად არ ეგულება. ამაოება ვერ `იტევს~ ამ სამშობლოს, მარადისობა კი არ `უჩენს~ გზას, პირიქით, უმალავს, რადგან ეს გზა ტანჯვით უნდა `შეიძინოს~. ერისა თუ კაცობრიობის წარსულის სურათები ხშირად `იჩხრიკება~ მის გონებაში. გამუდმებით განსჯის, წონის, აფასებს, მაგრამ ცდუნებას აყოლილი ვერ უძლებს ცხოვრების გამოცდას, იღლება და ისჯება ჩადენილი შეცდომებისთვის. ამ ძიებისას მან დაივიწყა `რწმენა სიტყვათა და ფასეულობათა და დიდ სახელთა~. `არ არის ჭეშმარიტება, ყველაფერი ნება დართულია~ _ზარატუსტრას ამ პრინციპმა `დაღუპა~ იგი. ს. სიგუას აზრით, სავარსამიძის ცხოვრებაში `ირეკლება დიონისური მოდელი~. `კ. გამსახურდიამ ნიცშეს კონცეფცია დიონისოსა და ქრისტეზე, ზეკაცზე ქართულ სინამდვილეში შეიტანა~.
სავარსამიძე მაძიებელი ადამიანია, იგი ცდილობს ინდივიდუალობის დაძლევას და ზეინდივიდუალურის წვდომას. აქ იგი ხვდება ნიცშეს ზეკაცს (ნაპოლეონისადმი სიყვარულიც ამასვე ამჟღავნებს). სავარსამიძის ერთ_ერთ რეალურ პროტოტიპად ზარატუსტრაც ირეკლება. კ. გამსახურდია წერდა: `ზარატუსტრა წინასწარმეტყველური გაშიშვლებაა პიროვნების და მისივე ემპედოკლესებური გადასვლა ზეინდივიდუალურში. აქ იხატება დიონისოს თავი სმარაგდის მშვენების მთიებით მოსილი. ამ მომენტში გოეთეს აპოლონური თვალი ძლევამოსილი პიროვნების ღმერთში უკუქცევას ჰხედავდა~. `ზეკაცი და დიონისო ნიღაბია ერთი და იმავე ღმერთობით დამთვრალი მომავალი ადამიანისა~. `ნიცშე ადამიანობის ხსოვნაში დარჩება, რადგან იგი იყო როგორც ზვარაკი, ისე თვით ტანჯვაში პირგაბადრული ღმერთი დიონისოს თავის სმარაგდის მშვენებაში გაბრწყინებული~.
სავარსამიძე ტანჯვაში `იშვება~ როგორც ადამიანი. ეს ტანჯვა კი მრავალსახოვანია: ამაოებით, მარტოობით, სიკვდილით, ერის ბედით, ღალატით, ურწმუნოებით გამოწვეული. სავარსამიძე ამაოდ დაეძებს მუზეუმებში გაღიმებულ დიონისოს, მაგრამ თვით მწერალს დიონისო ტანჯვაში პირგაბადრული ესახება, რადგან მისთვის ტანჯვა და სიხარული განუყოფელი იყო.
ტანჯვა ისევე იფარავს სიხარულს, როგორც სიკვდილი სიცოცხლეს. (ჯვარცმის მისტერია). ღიმილი შეიძლება გავიაზროთ, როგორც თვითონ სიცოცხლე, გზნება, პოვნა, ზიარება. ჭეშმარიტებასთან წამიერად მიახლებისას ანთებული ნაპერწკალი_ღიმილად იფრქვევა. `დარდითა და ვარამით სავსე იყო ჩემი სული_შენ უდარდელი გამხადე. ეჭვებით დაღრღნილი იყო ჩემი გული, როგორც ჭიანჭველებისგან გამოხრული გოლეული და_შენ აავსე იგი იმედითა და სიტკბოებით. მე თევზივით ენადაბმული ვიყავ_შენ გამახსნევინე დაუნჯებული ბაგე: ოქრონექტარი სიტყვები იფრქვევიან პირისა ჩემისაგან. თმახუჭუჭავ, ოქროსკულულებიანო, ჭაბუკო ღმერთო, შენი მონა და მეჯინიგორე გამხადე, მე_ლაზისტანის ძველი აზნაური. ო, დიონისო, სულზე უტკბესო.~_ასე აქებს სავარსამიძე დიონისოს.
ღიმილი პირველყოფილი უმანკოებისა და გულუბრყვილობის გამომხატველიცაა და გულისხმობს ბავშვურ უცოდველობას და სისუფთავეს, რასაც აგრერიგად არის მოკლებული ცივილიზებული ადამიანი. (`ღმერთო, რად გამომრიყე ამ ბუხჰალტრების საუკუნეშიო~, _მოთქვამს სავარსამიძე).
მომღიმარე დიონისო მოცინარი ზარატუსტრას სიმბოლოცაა. გავიხსენოთ ზარატუსტრას შეგონებები: `ბედნიერება იცინის. ესე იცინის ღმერთი~. `ისწავეთ თქვენი თავის დაცინვა, ვით ჯერ არს სიცილი~. `ვერ ჰპოვა თვით მან ქვეყანასა ზედა სასაცილო? მაშ ცუდად უძებნია. თვით ბავშვი ჰპოვებს აქ სასაცილოს~. `მე თვით ვცან ღვთაებრივად ჩემი სიცილი.~ `სიხარული უფრო ღრმაა, ვიდრე გულის მწუხარება.~
გრიგოლ რობაქიძის აზრით, `მთელი ისტორია ქართველებისა დიონისური მისტერიაა თავისთავად: სიკვდილი და სიცოცხლე, გაქრობა და აღდგენა,_მგონი ჩვენზე უფრო მკვეთრად სხვა ხალხს არ განუცდია და არც არის ქართველ ერში შავი მელანქოლია~.
სავარსამიძე ჩართულია ცხოვრების ფერხულში. მჩქეფარეა მისი ყოველდღიური ყოფა. (სხვადასხვა ქალაქში მოგზაურობა, სასიყვარულო ინტრიგები, პოლიტიკა, ფილოსოფია, რელიგია...) მაინც ვერ `ისვენებს~. `საშინელმა მარტოობამ და მწუხარებამ შემიპყრო. იმ საღამოს დავრწმუნდი, რომ მიწაზე სამშობლო არა მქონია და ამ ქვეყნად იმიტომ გავჩენილვარ, რომ იალქანდამსხვრეული გემივით ვიყიალო.~ ესეც დიონისური ფერხულის ვარიაციაა. ერეკლე ტატიშვილი წერდა: `ადამიანები დიონისოს სამხიარულო ფერხულის გზით თავდავიწყებულნი უერთდებიან არსთა_არსის შეუმუსრავ მოძრაობას და მარადობის შემოქმედ ქარიშხალს~.
თავგზააბნეული სავარსამიძე კერპის ძიებაში საკუთარ თავთანაც წაიჩოქებს, მაგრამ ერთ დღეს, როცა ლომის სანახავად წავიდა ზოოპარკში, დაინახა `თავისი სიპატარავე~ `ნადირთა მეფის თვალში~. `მე, ჩვენი დროის ახალ ქრისტედ რომ მომქონდა თავი, დამცინოდა კიდეც აბისინიის ჯუნგლების უგვირგვინო მეფე. ჩემი სტუმრობა მას ისე არაფრად ჩაუგდია, თითქოს მე უმნიშვნელო ბუზი ვყოფილიყავი, მისი ფერხთით დაგდებული ცხენის ჩონჩხს გარს რომ ეხვია~. ლომთან ეს უბრალო შეხვედრა მნიშვნელოვანი შეიქმნა სავარსამიძისთვის. `ამ დღიდან საშინელი გარდატეხა მოხდა ჩემში. მე ამეხილა თვალი ჩემს ადამიანურ სისუსტესა და არარაობაზე, აქამდე თუ ადამიანები მძულდა, Aახლა ჩემი თავიც შემძაგდა. ვიგრძენი ჩემი სივაგლახე და სიპატარავე. იმ ლომის სახით მომელანდა მე ლომისპირა დიონისოს მრისხანება და დიდებულება~.
სავარსამიძის ხელმოცარულება და სულიერი შეჭირვება გამოხატულებაა ევროპული ცივილიზაციის კრიზისისა. ნიცშე ფიქრობდა, რომ კაცობრიობის ისტორიაში ტრაგიკული იყო მეცნიერული მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბება,. განსჯამ, ლოგიკამ განდევნა ცხოვრებიდან დიონისური. `დიონისე შეიწირა `თეორეტიკოსმა~ სოკრატემ, მითი_ცოდნამ. ასე დაიწყო ევროპული კულტურის ისტორიაში დაცემის ხანა, წარმოიშვა მეცნიერულ მსოფლგაგებაზე დამყარებული ახალი კულტურა. ნიცშეს თანახმად, თანამედროვე ადამიანი ამ, დიონისურისაგან დაცლილ, ცალმხრივად განვითარებულ კულტურაში ცხოვრობს.~
სავარსამიძის დიონისოსთან პირველ შეხვედრას (ხალილ ბეის სურათის `დიონისოს მეორედ მოსვლის~ ნახვა) წინ უძღვის ჯენეტის სალონში საუბარი დასავლეთის სულიერ კრიზისზე. `მთელი მსოფლიო ისტორია დასავლეთის და აღმოსავლეთის ურთიერთშორის ბრძოლა იყო. ყოველ საუკუნეში აღმოსავლეთიდან სესხულობდა იდეებს დასავლეთი. ევროპული კრიზისიც მაშინ გადაწყდება, როცა რაციონალური ევროპის ინტელექტუალური ცხოვრება გრძნობა_მოჭარბებული აღმოსავლეთის იდეებით გადახალისდება.~ ხალილ_ბეი ეუბნება სავარსამიძეს: `ჩვენ ყველას (კავკასიის ხალხებს) ისტორიამ დაგვაკისრა წინა აზიის განახლება~. თავის სურათშიც ამის წინასწარმეტყველება აქვს გადმოცემული. ‘`ხომ იცი, დიონისოც აზიიდან მოვიდა~.
სავარსამიძეც, გაევროპელებული ქართველი, განიცდის სულიერ კრიზისს, ამიტომ დიონისოს მიიღებს, როგორც გადამახალისებელს. შეიყვარებს ფარვიზს და სიყვარულში ცდილობს `ჩაკლას~ ყოფის ამაოების მტანჯველი განცდა.
სავარსამიძის თანადროული სამყარო სიყვარულსაა მოკლებული. `უდაბნო! უდაბნო! დიდი ქალაქის დიდი ქუჩაა ჩემი უდაბნო. ჩირადაც არავინ მაგდებს, არავინ მერიდება. არავინ მიცქერის.~ ამ უდაბნოდან თავდაღწევისთვის კი მას სჭირდება მადლი, რომელიც ქაოსს მოაწესრიგებს. იგი გრძნობს, რომ შიგნიდან წამოსული უდაბურება გადაწონის გარეგანს,ამიტომაც ებღაუჭება სიყვარულს, თავდავიწყებას, რომ როგორმე დაძლიოს მარტოობა, შეერწყას სამყაროს, როგორც ნაწილი მთელს. იგი იფლითება ყოველდღიური ვნებებისგან, მაგრამ ჰყოფნის ძალა კვლავ აღდგენისთვის, თუმცა გამუდმებულ ბრძოლაში იღლება კიდეც.
სავარსამიძე ხშირად ირგებს სხვადასხვა ნიღბებს, რათა სხვადყოფნის მისტერიით სწვდეს საკუთარ არსებას. გრიგოლ რობაქიძე წერდა: `იმ კულტებში, საცა `ცვლა~ ყოფის საიდუმლოდ იყო გამოცხადებული, `ქცევა~ მასკით ხდებოდა. მაგალითად, დიონისოს კულტში. `მე~ უნდა გაიხსნას, უნდა გაირღვეს. არსი უნდა გადავიდეს ყოვლადში. პიროვნება უნდა ეზიაროს ზეპიროვნულს. ეს არის დიონისოს ფენომენი. და მერე როგორი იყო რიტუალი ამ ფენომენის_მასკის აფარება, მასკის, რომელიც დიონისოს სახავდა.~ სავარსამიძეც ცდილობს, რომ ეზიაროს ზეპიროვნულს დიონისოს ნიღბით.
როცა ჯენეტი ეკითხება სავარსამიძეს, `რა გინდათ, რომ იყვეთო~, იგი პაუხობს: `ის, რაც არა ვარ~ (ღმერთი ამბობს: მე ვარ ის, ვინც ვარ ). ის_რაც არა ვარ_დიონისოს მისტერიის შუაგულს ასახავს. თვითონ დიონისოც ხომ ნიღბებით ევლინებოდა ადამიანებს. ასეა ამ რომანშიც.
გმირის გაორება (უპირველესად ქრისტე _ დიონისოს შორის) `ტრადიციულია და, ამავე დროს, ეს არის მწერლის თანამედროვე კულტურის სახე. ესაა გაორება იულიანე აპოსტატისა, გოეტესი, ვაგნერისა, ნიცშესი. ამ გაორებამ დაღი დაასვა ქართულ სულიერ კულტურას, მითოსურ შემოქმედებას, ხალხურ რელიგიურ მრწამსს. გავიხსენოთ, ფშავ-ხევსურული ხატობები, ქაჯებს განდობილი მინდია_გველის მჭამელი. გველი _ წარმართული სიბრძნის სიმბოლო. გავიხსენოთ სვანეთში, ერთი მხრივ, ლამპრობა, მეზირი საქმისაი, ხეც, ქამერდე, ხოლო მეორე მხრივ, ჯგრაგ, ლამარია, კვირიკე, ივლიტე. ფაუსტური გაორება ევროპული კულტურისა საქართველოში დიდი ხნით ადრე ჰპოვებს არქეტიპს. ფაუსტის ტრაგედია ხომ ორეულის ტრაგედიაა. მეფისტო_ნეგატიური ორეულია. მინდიასთვის_თხისრქიანი ოჩოპინტე (თხა_დიონისოს ცხოველია). ფაუსტს, მისივე თქმით, ორი სული აქვს: ერთი მიწიერებისკენ ქვედამზიდავი, ხოლო მეორე ზეცისკენ მსწრაფი, იქ, სადაც `სულნი დაჰქრიან ეთერში~. ასევეა მინდიაში: უნივერსალური სიყვარული ყველა არსისადმი _ ქრისტეს იმპულსი), მეორე მხრივ, დემონიური საწყისი (ოჩოპინტე). ამ გაორების ტრაგედიაა მოცემული `დიონისოს ღიმილში~.
სავარსამიძე გარდაცვლილი ვიტენზონის პასპორტს იღებს. როცა შიგ ჩაწერილ გარეგნულ ნიშნებს ამოიკითხავს, მიამსგავსებს თავისას და გაიფიქრებს: `ვხედავ, უნებლიედ მე გავხდი მისი სიკვდილის მიზეზი. ეგებ, მე გავუღე მას სიკვდილის კარები. ჰოი, ადამიანობის კომედიავ, მართლაც, ბილიარდის ბურთები ვართ, უსაზღვრო მიწის სიბრტყეზე უსაზღვროდ გაქანებული. ვიღაცას გრძელი ჭოკი უკავია, თამაშობს, იცინის, ჩვენ კი ერთმანეთს ვეხლებით. ასე იქმნება ცხოვრების ფატალური არსი~. `ასე მგონია, სხვისი სული ჩამედგა. ბავშვსავით მახარებს და მაინტერესებს ეს წამიერი `სხვად ქცევა~.
ცხოვრების `შუაგზა~ ის წერტილია, რომელში ჩაღრმავება ცხადყოფს არჩევანის შეუმცდარობას. ეს წერტილი იგივე გზაჯვარედინია, რომელიც ერთხელ კიდევ შეაგრძნობინებს კაცს ნებისმიერი მიმართულებით წასვლის უგუნურებას. ყველგან სინანულია. `ვისთვის ან რისთვის იყო საჭირო ეს გაუგონარი ველად გაჭრა და მარტვილობა? _ კითხულობს სავარსამიძე. მან, როგორც იტყოდა ზარატუსტრა, ცხოვრების შუაგზაზე შეჩერება მოინდომა იმისთვის, რომ სანამ ისურვებდა, ჯერ შეემეცნებინა თვითონ სურვილი.
`ღმერთების მიჯნური~ ფარვიზი იღუპება. სავარსამიძე დაისაჯა ღმერთებთან კადნიერი გატოლებისთვის. მან ვერ მიაღწია თავის განვითარებაში იმ ღვთაებრივ გულუბრყვილობას, ჭეშმარიტების ჭვრეტა რომ შესძლებოდა. ცივილიზებულმა ადამიანმა ჩაკლა ღვთაებრივი (საგულისხმოა, რომ ფარვიზის ცხენი დააფრთხო ავტომობილმა).
`აღარც სიცილი შემიძლია, აღარც ტირილი,~_ამბობს დაღლილი სავარსამიძე, მაგრამ სურათი `დიონისოს მეორედ მოსვლა~ ისევ აღორძინებას ჰპირდება.
სავარსამიძის ბედში ირეკლება კაცობრიობის მუდმივად ჩაუმქრალი წყურვილი თვითშემეცნებისა.
გამოყენებული ლიტერატურა:
1. ზვიად გამსახურდია, `ვეფხისტყაოსნის~ სახისმეტყველება~, თბ. 1991, გვ. 47.
2. ჰიუბნერი კ. `მითის ჭეშმარიტება~, მ. 1996. გვ. 359 (რუსულ ენაზე).
3. გრიგოლ რობაქიძე, `საქართველოს სათავენი~,
ჟ. `ლიტერატურა და ხელოვნება~, #2, 1991, გვ. 39.
4. კონსტანტინე გამსახურდია, `ტრაღედიის დაბადება მისტიკის სულიდან~.
წიგნში: ქართული ლიტერატურული ესსე, თბ. 1986, გვ. 31.
5. ფრიდრიხ ნიცშე, `ესე იტყოდა ზარატუსტრა~, თბ. 1993, გვ. 199.
6. ფრიდრიხ ნიცშე, ზემოთ დასახ. წიგნი, გვ. 90.
7. ფრიდრიხ ნიცშე, ზემოთ დასახ. წიგნი, გვ. 204.
8. სოსო სიგუა, `მარტვილი და ალამდარი~, თბ. 1991, გვ. 174.
9. კონსტანტინე გამსახურდია, ზემოთ დასახ. წერილი, გვ.33.
10. გრიგოლ რობაქიძე, ზემოთ დასახ. წიგნი, გვ. 133.
11. ერეკლე ტატიშვილი, `ეკლიანი გზით ვარსკვლავებისკენ~, თბ. 1993, გვ. 7.
12. თამაზ ბუაჩიძე, ფრიდრიხ ნიცშე და მისი `ესე იტყოდა ზარატუსტრა~, თბ.1993, გვ. 247.
13. ზვიად გამსახურდია, `საქართველოს სულიერი მისსია~, თბ. 1990, გვ. 104.
დაბეჭდილია მაია ჯალიაშვილის წიგნში ''ქართული მოდერნისტული რომანი'', 2006
დიონისოს მითში ასახული მისტერია არა ერთხელ გამხდარა სხვადასხვა ხელოვანის ინტერესის საგანი. დიონისოს სახის მრავალშრიანობა განაპირობებს მხატვრულ ლიტერატურაში მის უამრავ ვარიაციას. ბევრმა ახსნა დიონისოს კულტის რაგვარობა, მასში დაუნჯებული იდუმალების გამოვლენის გზით კი სამყაროს კანონზომიერებათა შემეცნებას შეეცადა. დიონისომ, როგორც ძლიერმა და მრავლისმეტყველმა არქეტიპმა, საინტერესო მხატვრული მეტამორფოზა განიცადა ქართულ ლიტერატურაში. ამ თვალსაზრისით, განსაკუთრებით აღსანიშნავია ''დიონისოს ღიმილი''.
რომანში დიონისოს სახის ორიგინალური მხატვრული ინტერპრეტაციაა შემოთავაზებული. მწერალი ცნობილ მითს იყენებს ადამიანის არსების წარმოჩენისთვის. რომანის გმირი სავარსამიძე ამბობს ერთგან: `ადამიანის ცხოვრებაში არის ისეთი მომენტი, როცა მას გარე სამყაროს მზერა მოსწყინდება და მხოლოდ საკუთარი სულის დაკვირვება და მარტოობა მოენატრება.~ სულში ჩაბრუნებული მზერა კი წამოშლის იმგვარ სანახებს, რაც სიტყვიერ სამოსელში წარმოჩნდება, როგორც გამოუთქმელის სიმბოლური ხატებანი.
დიონისოს მითში მოთხრობილი ამბავი, როგორც შენიშნულია სამეცნიერო ლიტრატურაში, `მიგვითითებს ადამიანის სულში ღვთაებრივის დაბადებასა და მის შემდგომ ბედზე~. დიონისო, იგივე ღვთაებრივი საწყისი, რომელიც ჩნდება ადამიანში, იდევნება ჩვეულებრივი ცნობიერების (ქალღმერთ ჰერას) მიერ, რომელიც შეუსევს მას ქვენა ბუნებას (ტიტანებს) და დააგლეჯინებს. ამგვარად, ადამიანში ღვთაებრივი რჩება დაფლეთილ_დანაწევრებული, როგორც გრძნობად_განსჯითი ცოდნა, მაგრამ თუ დამხმარედ მოევლინება უმაღლესი, ქმედითი სიბრძნე (ზევსი), მაშინ დიონისო კვლავ აღორძინდება ადამიანში. ასე იბადება დანაწევრებული ღვთაებრივი ძალისგან სიბრძნე_მთლიანი და განუყოფელი, იგივე, ლოგოსი, რომელიც ძეა ღვთისა და მოკვდავი დედისა_წარმავლობისა (რომელიც არაცნობიერად ილტვის ღვთაებრივისკენ). ასე რომ, ამ მითის განცდით ადამიანში მეორდება სამყაროში მიმდინარე პროცესი_ღვთაებრივის წარმოშობისა, დევნისა და აღორძინებისა. (რომანში ფარვიზს ვერ `იგუებს~ ქვენა ინსტიქტებით გაჟღენთილი `სივრცე~_როგორც `გარეთ~, ასევე, ინდივიდუალურად, სავარსამიძის არსებაში). ამ მითის განცდით ადამიანი გაიაზრებს საკუთარ არსებას და შეიმეცნებს იდუმალს, სწვდება დაფარულს.
რომანის გმირი კონსტანტინე სავარსამიძე გაივლის გრძელ გზას, როგორც ჰორიზონტალზე (სივრცეში გადაადგილება), ასევე, ვერტიკალზე (სულში ჩაღრმავება). ეს გზა რთულია, წინააღმდეგობებით აღსავსე, მრავალფეროვანი. ღვთაებრივის ქვეცნობიერი წყურვილი (მარტოობის დაძლევა, ჭეშმარიტი სამშობლოს პოვნა, სიყვარულის თანაზიარობა) მას `შეახვედრებს~ დიონისოსთან_მასშივე დაბადებულ ღვთაებრივ ნაპერწკალთან. გმირი იწყებს საკუთარი თავის შემეცნებას, თავისი ადგილის ძიებას როგორც საზოგადოებაში, ასევე, ზოგადად, სამყაროში. ღვთაებრივის წყურვილს მასში ეწინააღმდეგება ჩვეულებრივი ცნობიერება, მიწიერი სურვილებით გაჟღენთილი. ღვთაებრივსა და მიწიერს შორის კონფლიქტი წარმოჩენილია იმ მრავალსახოვან ვნებებში, რომელთა ტყვეობაშიც მრავალგზის ვარდება სავარსამიძე.
დიონისო გაიაზრება, აგრეთვე, როგორც ადამიანის უმაღლესი `მე~, რომელიც ადამიანის ქვენა ბუნებაშია დამკვიდრებული და იღვიძებს სულში. ღვინო_სიმბოლო სულიერი ჭეშმარიტებისა და ცხოვრებისა, ბანგავს და აუძლურებს ქვენა ბუნებას. სავარსამიძეც ეტანება ღვინოსა და თრობას. მისთვის ღვინით, სიყვარულით და სიტყვით ლოთობა ერთ სიბრტყეში გაიაზრება. `უფსკრულებს აბარია ჩვენი სულის ბნელი ხვაშიადი. ადამიანური ცხოვრებისთვის ზედმეტნი ვართ და ღმერთობისთვის საკმაოდ ადამიანნი~.
დიონისო_ზევსის მიერ გადარჩენილი და ნისას გამოქვაბულში აღზრდილი (ე. ი. სულის არაცნობიერ სიღრმეში)_არის მისტიკური დიონისო, რომელიც გააზრებულია, როგორც სიმბოლო არქეტიპული კაცისა. (სავარსამიძემ ვერ შეინარჩუნა დიონისო სულში -_ფარვიზის დაღუპვა მისი ბრალია). ეჭვი ხშირად იპყრობს კონსტანტინეს: `ცხოვრებაში ხომ ყველაფერი წამიერი ხილვაა, სხვა დანარჩენი: მოგონებაა და სიზმარი~.
სავარსამიძე საკუთარ თავში დიონისოს, ე. ი. უმაღლესი `მეს~ აღმოჩენით მიუახლოვდება `არქეტიპულ კაცს~, რომელიც შეესაბამება ქრისტიანობის პირველქმნილ ზეციურ ადამ კადმონს. რომანში ღვთაებრივის წვდომის გზაა შეფარულად გაცხადებული და ამიტომაც `ბრძოლა~ იესო ქრისტესა და დიონისოს შორის ავლენს გმირის ჯერ კიდევ გაუცნობიერებელ ლტოლვებს ღვთაებრივისკენ. ვხედავთ, რომ იესო ქრისტესაც და დიონისოსაც იგი გაიაზრებს როგორც ერთი, ღვთაებრივი არსის სხვადასხვაგვარ გამოვლენას. ამიტომაც არის, რომ ისინი მის ცნობიერებაში ხან ხვდებიან ერთმანეთს, ერწყმიან. ხან ერთი `ამარცხებს~ მეორეს და `დევნის~. ამ დროს მჟღავნდება გმირის გაორება. სინამდვილეში კი დიონისო იქცევა ძალად, რომელიც ღვთაებრივს შეამეცნებინებს.
ევროპაში მოგზაურობა (შემდგომ სიზმარში ტრანსფორმირდა, როგორც ჯოჯოხეთში შთასვლით მიღებული გამოცდილება), ეს იგივე გამოქვაბული იყო, სადაც აღიზარდა იგი, გამოიცადა უამრავ ადამიანთან შეხვედრითა და სხვადასხვა მოვლენაში თანამონაწილეობით. სახლში დაბრუნება მას დიონისოს მსხვერპლშეწირვის ფასად უჯდება. რაღაცას კარგავს, მაგრამ რაღაცას იძენს. იგი ერთგვარად განწმენდილია და მზად მყოფი იმისთვის, რომ მის სულში აღორძინდეს ღვთაებრივი.
სავარსამიძე მრავალგზის ცდება, ივნებს და ამ ტანჯვაში იგზნებს ცხოვრების საზრისს. მისი ლტოლვა თანაბარ ვლინდება ქრისტიანულისა თუ წარმართულისადმი. ერთი მხრივ, დიონისოს `ასდევნებია~, მეორე მხრივ, წმინდა გიორგის. საფიქრებელია, რომ მის ქვეცნობიერში ეს ლტოლვები იბადებიან ერთი ძირიდან, წიაღიდან, საფუძვლიდან. ეს არის მარადიული წყურვილი უკან, შინ დაბრუნებისა. შინ_ზეციურ სამყოფელში, მარადიულობაში, სულთა საუფლოში.
მართალია, სავარსამიძის ტრფიალების საგანი ხშირად იცვლება_წმინდა გიორგი, ქრისტე, დიონისო... მაგრამ ეს, არსებითად, ერთის, ღვთაებრივის წყურვილია. დიონისო ხომ გაიაზრება, როგორც ქრისტეს ძმა (ჰოლდერლინი), წმინდა გიორგი კი როგორც დიონისოს `ნათესავი~ (ქართულ წარმართულ წარმოდგენებში).
სიკვდილსა და სიცოცხლეზე გამუდმებული ფიქრი სავარსამიძეს `შეახვედრებს~ როგორც დიონისოსთან, ასევე, ქრისტესთან. `ორივემ მიიღო სიკვდილი _სრული ტანჯვა და ორივე აღდგა. ორივესთვის ღვინო არის საკრალური სასმელი~.
გრიგოლ რობაქიძემ, როგორც თვითონ აღნიშნავს, მონახა თორმეტი ნათესაური მუხლი დიონისოსა და თეთრ გიორგის შორის. `როგორ?_წერს იგი. _თეთრი გიორგი ძმა_ნაშიერი მზეოსანი ლაშარის და მთვარის თუ მთვარული დიონისოს კულტი? ამ უცნაურობის ახსნა არც ისე ძნელია... მოვიგონოთ, რომ ლაშარი მითიური რეალობაა ანუ შინაგანი სინამდვილე ქართველთა ტომისა. შესაძლოა, ამ ტომის `წვამ~ ლაშარით იკლო ერთხელ, მაშინ უკანასკნელის მზეობაც დაიკლებდა. იგი, როგორც `ხატი~, სისხლნაკლულად გამოჩნდებოდა, სხივმკრთალად, ანუ `მთვარედ~. რაც შეეხება თეთრი გიორგის დიონისურ მუხლს, ამის შესახებ ითქმის შემდეგი: დიონისოს ბუნება ცვალებადია. დიდი მითოს_მკვლევარის ბახოფენის მოწმობით, დიონისო ვლინდება: ხან როგორც ხტონური არსი, ხან როგორც მთვარის თანაზიარი, ხან კი როგორც ნათელმდგენი, აპოლონს შეძმობილებული. საფიქრელია, რომ თეთრი გიორგი დიონისეს მეორე ვარიანტია. ამ ვარიანტს ბახოფენი ნათლავს ასე: `ვნებული მზე~ . არსად ისე არ `ვნებულა~ მზე, როგორც საქართველოში და სახელდება `ვნებული~ მზე პირდაპირ თეთრ გიორგიზეა გამოჭრილი~. `მთელ საქართველოში დღესასწაულობენ 23 აპრილს, ძველი სტილით, წმინდა გიორგის დღესასწაულს, თეთრი გიორგის, როგორც ის ხშირად იწოდება და, რომელიც ქრისტიანულად გადათარგმნილი ქართველი დიონისეა~.
კონსტანტინე გამსახურდია ნიცშეს მოტრფიალე და თაყვანისმცემელი იყო. სავარსამიძის სახეში გამოკრთის ის შტრიხები, რომელიც ამ `ანტექრისტეს მოციქულ~ ფილოსოფოსს ახასიათებდა. `მართალია, ნიცშე მოციქულია ანტექრისტესი, მაგრამ მაინც ყველაზე გულრწფელად ამბობდა, რომ `ქრისტე ჯვარზე_უზენაესი და უმშვენიერესი სიმბოლოა~, ამიტომ მის ჰიბრიდულ ბუნებაში ჩვენ გვაინტერესებს მისი `ჰოს~ მთქმელი, მისი ღვთიური ნახევარი. ნიცშე, ქადაგი ახალი ღმერთშემოსილობის, ნიცშე აპოსტოლი ახალი კულტურის რელიგიისა. ამიტომაც დიონისო_ღმერთი თრობის და შვებისა ქრისტიან ნიცშეს სხვანაირად ვერ წარმოედგინა, თუ არადა ჯვარზედ `ჯვარცმული დიონისოს~_ეს ერთი უკანასკნელი წინადადებათაგანია მომაკვდავ ნიცშესი. მას ისე ღრმად ჰქონდა ჯვარზე გაკრული იესოს ვიზიონერული სახე გულში აღბეჭდილი, რომ თვით ელადური შვების მახარობელი ღმერთიც ჯვარს აცვა თავის ჰიბრიდულ წარმოდგენაში~.
ასეთივე `ჰიბრიდული~ წარმოდგენები აქვს სავარსამიძეს. მის წარმოსახვაში ქრისტე და დიონისო ხშირად განუყოფელ ერთიანობაში წარმოჩნდება. სავარსამიძის არსების რომელი ნაწილი `ებრძვის~ ქრისტეს? ალბათ, ის, უმზგავსეს ადამიანს რომ უწოდებს ნიცშე `ესე იტყოდა ზარატუსტრაში~: `ხოლო ის, უნდა მომკვდარიყო: ის იხედებოდა თვალებით, რომელნი ყოველს ხედვიდნენ, ის ხედავდა ადამიანთა სიღრმეთ და უფსკრულთ, ყოველ მათ სირცხვილს და უმსგავსობას. მისმა სიბრალულმა სირცხვილი არ იცოდა: ის ჩემს უბილწეს კუთხეებში მოძვრებოდა. ეს ზე ცნობისმოყვარე, ზე აბეზარი, ზე შემწყნარებელი უნდა მომკვდარიყო. ის მარად მე მხედავდა: ამ მოწმის წინააღმდეგ უნდა შური მეძია _ ან თვით ცოცხალი აღარ ვყოფილიყავი. ღმერთი, რომელი ყოველს ხედვიდა, ადამიანსაც: ეს ღმერთი უნდა მომკვდარიყო! ადამიანი ვერ აიტანს ამგვარი მოწმის სიცოცხლეს~.
სავარსამიძის არსებაში მოქმედი უმზგავსესი ადამიანიც კლავს ღმერთს, მაგრამ, იმავდროულად, იმასაც, რასაც ელტვის და ესწრაფვის_დიონისოსაც. ამ ლტოლვებში იხატება ადამიანის თვითშემეცნების წინააღმდეგობებით აღსავსე გზა. ადამიანი ამ გზაზე ხშირად ებრძვის იმასაც, რაც მისი სათაყვანოა და საყვარელი, რადგან სწორედ ამგვარად უნდა გამოიწრთოს ნისი ნება. ადამიანი, როგორც ზარატუსტრა ამბობს: `მარად თავის თავს უნდა სძლევდეს~. ~ჰხამს ჩემდა ბრძოლა ვყო, და ყოფადობა და მიზანი, და მიზნის წინააღმდეგობა. ჰე, ვინც ჩემს ნებას ამოიცნობს, აგრეთვე, თუ როგორ უსწორმასწორო გზებით უნდა ვლიდეს იგი!
რასაც უნდა ვქმნიდე და რანაირადაც უნდა მიყვარდეს იგი, მალე მოწინააღმდეგე უნდა შევიქმნე მისი და ჩემი სიყვარულისა: ესე ჰსურს ჩემს ნებას~.
სავარსამიძე ამგვარად იწრთობს თავის ნებას, მიდის დინების წინააღმდეგ, დაბრკოლებად საკუთარ თავსვე სახავს_თავისი იდეალებითა და ზნეობით.
ზარატუსტრას ელაპარაკება მისივე ჩრდილი: `მაქვს კვლავ მიზანი: ნავთსაყუდი, საით ჩემი აფრა რბის~. `რაღა შთენილა ჩემთვის: გული მოქანცული და უტიფარი, მოუსვენარი ნება, ფართხუნა ფრთები. გატეხილი ხერხემალი. ესე ძიება ჩემი სახლისა: ჰე ზარატუსტრა, შენც უწყი, ესე ძიება ჩემი სასჯელი იყო, იგი მღრღნის. სად არის ჩემი სახლი, ამას ვკითხულობ და ვეძებ და ვეძიებდი, ესე ვერა ვპოვე. ჰე მარადო ყველგან, ჰე მარადო არსად, ჰე მარადო ამაოდ~.
სავარსამიძემ ვენახი აჭრა, სამშობლოდან გაიქცა, მამა დაივიწყა, მაგრამ მაინც სამშობლოს ძიებაშია, რომელიც არსად არ ეგულება. ამაოება ვერ `იტევს~ ამ სამშობლოს, მარადისობა კი არ `უჩენს~ გზას, პირიქით, უმალავს, რადგან ეს გზა ტანჯვით უნდა `შეიძინოს~. ერისა თუ კაცობრიობის წარსულის სურათები ხშირად `იჩხრიკება~ მის გონებაში. გამუდმებით განსჯის, წონის, აფასებს, მაგრამ ცდუნებას აყოლილი ვერ უძლებს ცხოვრების გამოცდას, იღლება და ისჯება ჩადენილი შეცდომებისთვის. ამ ძიებისას მან დაივიწყა `რწმენა სიტყვათა და ფასეულობათა და დიდ სახელთა~. `არ არის ჭეშმარიტება, ყველაფერი ნება დართულია~ _ზარატუსტრას ამ პრინციპმა `დაღუპა~ იგი. ს. სიგუას აზრით, სავარსამიძის ცხოვრებაში `ირეკლება დიონისური მოდელი~. `კ. გამსახურდიამ ნიცშეს კონცეფცია დიონისოსა და ქრისტეზე, ზეკაცზე ქართულ სინამდვილეში შეიტანა~.
სავარსამიძე მაძიებელი ადამიანია, იგი ცდილობს ინდივიდუალობის დაძლევას და ზეინდივიდუალურის წვდომას. აქ იგი ხვდება ნიცშეს ზეკაცს (ნაპოლეონისადმი სიყვარულიც ამასვე ამჟღავნებს). სავარსამიძის ერთ_ერთ რეალურ პროტოტიპად ზარატუსტრაც ირეკლება. კ. გამსახურდია წერდა: `ზარატუსტრა წინასწარმეტყველური გაშიშვლებაა პიროვნების და მისივე ემპედოკლესებური გადასვლა ზეინდივიდუალურში. აქ იხატება დიონისოს თავი სმარაგდის მშვენების მთიებით მოსილი. ამ მომენტში გოეთეს აპოლონური თვალი ძლევამოსილი პიროვნების ღმერთში უკუქცევას ჰხედავდა~. `ზეკაცი და დიონისო ნიღაბია ერთი და იმავე ღმერთობით დამთვრალი მომავალი ადამიანისა~. `ნიცშე ადამიანობის ხსოვნაში დარჩება, რადგან იგი იყო როგორც ზვარაკი, ისე თვით ტანჯვაში პირგაბადრული ღმერთი დიონისოს თავის სმარაგდის მშვენებაში გაბრწყინებული~.
სავარსამიძე ტანჯვაში `იშვება~ როგორც ადამიანი. ეს ტანჯვა კი მრავალსახოვანია: ამაოებით, მარტოობით, სიკვდილით, ერის ბედით, ღალატით, ურწმუნოებით გამოწვეული. სავარსამიძე ამაოდ დაეძებს მუზეუმებში გაღიმებულ დიონისოს, მაგრამ თვით მწერალს დიონისო ტანჯვაში პირგაბადრული ესახება, რადგან მისთვის ტანჯვა და სიხარული განუყოფელი იყო.
ტანჯვა ისევე იფარავს სიხარულს, როგორც სიკვდილი სიცოცხლეს. (ჯვარცმის მისტერია). ღიმილი შეიძლება გავიაზროთ, როგორც თვითონ სიცოცხლე, გზნება, პოვნა, ზიარება. ჭეშმარიტებასთან წამიერად მიახლებისას ანთებული ნაპერწკალი_ღიმილად იფრქვევა. `დარდითა და ვარამით სავსე იყო ჩემი სული_შენ უდარდელი გამხადე. ეჭვებით დაღრღნილი იყო ჩემი გული, როგორც ჭიანჭველებისგან გამოხრული გოლეული და_შენ აავსე იგი იმედითა და სიტკბოებით. მე თევზივით ენადაბმული ვიყავ_შენ გამახსნევინე დაუნჯებული ბაგე: ოქრონექტარი სიტყვები იფრქვევიან პირისა ჩემისაგან. თმახუჭუჭავ, ოქროსკულულებიანო, ჭაბუკო ღმერთო, შენი მონა და მეჯინიგორე გამხადე, მე_ლაზისტანის ძველი აზნაური. ო, დიონისო, სულზე უტკბესო.~_ასე აქებს სავარსამიძე დიონისოს.
ღიმილი პირველყოფილი უმანკოებისა და გულუბრყვილობის გამომხატველიცაა და გულისხმობს ბავშვურ უცოდველობას და სისუფთავეს, რასაც აგრერიგად არის მოკლებული ცივილიზებული ადამიანი. (`ღმერთო, რად გამომრიყე ამ ბუხჰალტრების საუკუნეშიო~, _მოთქვამს სავარსამიძე).
მომღიმარე დიონისო მოცინარი ზარატუსტრას სიმბოლოცაა. გავიხსენოთ ზარატუსტრას შეგონებები: `ბედნიერება იცინის. ესე იცინის ღმერთი~. `ისწავეთ თქვენი თავის დაცინვა, ვით ჯერ არს სიცილი~. `ვერ ჰპოვა თვით მან ქვეყანასა ზედა სასაცილო? მაშ ცუდად უძებნია. თვით ბავშვი ჰპოვებს აქ სასაცილოს~. `მე თვით ვცან ღვთაებრივად ჩემი სიცილი.~ `სიხარული უფრო ღრმაა, ვიდრე გულის მწუხარება.~
გრიგოლ რობაქიძის აზრით, `მთელი ისტორია ქართველებისა დიონისური მისტერიაა თავისთავად: სიკვდილი და სიცოცხლე, გაქრობა და აღდგენა,_მგონი ჩვენზე უფრო მკვეთრად სხვა ხალხს არ განუცდია და არც არის ქართველ ერში შავი მელანქოლია~.
სავარსამიძე ჩართულია ცხოვრების ფერხულში. მჩქეფარეა მისი ყოველდღიური ყოფა. (სხვადასხვა ქალაქში მოგზაურობა, სასიყვარულო ინტრიგები, პოლიტიკა, ფილოსოფია, რელიგია...) მაინც ვერ `ისვენებს~. `საშინელმა მარტოობამ და მწუხარებამ შემიპყრო. იმ საღამოს დავრწმუნდი, რომ მიწაზე სამშობლო არა მქონია და ამ ქვეყნად იმიტომ გავჩენილვარ, რომ იალქანდამსხვრეული გემივით ვიყიალო.~ ესეც დიონისური ფერხულის ვარიაციაა. ერეკლე ტატიშვილი წერდა: `ადამიანები დიონისოს სამხიარულო ფერხულის გზით თავდავიწყებულნი უერთდებიან არსთა_არსის შეუმუსრავ მოძრაობას და მარადობის შემოქმედ ქარიშხალს~.
თავგზააბნეული სავარსამიძე კერპის ძიებაში საკუთარ თავთანაც წაიჩოქებს, მაგრამ ერთ დღეს, როცა ლომის სანახავად წავიდა ზოოპარკში, დაინახა `თავისი სიპატარავე~ `ნადირთა მეფის თვალში~. `მე, ჩვენი დროის ახალ ქრისტედ რომ მომქონდა თავი, დამცინოდა კიდეც აბისინიის ჯუნგლების უგვირგვინო მეფე. ჩემი სტუმრობა მას ისე არაფრად ჩაუგდია, თითქოს მე უმნიშვნელო ბუზი ვყოფილიყავი, მისი ფერხთით დაგდებული ცხენის ჩონჩხს გარს რომ ეხვია~. ლომთან ეს უბრალო შეხვედრა მნიშვნელოვანი შეიქმნა სავარსამიძისთვის. `ამ დღიდან საშინელი გარდატეხა მოხდა ჩემში. მე ამეხილა თვალი ჩემს ადამიანურ სისუსტესა და არარაობაზე, აქამდე თუ ადამიანები მძულდა, Aახლა ჩემი თავიც შემძაგდა. ვიგრძენი ჩემი სივაგლახე და სიპატარავე. იმ ლომის სახით მომელანდა მე ლომისპირა დიონისოს მრისხანება და დიდებულება~.
სავარსამიძის ხელმოცარულება და სულიერი შეჭირვება გამოხატულებაა ევროპული ცივილიზაციის კრიზისისა. ნიცშე ფიქრობდა, რომ კაცობრიობის ისტორიაში ტრაგიკული იყო მეცნიერული მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბება,. განსჯამ, ლოგიკამ განდევნა ცხოვრებიდან დიონისური. `დიონისე შეიწირა `თეორეტიკოსმა~ სოკრატემ, მითი_ცოდნამ. ასე დაიწყო ევროპული კულტურის ისტორიაში დაცემის ხანა, წარმოიშვა მეცნიერულ მსოფლგაგებაზე დამყარებული ახალი კულტურა. ნიცშეს თანახმად, თანამედროვე ადამიანი ამ, დიონისურისაგან დაცლილ, ცალმხრივად განვითარებულ კულტურაში ცხოვრობს.~
სავარსამიძის დიონისოსთან პირველ შეხვედრას (ხალილ ბეის სურათის `დიონისოს მეორედ მოსვლის~ ნახვა) წინ უძღვის ჯენეტის სალონში საუბარი დასავლეთის სულიერ კრიზისზე. `მთელი მსოფლიო ისტორია დასავლეთის და აღმოსავლეთის ურთიერთშორის ბრძოლა იყო. ყოველ საუკუნეში აღმოსავლეთიდან სესხულობდა იდეებს დასავლეთი. ევროპული კრიზისიც მაშინ გადაწყდება, როცა რაციონალური ევროპის ინტელექტუალური ცხოვრება გრძნობა_მოჭარბებული აღმოსავლეთის იდეებით გადახალისდება.~ ხალილ_ბეი ეუბნება სავარსამიძეს: `ჩვენ ყველას (კავკასიის ხალხებს) ისტორიამ დაგვაკისრა წინა აზიის განახლება~. თავის სურათშიც ამის წინასწარმეტყველება აქვს გადმოცემული. ‘`ხომ იცი, დიონისოც აზიიდან მოვიდა~.
სავარსამიძეც, გაევროპელებული ქართველი, განიცდის სულიერ კრიზისს, ამიტომ დიონისოს მიიღებს, როგორც გადამახალისებელს. შეიყვარებს ფარვიზს და სიყვარულში ცდილობს `ჩაკლას~ ყოფის ამაოების მტანჯველი განცდა.
სავარსამიძის თანადროული სამყარო სიყვარულსაა მოკლებული. `უდაბნო! უდაბნო! დიდი ქალაქის დიდი ქუჩაა ჩემი უდაბნო. ჩირადაც არავინ მაგდებს, არავინ მერიდება. არავინ მიცქერის.~ ამ უდაბნოდან თავდაღწევისთვის კი მას სჭირდება მადლი, რომელიც ქაოსს მოაწესრიგებს. იგი გრძნობს, რომ შიგნიდან წამოსული უდაბურება გადაწონის გარეგანს,ამიტომაც ებღაუჭება სიყვარულს, თავდავიწყებას, რომ როგორმე დაძლიოს მარტოობა, შეერწყას სამყაროს, როგორც ნაწილი მთელს. იგი იფლითება ყოველდღიური ვნებებისგან, მაგრამ ჰყოფნის ძალა კვლავ აღდგენისთვის, თუმცა გამუდმებულ ბრძოლაში იღლება კიდეც.
სავარსამიძე ხშირად ირგებს სხვადასხვა ნიღბებს, რათა სხვადყოფნის მისტერიით სწვდეს საკუთარ არსებას. გრიგოლ რობაქიძე წერდა: `იმ კულტებში, საცა `ცვლა~ ყოფის საიდუმლოდ იყო გამოცხადებული, `ქცევა~ მასკით ხდებოდა. მაგალითად, დიონისოს კულტში. `მე~ უნდა გაიხსნას, უნდა გაირღვეს. არსი უნდა გადავიდეს ყოვლადში. პიროვნება უნდა ეზიაროს ზეპიროვნულს. ეს არის დიონისოს ფენომენი. და მერე როგორი იყო რიტუალი ამ ფენომენის_მასკის აფარება, მასკის, რომელიც დიონისოს სახავდა.~ სავარსამიძეც ცდილობს, რომ ეზიაროს ზეპიროვნულს დიონისოს ნიღბით.
როცა ჯენეტი ეკითხება სავარსამიძეს, `რა გინდათ, რომ იყვეთო~, იგი პაუხობს: `ის, რაც არა ვარ~ (ღმერთი ამბობს: მე ვარ ის, ვინც ვარ ). ის_რაც არა ვარ_დიონისოს მისტერიის შუაგულს ასახავს. თვითონ დიონისოც ხომ ნიღბებით ევლინებოდა ადამიანებს. ასეა ამ რომანშიც.
გმირის გაორება (უპირველესად ქრისტე _ დიონისოს შორის) `ტრადიციულია და, ამავე დროს, ეს არის მწერლის თანამედროვე კულტურის სახე. ესაა გაორება იულიანე აპოსტატისა, გოეტესი, ვაგნერისა, ნიცშესი. ამ გაორებამ დაღი დაასვა ქართულ სულიერ კულტურას, მითოსურ შემოქმედებას, ხალხურ რელიგიურ მრწამსს. გავიხსენოთ, ფშავ-ხევსურული ხატობები, ქაჯებს განდობილი მინდია_გველის მჭამელი. გველი _ წარმართული სიბრძნის სიმბოლო. გავიხსენოთ სვანეთში, ერთი მხრივ, ლამპრობა, მეზირი საქმისაი, ხეც, ქამერდე, ხოლო მეორე მხრივ, ჯგრაგ, ლამარია, კვირიკე, ივლიტე. ფაუსტური გაორება ევროპული კულტურისა საქართველოში დიდი ხნით ადრე ჰპოვებს არქეტიპს. ფაუსტის ტრაგედია ხომ ორეულის ტრაგედიაა. მეფისტო_ნეგატიური ორეულია. მინდიასთვის_თხისრქიანი ოჩოპინტე (თხა_დიონისოს ცხოველია). ფაუსტს, მისივე თქმით, ორი სული აქვს: ერთი მიწიერებისკენ ქვედამზიდავი, ხოლო მეორე ზეცისკენ მსწრაფი, იქ, სადაც `სულნი დაჰქრიან ეთერში~. ასევეა მინდიაში: უნივერსალური სიყვარული ყველა არსისადმი _ ქრისტეს იმპულსი), მეორე მხრივ, დემონიური საწყისი (ოჩოპინტე). ამ გაორების ტრაგედიაა მოცემული `დიონისოს ღიმილში~.
სავარსამიძე გარდაცვლილი ვიტენზონის პასპორტს იღებს. როცა შიგ ჩაწერილ გარეგნულ ნიშნებს ამოიკითხავს, მიამსგავსებს თავისას და გაიფიქრებს: `ვხედავ, უნებლიედ მე გავხდი მისი სიკვდილის მიზეზი. ეგებ, მე გავუღე მას სიკვდილის კარები. ჰოი, ადამიანობის კომედიავ, მართლაც, ბილიარდის ბურთები ვართ, უსაზღვრო მიწის სიბრტყეზე უსაზღვროდ გაქანებული. ვიღაცას გრძელი ჭოკი უკავია, თამაშობს, იცინის, ჩვენ კი ერთმანეთს ვეხლებით. ასე იქმნება ცხოვრების ფატალური არსი~. `ასე მგონია, სხვისი სული ჩამედგა. ბავშვსავით მახარებს და მაინტერესებს ეს წამიერი `სხვად ქცევა~.
ცხოვრების `შუაგზა~ ის წერტილია, რომელში ჩაღრმავება ცხადყოფს არჩევანის შეუმცდარობას. ეს წერტილი იგივე გზაჯვარედინია, რომელიც ერთხელ კიდევ შეაგრძნობინებს კაცს ნებისმიერი მიმართულებით წასვლის უგუნურებას. ყველგან სინანულია. `ვისთვის ან რისთვის იყო საჭირო ეს გაუგონარი ველად გაჭრა და მარტვილობა? _ კითხულობს სავარსამიძე. მან, როგორც იტყოდა ზარატუსტრა, ცხოვრების შუაგზაზე შეჩერება მოინდომა იმისთვის, რომ სანამ ისურვებდა, ჯერ შეემეცნებინა თვითონ სურვილი.
`ღმერთების მიჯნური~ ფარვიზი იღუპება. სავარსამიძე დაისაჯა ღმერთებთან კადნიერი გატოლებისთვის. მან ვერ მიაღწია თავის განვითარებაში იმ ღვთაებრივ გულუბრყვილობას, ჭეშმარიტების ჭვრეტა რომ შესძლებოდა. ცივილიზებულმა ადამიანმა ჩაკლა ღვთაებრივი (საგულისხმოა, რომ ფარვიზის ცხენი დააფრთხო ავტომობილმა).
`აღარც სიცილი შემიძლია, აღარც ტირილი,~_ამბობს დაღლილი სავარსამიძე, მაგრამ სურათი `დიონისოს მეორედ მოსვლა~ ისევ აღორძინებას ჰპირდება.
სავარსამიძის ბედში ირეკლება კაცობრიობის მუდმივად ჩაუმქრალი წყურვილი თვითშემეცნებისა.
გამოყენებული ლიტერატურა:
1. ზვიად გამსახურდია, `ვეფხისტყაოსნის~ სახისმეტყველება~, თბ. 1991, გვ. 47.
2. ჰიუბნერი კ. `მითის ჭეშმარიტება~, მ. 1996. გვ. 359 (რუსულ ენაზე).
3. გრიგოლ რობაქიძე, `საქართველოს სათავენი~,
ჟ. `ლიტერატურა და ხელოვნება~, #2, 1991, გვ. 39.
4. კონსტანტინე გამსახურდია, `ტრაღედიის დაბადება მისტიკის სულიდან~.
წიგნში: ქართული ლიტერატურული ესსე, თბ. 1986, გვ. 31.
5. ფრიდრიხ ნიცშე, `ესე იტყოდა ზარატუსტრა~, თბ. 1993, გვ. 199.
6. ფრიდრიხ ნიცშე, ზემოთ დასახ. წიგნი, გვ. 90.
7. ფრიდრიხ ნიცშე, ზემოთ დასახ. წიგნი, გვ. 204.
8. სოსო სიგუა, `მარტვილი და ალამდარი~, თბ. 1991, გვ. 174.
9. კონსტანტინე გამსახურდია, ზემოთ დასახ. წერილი, გვ.33.
10. გრიგოლ რობაქიძე, ზემოთ დასახ. წიგნი, გვ. 133.
11. ერეკლე ტატიშვილი, `ეკლიანი გზით ვარსკვლავებისკენ~, თბ. 1993, გვ. 7.
12. თამაზ ბუაჩიძე, ფრიდრიხ ნიცშე და მისი `ესე იტყოდა ზარატუსტრა~, თბ.1993, გვ. 247.
13. ზვიად გამსახურდია, `საქართველოს სულიერი მისსია~, თბ. 1990, გვ. 104.
დაბეჭდილია მაია ჯალიაშვილის წიგნში ''ქართული მოდერნისტული რომანი'', 2006
No comments:
Post a Comment