მაია ჯალიაშვილი
იუპიტერი ფიქრობს...
(ჯემალ ქარჩხაძის რომანი “იუპიტერის სინანული”)
“სამყაროს შექმნა შეცდომა იყო”,_შეშფოთებული გაუმხელს თავის გულისწუხილს “თანამოღმერთეებს” “დროის საბძელში” ნანახით ზარდაცემული ბრძენი იუპიტერი. ასე იხატება ჯემალ ქარჩხაძის მოთხრობის “იუპიტერის სინანულის” პირველი სურათები. აწეულია ფარდა, მაგრამ სანამ ტრაგედია დაიწყებოდეს, ღმერთების ქორო გამოჩნდება, მისი პირველივე სიტყვები ჟრჟოლას მოჰგვრის უჩვეულოს მოლოდინით დაყურსულ, ჯერ კიდევ გულგრილ მაყურებელს. “ძრწოდე, სამყაროვ! ძრწოდეთ, მოკვდავნო! ძრწოდეთ, საგნებო, სულიერნო და უსულონო”. დაღლილი, გულჩათხრობილი “ყოვლადძლიერი, იდეათდამბადებელი და მატერიათმოქმედი მეხთამტეხელი “ჩივის”. ამაოდ ცდილობს ქორო მისი ნაღველის შემსუბუქებას. “ადამიანი შხამიანი ყვავილია”, “მე მათ ზნეობის კანონები მივეცი, მათ კი გათელეს”, “მათი შემეცნება ძალზე პრიმიტიულია”, “მინიმალური დამოუკიდებლობა უკუღმართად გამოიყენეს”, “ეგებ პირველ უჯრედში გაგვეპარა შეცდომა”, “ეგებ მაიმუნის გზა არ იყო სწორი”... -ფიქრობს იუპიტერი. “მნათობთა მწყემსი” რისხვისა და სინანულის ჩაცხრომას ელის, რათა ყველაფერი განსაჯოს და ღვთაებრივი განაჩენი გამოიტანოს... იმავდროულად, რომის მბრძანებელს, ნერონს, სულაც არ აფრთხობს სინანული და გამოაქვს “დიადი განაჩენი”: დედის სიკვდილით დასჯა.
წარმოსახვაში ჟღერს მოცარტის ორმოცდამეერთე სიმფონია, იუპიტერი რომ უწოდებია ავტორს. “შექმნილი” ეცილება შემოქმედს ღვთაებრიობაში და გრძნობს უძლური “პლაზმათბატონი”, “ელემენტთა ჰარმონიის მიზეზთმიზეზი”, რომ შეცდა... თუ მოცარტთან იუპიტერის განრისხებას მღილის ამაღლება და მეტოქეობა ჰბადებს, ჯემალ ქარჩხაძესთან პირიქით, “გამოძერწილის” დამდაბლება, და ჩვენ კიდევ ერთხელ ვრწმუნდებით ამ მოთხრობის კითხვისას, რომ ისევე როგორც არსად არ თავდება სულიერი სრულყოფილებისაკენ მარადმედინი ხაზი და უსაზღვროებისაკენ მიისწრაფვის ზემოთ, ასევე დაუსაზღვრავია სვლა ქვემოთ-უზნეობის უფსკრულებისკენ.
მწერლობას, და საერთოდ, ხელოვნებას, თანაბრად აინტერესებს ადამიანური სწრაფვის ეს ორივე “მიმართულება”. ჯემალ ქარჩხაძეს ამჯერად ეს ბნელი წიაღი უფრო იზიდავს. გამაოგნებელი სიშიშვლით ხატავს იგი ნერონის ხელოვნების რანგში აყვანილი უზნეობის ყოველ დეტალს. “რა ცარიელია ადამიანის გული და რამდენი სიბილწეა ამ სიცარიელეში”,-მოთქვამდა პასკალი. სიბილწით სავსე სიცარიელე წარმოჩნდება როგორც მეტაფორა სულდაშრეტილი კაცისა.
ჯემალ ქარჩხაძის ნერონი სწორედ ასეთი, თითქოს გვალვისაგან გადახრუკული სულის ადამიანია. მწერალი, რა თქმა უნდა, ეყრდნობა ნერონის პიროვნების ისტორიულ ინტერპრეტაციას, მაგრამ მას არ აინტერესებს მისი ცხოვრება ზოგადად. მწერალს სურს ჩასწვდეს ცოდვითდაცემის “სიტკბოების” არსს,, როდესაც სისატიკე ქმნის პიროვნებას, როდესაც ცოდვა უფრო მაღლა დგება, ვიდრე ადამიანი. ცოდვა, როგორც ხელოვნება, რომლის “ბრწყინვალება” ჩრდილავს ყველაფერს. ნერონი აკვლევინებს მშობელ დედას_მოთხრობის ქარგა იქმნება სწორედ ამით. ეს არის მისი ხელოვნება, მისი გონების, გრძნობის, ინტუიციის, სიყვარულის, სიძულვილის ნაზავით შექმნილი “შედევრი”. იგი ბოლომდე იხარჯება. იმავდროულად, მწერალი ნერონის სახეში გამოკვეთს მის გაორებულობას_ერთი მხრივ, იმპერატორი, მეორე მხრივ, პოეტი. ორივე ტახტზე ჯდომა სურს მას, ორივე გვირგვინი, თუმცა სჯეროდა თავისი ნიჭიერებისა, ლექსების მთხზველად ვერ ივარგა, სურდა უსინათლო ჰომეროსივით უკვდავ ღმერთებს ლექსად გაბაასებოდა. სიკვდილის წინ იმასაც კი გაიფიქრებს, რომ პოეტობა იყო მისი მოწოდება და არა იმპერატორობა და დანანებით იტყვის: “რამხელა ხელოვანი ვიღუპები”, თუმცა, რაღაცნაირად შეაზავა ეს ორივე ერთმანეთს და მათგან თვითვე იშვა, როგორც საოცარი ურჩხული-მკვლელი, რომელიც დედის მოშთობას თუ სხვათა მკვლელობას აღიქვამდა, როგორც ხელოვნებას. აგრიპინა სწორედ ასე ეძახის მას: “ჩემი ლაშებიანი ურჩხული”. “შესაძლებელი რომ ყოფილიყო, რა თქმა უნდა, ისა სჯობდა, ყველა დაეხოცა, მთელი სენატი, ყველა კონსული და კონსულარი, პროვინციათა ყველა გამგებელი, ყველა პროკურატორი, ყველა ლეგატი, ყველა ტრიბუნი”.
ადამიანური არამზადობის ბნელ ხვეულებს მოგვახილვინებს ჯემალ ქარჩხაძე ამ მოთხრობაში, სადაც ყოველი ეპიზოდი უზადოდაა შესრულებული.
ყველაგზამოჭრილი ნერონი ფიქრობს, ნუთუ ჩვენი წინაპრებიც ჩვენსავით გულბოღმიანები და დაუნდობლები იყვნენო და ბრაზი მოერევა: “რას ერჩით, უკვდავებო, საწყალ კაცს?” მას არ მოსწონს ის, რომ ადამიანს, ადრე თუ გვიან, ყველაფერი მოეკითხება. ეს თითქოს ერთგვარად ზღუდავს სისასტიკეს. “როგორ აუფერულებს ჩვენს ნამოქმედართა სიდიადეს შურისძიების ეს მუდმივი შიში”. “რატომ გვადებთ ბორკილებს და რატომ არ გვაძლევთ გასაქანს, უკვდავებო? გშურთ ადამიანის თავისუფლება? თუ გეშინიათ ადამიანის თავისუფლების?”
თავისუფლება ნერონისთვის წარმოადგენს ერთგვარ თამაშს, რომლის წესებსაც თვითონ ქმნის_ეს არის ხელოვნება. ეს არის თეატრი, მაგრამ არა სცენაზე, არამედ ცხოვრებაში. Nნერონი თვითონ არის ამ სპექტაკლის რეჟისორიცა და მთავარი გმირიც.
შემთხვევითი არ არის, რომ მწერალი პირველსავე ეპიზოდში ხატავს, როგორ შეჰყურებს ნერონი საკუთარ თავს ოქროსჩარჩოიან, ნატიფი მუზებით დამშვენებულ მაღალ ოვალურ სარკეში. იქ, იმ წყნარ ზედაპირზე ჩანს, ირეკლება იგი, არა ის, რაც არის თვითონ, სიღრმეში (ეს სიღრმე კარგად უწყიან მისმა დედამ, აგრიპინამ და მისმა არმზრდელმა სენეკამ) არამედ ის, რაც უნდა, რომ იყოს, რასაც თამაშობს. სარკეში საკუთარ თავს კი არა, ხელოვანს შესცქერის. ხშირად ელაპარაკება იგი ქვეშევრდომებს სარკეში, მაგრამ როცა მარტო რჩება, მან ხომ შესანიშნავად იცის, ვინც არის. ჯემალ ქარჩხაძე ამას ერთი არაჩვეულებრივად მეტყველი დეტალით ხატავს, რომელიც მის საოცარ მწერლურ გუმანზე მეტყველებს. მას შემდეგ, რაც “რომის სიბრძნეს” (სენეკას) და “რომის პატიოსნებას” (ბუროსს) აგრიპინას სიკვდილის აუცილებლობა “დასტყუა” და მარტო დარჩა, სარკეში დიდხანს უყურა თავის გამოსახულებას, “უყურა და უეცრად ენა გამოუყო”. ამ წამებში იგი თითქოს გათავისუფლდა ყოველგვარი ნიღბისაგან და მოსცილდა უზნეობის ჭუჭყი, ამიტომაც სარკეში წამოტივტივდა მოგონება_პატარა ნერონი დედასთან ერთად, მათ ერთმანეთი უყვარდათ, მაგრამ ეს დიდხანს არ გაგრძელებულა. ადამიანი ისევ “ნერონად” იქცა-მასში კვლავ “ხელოვანმა” იძლია. “სისხლის მაგივრად მჟღერი და ომახიანი ლათინური სიტყვების ფერადი ზვირთები დაიძრა, ეს უგვანი იმპერია ერთ კარგ სიმღერად არა ღირს”.
ნერონი გრძნობს, როგორ უსწრებს “ხელოვნებით” ყველა თავის პირფერ, გარყვნილ სასტიკ ქვეშევრდომებს. “ო, უკვდავო ღმერთებო, რა ბინძურ დროში მარგუნეთ ცხოვრება”,-წუხს კიდეც და ირონიით შესცქერის თანამზრახველებს, მარიონეტებივით რომ ათამაშებს. იგი საკუთარი “თამაშით” თვითვეა მოხიბლული და მოჯადოებული. “ძალიან ადარდებდა, რომ მშობელი დედა შეურაცხმყოფელი სიკვდილით უნდა მოეკლა, მაგრამ რა ექნა? სად ეპოვა ის ოქროს ხმალი, რომელიც აგრიპინას ნატიფ კისერს შეეფერებოდა”. სხვა დროს კი მადლობას ეტყვის ღმერთებს, რომლებმაც ისე გონივრულად მოაწყვეს ქვეყანა, რომ თითოეულ კაცს მხოლოდ ერთი დედა არგუნეს, თორემ თვით ნერონის ფანტაზიაც ვერ გასწვდებოდა ასეთ “ვრცელ სარბიელს”.
ნერონმა როცა საბოლოოდ მოიფიქრა დედის მკვლელობის გეგმა და თათბირი დაამთავრა სიტყვებით: “სამშობლო მძიმე მსხვერპლს მოითხოვს და, რადაც უნდა დაგვიჯდეს, ეს მსხვერპლი უნდა გავიღოთ”, ერთი ღრმად ამოიოხრა და დაუმატა,-ოჰ, დედა! მაგრამ იგრძნო, ოხვრა ცოტა მშრალი გამოუვიდა, ხოლო ამოძახილი-არასაკმაოდ ბუნებრივი, ამიტომ გადაწყვიტა, დრო გამოეძებნა და დამატებითი რეპეტიციები გაევლო. იგი ფიქრის დროსაც, როცა მაყურებელი არ ჰყავს, მაშინაც თამაშობს. “ცოდვაა ასეთი ლამაზი ქალის მოკვლა, თუნდაც დედა იყოს”. იგი უნაკლოდ ასრულებდა როლს, მაგრამ გრძნობდა, ბევრი რამ აკლდა დაოსტატებამდე. როცა ყველაფერი ისე მოხდა, როგორც მას სურდა და სასურველი ამბავი მოუტანეს, დედაშენი მკვდარიაო, ნერონს მრავალნავარჯიშევი “ოჰ, დედა!” აღმოხდა, მაგრამ გრძნობდა, რომ ხმას სულ სხვა ჟღერადობა ჰქონდა. “აი, როგორი უნდა იყოს ჭეშმარიტი ნიღაბი! რეპეტიციები უსარგებლო გამოდა. სრულყოფილება, სულ ახლო რომ ეგონა, ერთბაშად გაუფრინდა და ახლა მიუწვდომელი სიმაღლიდან გადმოჰყურებდა, “ნუთუ მართლა მაკლია ნიჭი?. გაიფიქრა მწარედ და ნაწლავები აეწვა,-ნუთუ ბუნებრიობის ასეთ ღვთაებრივ სიმაღლეს მივაღწევ?!”
უნაკლო ოსტატობით ხატავს ჯემალ ქარჩხაძე დედისა და შვილის ხილულსა თუ უჩინარ პაექრობას. ხელისუფლებისათვის ბრძოლა ამსხვრევს დედაშვილობის უწმინდეს გრძნობას. ისინი მეტოქეებად წარმოგვიდგებიან, რომელთაგან ორივეს უხვად აქვს მომადლებული ნიჭი მზაკვრობისა. მწერალმა იცის, “პოლიტიკის ყინული როგორ აციებს სისხლს”.
ნერონს სურს, თავი ღმერთთა შორი დაიმკვიდროს, ამას კი მხოლოდ ხელოვნებით შესძლებს-სრული ნეტარება ლექსების თხზვას მოაქვს, “მას, რომისა და მთელი ქვეყნიერების მპყრობელს, ეს ქვეყნიერება ხელახლა, ამჯერად თავისი ხელოვნებით უნდა დაეპყრო და ჭეშმარიტი დამპყრობელი შექმნილიყო, ვინაიდან ხმლის ძალა შიშს თესავს, ხელოვნების ძალა კი_სიყვარულს, ხოლო როცა ერთიც შენს ხელთაა და მეორეც, ისეთ სიმაღლეზე იმყოფები, საიდანაც უკვდავები უფრო ახლოს არიან, ვიდრე მოკვდავები”.
ნერონმა მოწამლა თავისი მამინაცვლის შვილი ბრიტანიკუსი. დედა სწორად მიუხვდა: “სიმღერა შეგშურდა მისი და ამ პატარა, წვრილმანი შურის გამო მოკალიო”, თან ირონიით დასძინა: “ახლა უნდა მიჰყვე და თუ ვინმემ სიმღერა იცის, ყველა დახოცო, მათ შორის, ისინი, ვინც ცოცხალი აღარაა”.
ჯემალ ქარჩხაძის ოსტატობა ყოველი ნიუანსის ხატვისას იკვეთება, ნერონი მის ხელში იძერწება, როგორც ადამიანი, რომელიც თავის თავში ჰკლავს ადამიანს, რათა ამ გზით გათავისუფლდეს. ხელოვნება მისი იარაღია. “ნერონი ზოგჯერ დაეჭვდებოდა ხოლმე საკუთარ ნიჭიერებაში და გონება უფუჭდებოდა, მაგრამ, საბედნიეროდ, ასეთი რამ იშვიათად ემართებოდა. საერთოდ კი, მტკიცედ სჯეროდა თავისი მაღალი დანიშნულებისა, ბეჯითად ვარჯიშობდა და სწამდა, რომ ღმერთებმა ისეთი ხვედრი გაუმზადეს, როგორიც მანამდე არავის ღირსებია”. თუ სხვა დაეჭვდებოდა მის ნიჭიერებაში, ცოფი ერეოდა. დედამ კი, არამცთუ დაეჭვება გაბედა, არამედ უარყო, როგორც ხელოვანი. სასახლიოდან განდევნილმა აგრიპინამ თხა შეიჩვია და ერთ რიტორს უთხრა: “ეს თხა არის ჩემი ერთადერთი შვება და ნუგეში. Aმის კიკინს რომ გავიგონებ, ასე მგონია საყვარელი შვილის ღვთაებრივ სიმღერას ვისმენ”. Eეს ვერ აპატია ნერონმა დედას. Kაბრა ბუციას კიკინი სიცოცხლეს უწამლავდა, ვერ მოისვენა, სანამ განაჩენი არ აღასრულა.
ნერონის ყველაზე საყვარელი სულიერი საკვები სიკვდილი იყო, რასაც მშიერივით აცხრებოდა და ვერ ნაყრდებოდა, როცა მისი უნაკლოდ მოფიქრებული გეგმის მიუხედავად, აგრიპინა მაინც გადარჩა, მას აღარ დაუწყია “ფანტაზიორობა” და მკვლელები პირდაპირ მიუგზავნა.
მოთხრობის მეორე ნაწილში მწერალი სიკვდილთან პირისპირშეყრილ ნერონს გვიხატავს. ნერონის დამოკიდებულება მოვლენებისადმი ამჯერადაც თეატრალურია, მწერალი საოცრად შეიგრძნობს სიჩუმეს, რომელსაც სიკვდილის სუნი ასდის. დაძაბულად, ნერვიულად, იმავდროულად, ლაღად, თავისუფლად წარმოჩნდება ადამიანის შიშველი სული. სქელ საბანში გახვეული მკვლელი კანკალებს, მისი წარმოსახვა ცდილობს, რეალობას ძვლებურად გაეჯიბროს, შექმნას ის, რაც არ არსებობს, მაგრამ ახლა მხოლოდ “ვიწრო საბნის პატარა იმპერიაღა” შერჩენია ხელთ. თავში გაუელვებს, რომ “ცხოვრების მთავარი სიბრძნე ისაა, შვილმა დედა არ მოკლას”, მაგრამ იქვე გაიფიქრებს; “ვისაც ვისზე ხელი მიუწვდება, ყველა ყველას კლავს, ვინც არა კლავს, ვერა კლავს”. შიშიც კი ვერ ჩაახშობს მასში ხელოვნების წყურვილს: “ნერონის უკანასკნელი ღამე”_ასე გაიფიქრებს თავის თავზე.
ნერონი იწყებს სიკვდილის “გაცნობას”. ბრიტანიკუსის მოკვლის შემდეგ ხშირად უფიქრია, ნეტავ თუ მიხვდა, რომ მოკვდაო. საწამლავი მისი ყველაზე საყვარელი იარაღი იყო. თავისთვისაც “იმ ავყია ლოკუსტას” გამოართვა. ნეტარება მოჰგვარა განცდამ, რომ საწამლავმა შეაერთა პირველი და ბოლო მკვლელობა. “ეს ხელოვნებას ჰგავდა, ვიდრე ცხოვრებას. ამის გაფიქრებაზე ნაწლავებზე რაღაცამ სევდიანად შეუღიტინა, ხოლო იმავ წამს ის ლექსები მოაგონდა, რომლებიც ჯერ არ შეეთხზა”. ნერონი იმდენად შეპყრობილია საკუთარი ღირსების შეგრძნებით, რომ სჯერა, “შურიანმა ღმერთებმა” დაუმალეს საწამლავი, რადგან შეეშინდათ, ამგვარ დასასრულს ღვთაებრივი ბუნება არ შეეძინა დიდი ხელოვნების წყალობით”. ნერონი ნანობს, რომ უამრავი “დიადი ლექსი” დაუწერელი რჩება.
გადიას საუბარში თითქოს “გაიხსნა” ნერონის ბუნება. ღმზრდელმა იცის მისი ვნებების ჭეშმარიტი არსი. “შენი სიძულვილი ხალისიანია, დაუდევარი, ღვთაებრივი”. “დედაშენი იოლად და არხეინად მოკალი, იმიტომ, რომ ადამიანებს ისეთი სიმაღლიდან უყურებდი, საიდანაც ძალიან პატარები და უმნიშვნელოები ჩანან, მაგრამ მთლად ღმერთი ვერ გახდი, რადგან შენი ჯერი რომ დადგა, ვეღარ შესძელი, შენი თავიც იმ სიმაღლიდან დაგენახა!”.
გადია წარმოგვიდგება დროის ერთგვარ სიმბოლოდ, რომელიც გულგრილად მიაცილებს ყოველივეს. “აი, თბილ-თბილი რძე დალიე, მოგიხდება. სიკვდილის წინ თხის რძეს არაფერი სჯობს”. აქ ეს სიტყვები თითქოს სიკვდილს აფერმკრთალებს, ამარცხებს.
შავ ცხენზე ამხედრებული ლტოლვილი ნერონი ფიქრებში მისწვდება მთავარს, რომელიც ყოველთვის მარადიული აწმყოა. რომაელებს ბრმა გულუბრყვილობით სჯეროდათ, რომ ნერონის განდევნით “ღვთაებრივი სამართლიანობის ნათელში შევიდოდნენ”. ნერონი მიხვდა, რომ ისე განზავდა ამაოებაში, ერთი ღირსეული ლექსიც კი ვერ შეთხზა და ამან ისევ გააბოროტა: “რამოდენა ნუგეში იქნებოდა, ყველაფერი ჩვენთან ერთად იღუპებოდეს”. მოთხრობის ბოლოს ისევ ღმერთების ქორო გამოჩნდება: “ძრწოდე, სამყაროვ! ძრწოდეთ, მოკვდავნო! ძრწოდეთ, საგნებო, სულიერნო და უსულონო! ბედი იწერება, განაჩენი ახლოვდება! იუპიტერი ფიქრობს.”
ჯემალ ქარჩხაძემ მიაგნო ჩვენი ეპოქის “იმ მთავარ ნერვებს, რომლებიც დროთა კავშირს ქმნიან” და ნაპოვნმა თვითვე შეაშფოთა და გააოგნა. სწორედ ამ ტკივილიანი ფიქრების ნაყოფია “იუპიტერის სინანული”.
1996 წ.
იუპიტერი ფიქრობს...
(ჯემალ ქარჩხაძის რომანი “იუპიტერის სინანული”)
“სამყაროს შექმნა შეცდომა იყო”,_შეშფოთებული გაუმხელს თავის გულისწუხილს “თანამოღმერთეებს” “დროის საბძელში” ნანახით ზარდაცემული ბრძენი იუპიტერი. ასე იხატება ჯემალ ქარჩხაძის მოთხრობის “იუპიტერის სინანულის” პირველი სურათები. აწეულია ფარდა, მაგრამ სანამ ტრაგედია დაიწყებოდეს, ღმერთების ქორო გამოჩნდება, მისი პირველივე სიტყვები ჟრჟოლას მოჰგვრის უჩვეულოს მოლოდინით დაყურსულ, ჯერ კიდევ გულგრილ მაყურებელს. “ძრწოდე, სამყაროვ! ძრწოდეთ, მოკვდავნო! ძრწოდეთ, საგნებო, სულიერნო და უსულონო”. დაღლილი, გულჩათხრობილი “ყოვლადძლიერი, იდეათდამბადებელი და მატერიათმოქმედი მეხთამტეხელი “ჩივის”. ამაოდ ცდილობს ქორო მისი ნაღველის შემსუბუქებას. “ადამიანი შხამიანი ყვავილია”, “მე მათ ზნეობის კანონები მივეცი, მათ კი გათელეს”, “მათი შემეცნება ძალზე პრიმიტიულია”, “მინიმალური დამოუკიდებლობა უკუღმართად გამოიყენეს”, “ეგებ პირველ უჯრედში გაგვეპარა შეცდომა”, “ეგებ მაიმუნის გზა არ იყო სწორი”... -ფიქრობს იუპიტერი. “მნათობთა მწყემსი” რისხვისა და სინანულის ჩაცხრომას ელის, რათა ყველაფერი განსაჯოს და ღვთაებრივი განაჩენი გამოიტანოს... იმავდროულად, რომის მბრძანებელს, ნერონს, სულაც არ აფრთხობს სინანული და გამოაქვს “დიადი განაჩენი”: დედის სიკვდილით დასჯა.
წარმოსახვაში ჟღერს მოცარტის ორმოცდამეერთე სიმფონია, იუპიტერი რომ უწოდებია ავტორს. “შექმნილი” ეცილება შემოქმედს ღვთაებრიობაში და გრძნობს უძლური “პლაზმათბატონი”, “ელემენტთა ჰარმონიის მიზეზთმიზეზი”, რომ შეცდა... თუ მოცარტთან იუპიტერის განრისხებას მღილის ამაღლება და მეტოქეობა ჰბადებს, ჯემალ ქარჩხაძესთან პირიქით, “გამოძერწილის” დამდაბლება, და ჩვენ კიდევ ერთხელ ვრწმუნდებით ამ მოთხრობის კითხვისას, რომ ისევე როგორც არსად არ თავდება სულიერი სრულყოფილებისაკენ მარადმედინი ხაზი და უსაზღვროებისაკენ მიისწრაფვის ზემოთ, ასევე დაუსაზღვრავია სვლა ქვემოთ-უზნეობის უფსკრულებისკენ.
მწერლობას, და საერთოდ, ხელოვნებას, თანაბრად აინტერესებს ადამიანური სწრაფვის ეს ორივე “მიმართულება”. ჯემალ ქარჩხაძეს ამჯერად ეს ბნელი წიაღი უფრო იზიდავს. გამაოგნებელი სიშიშვლით ხატავს იგი ნერონის ხელოვნების რანგში აყვანილი უზნეობის ყოველ დეტალს. “რა ცარიელია ადამიანის გული და რამდენი სიბილწეა ამ სიცარიელეში”,-მოთქვამდა პასკალი. სიბილწით სავსე სიცარიელე წარმოჩნდება როგორც მეტაფორა სულდაშრეტილი კაცისა.
ჯემალ ქარჩხაძის ნერონი სწორედ ასეთი, თითქოს გვალვისაგან გადახრუკული სულის ადამიანია. მწერალი, რა თქმა უნდა, ეყრდნობა ნერონის პიროვნების ისტორიულ ინტერპრეტაციას, მაგრამ მას არ აინტერესებს მისი ცხოვრება ზოგადად. მწერალს სურს ჩასწვდეს ცოდვითდაცემის “სიტკბოების” არსს,, როდესაც სისატიკე ქმნის პიროვნებას, როდესაც ცოდვა უფრო მაღლა დგება, ვიდრე ადამიანი. ცოდვა, როგორც ხელოვნება, რომლის “ბრწყინვალება” ჩრდილავს ყველაფერს. ნერონი აკვლევინებს მშობელ დედას_მოთხრობის ქარგა იქმნება სწორედ ამით. ეს არის მისი ხელოვნება, მისი გონების, გრძნობის, ინტუიციის, სიყვარულის, სიძულვილის ნაზავით შექმნილი “შედევრი”. იგი ბოლომდე იხარჯება. იმავდროულად, მწერალი ნერონის სახეში გამოკვეთს მის გაორებულობას_ერთი მხრივ, იმპერატორი, მეორე მხრივ, პოეტი. ორივე ტახტზე ჯდომა სურს მას, ორივე გვირგვინი, თუმცა სჯეროდა თავისი ნიჭიერებისა, ლექსების მთხზველად ვერ ივარგა, სურდა უსინათლო ჰომეროსივით უკვდავ ღმერთებს ლექსად გაბაასებოდა. სიკვდილის წინ იმასაც კი გაიფიქრებს, რომ პოეტობა იყო მისი მოწოდება და არა იმპერატორობა და დანანებით იტყვის: “რამხელა ხელოვანი ვიღუპები”, თუმცა, რაღაცნაირად შეაზავა ეს ორივე ერთმანეთს და მათგან თვითვე იშვა, როგორც საოცარი ურჩხული-მკვლელი, რომელიც დედის მოშთობას თუ სხვათა მკვლელობას აღიქვამდა, როგორც ხელოვნებას. აგრიპინა სწორედ ასე ეძახის მას: “ჩემი ლაშებიანი ურჩხული”. “შესაძლებელი რომ ყოფილიყო, რა თქმა უნდა, ისა სჯობდა, ყველა დაეხოცა, მთელი სენატი, ყველა კონსული და კონსულარი, პროვინციათა ყველა გამგებელი, ყველა პროკურატორი, ყველა ლეგატი, ყველა ტრიბუნი”.
ადამიანური არამზადობის ბნელ ხვეულებს მოგვახილვინებს ჯემალ ქარჩხაძე ამ მოთხრობაში, სადაც ყოველი ეპიზოდი უზადოდაა შესრულებული.
ყველაგზამოჭრილი ნერონი ფიქრობს, ნუთუ ჩვენი წინაპრებიც ჩვენსავით გულბოღმიანები და დაუნდობლები იყვნენო და ბრაზი მოერევა: “რას ერჩით, უკვდავებო, საწყალ კაცს?” მას არ მოსწონს ის, რომ ადამიანს, ადრე თუ გვიან, ყველაფერი მოეკითხება. ეს თითქოს ერთგვარად ზღუდავს სისასტიკეს. “როგორ აუფერულებს ჩვენს ნამოქმედართა სიდიადეს შურისძიების ეს მუდმივი შიში”. “რატომ გვადებთ ბორკილებს და რატომ არ გვაძლევთ გასაქანს, უკვდავებო? გშურთ ადამიანის თავისუფლება? თუ გეშინიათ ადამიანის თავისუფლების?”
თავისუფლება ნერონისთვის წარმოადგენს ერთგვარ თამაშს, რომლის წესებსაც თვითონ ქმნის_ეს არის ხელოვნება. ეს არის თეატრი, მაგრამ არა სცენაზე, არამედ ცხოვრებაში. Nნერონი თვითონ არის ამ სპექტაკლის რეჟისორიცა და მთავარი გმირიც.
შემთხვევითი არ არის, რომ მწერალი პირველსავე ეპიზოდში ხატავს, როგორ შეჰყურებს ნერონი საკუთარ თავს ოქროსჩარჩოიან, ნატიფი მუზებით დამშვენებულ მაღალ ოვალურ სარკეში. იქ, იმ წყნარ ზედაპირზე ჩანს, ირეკლება იგი, არა ის, რაც არის თვითონ, სიღრმეში (ეს სიღრმე კარგად უწყიან მისმა დედამ, აგრიპინამ და მისმა არმზრდელმა სენეკამ) არამედ ის, რაც უნდა, რომ იყოს, რასაც თამაშობს. სარკეში საკუთარ თავს კი არა, ხელოვანს შესცქერის. ხშირად ელაპარაკება იგი ქვეშევრდომებს სარკეში, მაგრამ როცა მარტო რჩება, მან ხომ შესანიშნავად იცის, ვინც არის. ჯემალ ქარჩხაძე ამას ერთი არაჩვეულებრივად მეტყველი დეტალით ხატავს, რომელიც მის საოცარ მწერლურ გუმანზე მეტყველებს. მას შემდეგ, რაც “რომის სიბრძნეს” (სენეკას) და “რომის პატიოსნებას” (ბუროსს) აგრიპინას სიკვდილის აუცილებლობა “დასტყუა” და მარტო დარჩა, სარკეში დიდხანს უყურა თავის გამოსახულებას, “უყურა და უეცრად ენა გამოუყო”. ამ წამებში იგი თითქოს გათავისუფლდა ყოველგვარი ნიღბისაგან და მოსცილდა უზნეობის ჭუჭყი, ამიტომაც სარკეში წამოტივტივდა მოგონება_პატარა ნერონი დედასთან ერთად, მათ ერთმანეთი უყვარდათ, მაგრამ ეს დიდხანს არ გაგრძელებულა. ადამიანი ისევ “ნერონად” იქცა-მასში კვლავ “ხელოვანმა” იძლია. “სისხლის მაგივრად მჟღერი და ომახიანი ლათინური სიტყვების ფერადი ზვირთები დაიძრა, ეს უგვანი იმპერია ერთ კარგ სიმღერად არა ღირს”.
ნერონი გრძნობს, როგორ უსწრებს “ხელოვნებით” ყველა თავის პირფერ, გარყვნილ სასტიკ ქვეშევრდომებს. “ო, უკვდავო ღმერთებო, რა ბინძურ დროში მარგუნეთ ცხოვრება”,-წუხს კიდეც და ირონიით შესცქერის თანამზრახველებს, მარიონეტებივით რომ ათამაშებს. იგი საკუთარი “თამაშით” თვითვეა მოხიბლული და მოჯადოებული. “ძალიან ადარდებდა, რომ მშობელი დედა შეურაცხმყოფელი სიკვდილით უნდა მოეკლა, მაგრამ რა ექნა? სად ეპოვა ის ოქროს ხმალი, რომელიც აგრიპინას ნატიფ კისერს შეეფერებოდა”. სხვა დროს კი მადლობას ეტყვის ღმერთებს, რომლებმაც ისე გონივრულად მოაწყვეს ქვეყანა, რომ თითოეულ კაცს მხოლოდ ერთი დედა არგუნეს, თორემ თვით ნერონის ფანტაზიაც ვერ გასწვდებოდა ასეთ “ვრცელ სარბიელს”.
ნერონმა როცა საბოლოოდ მოიფიქრა დედის მკვლელობის გეგმა და თათბირი დაამთავრა სიტყვებით: “სამშობლო მძიმე მსხვერპლს მოითხოვს და, რადაც უნდა დაგვიჯდეს, ეს მსხვერპლი უნდა გავიღოთ”, ერთი ღრმად ამოიოხრა და დაუმატა,-ოჰ, დედა! მაგრამ იგრძნო, ოხვრა ცოტა მშრალი გამოუვიდა, ხოლო ამოძახილი-არასაკმაოდ ბუნებრივი, ამიტომ გადაწყვიტა, დრო გამოეძებნა და დამატებითი რეპეტიციები გაევლო. იგი ფიქრის დროსაც, როცა მაყურებელი არ ჰყავს, მაშინაც თამაშობს. “ცოდვაა ასეთი ლამაზი ქალის მოკვლა, თუნდაც დედა იყოს”. იგი უნაკლოდ ასრულებდა როლს, მაგრამ გრძნობდა, ბევრი რამ აკლდა დაოსტატებამდე. როცა ყველაფერი ისე მოხდა, როგორც მას სურდა და სასურველი ამბავი მოუტანეს, დედაშენი მკვდარიაო, ნერონს მრავალნავარჯიშევი “ოჰ, დედა!” აღმოხდა, მაგრამ გრძნობდა, რომ ხმას სულ სხვა ჟღერადობა ჰქონდა. “აი, როგორი უნდა იყოს ჭეშმარიტი ნიღაბი! რეპეტიციები უსარგებლო გამოდა. სრულყოფილება, სულ ახლო რომ ეგონა, ერთბაშად გაუფრინდა და ახლა მიუწვდომელი სიმაღლიდან გადმოჰყურებდა, “ნუთუ მართლა მაკლია ნიჭი?. გაიფიქრა მწარედ და ნაწლავები აეწვა,-ნუთუ ბუნებრიობის ასეთ ღვთაებრივ სიმაღლეს მივაღწევ?!”
უნაკლო ოსტატობით ხატავს ჯემალ ქარჩხაძე დედისა და შვილის ხილულსა თუ უჩინარ პაექრობას. ხელისუფლებისათვის ბრძოლა ამსხვრევს დედაშვილობის უწმინდეს გრძნობას. ისინი მეტოქეებად წარმოგვიდგებიან, რომელთაგან ორივეს უხვად აქვს მომადლებული ნიჭი მზაკვრობისა. მწერალმა იცის, “პოლიტიკის ყინული როგორ აციებს სისხლს”.
ნერონს სურს, თავი ღმერთთა შორი დაიმკვიდროს, ამას კი მხოლოდ ხელოვნებით შესძლებს-სრული ნეტარება ლექსების თხზვას მოაქვს, “მას, რომისა და მთელი ქვეყნიერების მპყრობელს, ეს ქვეყნიერება ხელახლა, ამჯერად თავისი ხელოვნებით უნდა დაეპყრო და ჭეშმარიტი დამპყრობელი შექმნილიყო, ვინაიდან ხმლის ძალა შიშს თესავს, ხელოვნების ძალა კი_სიყვარულს, ხოლო როცა ერთიც შენს ხელთაა და მეორეც, ისეთ სიმაღლეზე იმყოფები, საიდანაც უკვდავები უფრო ახლოს არიან, ვიდრე მოკვდავები”.
ნერონმა მოწამლა თავისი მამინაცვლის შვილი ბრიტანიკუსი. დედა სწორად მიუხვდა: “სიმღერა შეგშურდა მისი და ამ პატარა, წვრილმანი შურის გამო მოკალიო”, თან ირონიით დასძინა: “ახლა უნდა მიჰყვე და თუ ვინმემ სიმღერა იცის, ყველა დახოცო, მათ შორის, ისინი, ვინც ცოცხალი აღარაა”.
ჯემალ ქარჩხაძის ოსტატობა ყოველი ნიუანსის ხატვისას იკვეთება, ნერონი მის ხელში იძერწება, როგორც ადამიანი, რომელიც თავის თავში ჰკლავს ადამიანს, რათა ამ გზით გათავისუფლდეს. ხელოვნება მისი იარაღია. “ნერონი ზოგჯერ დაეჭვდებოდა ხოლმე საკუთარ ნიჭიერებაში და გონება უფუჭდებოდა, მაგრამ, საბედნიეროდ, ასეთი რამ იშვიათად ემართებოდა. საერთოდ კი, მტკიცედ სჯეროდა თავისი მაღალი დანიშნულებისა, ბეჯითად ვარჯიშობდა და სწამდა, რომ ღმერთებმა ისეთი ხვედრი გაუმზადეს, როგორიც მანამდე არავის ღირსებია”. თუ სხვა დაეჭვდებოდა მის ნიჭიერებაში, ცოფი ერეოდა. დედამ კი, არამცთუ დაეჭვება გაბედა, არამედ უარყო, როგორც ხელოვანი. სასახლიოდან განდევნილმა აგრიპინამ თხა შეიჩვია და ერთ რიტორს უთხრა: “ეს თხა არის ჩემი ერთადერთი შვება და ნუგეში. Aმის კიკინს რომ გავიგონებ, ასე მგონია საყვარელი შვილის ღვთაებრივ სიმღერას ვისმენ”. Eეს ვერ აპატია ნერონმა დედას. Kაბრა ბუციას კიკინი სიცოცხლეს უწამლავდა, ვერ მოისვენა, სანამ განაჩენი არ აღასრულა.
ნერონის ყველაზე საყვარელი სულიერი საკვები სიკვდილი იყო, რასაც მშიერივით აცხრებოდა და ვერ ნაყრდებოდა, როცა მისი უნაკლოდ მოფიქრებული გეგმის მიუხედავად, აგრიპინა მაინც გადარჩა, მას აღარ დაუწყია “ფანტაზიორობა” და მკვლელები პირდაპირ მიუგზავნა.
მოთხრობის მეორე ნაწილში მწერალი სიკვდილთან პირისპირშეყრილ ნერონს გვიხატავს. ნერონის დამოკიდებულება მოვლენებისადმი ამჯერადაც თეატრალურია, მწერალი საოცრად შეიგრძნობს სიჩუმეს, რომელსაც სიკვდილის სუნი ასდის. დაძაბულად, ნერვიულად, იმავდროულად, ლაღად, თავისუფლად წარმოჩნდება ადამიანის შიშველი სული. სქელ საბანში გახვეული მკვლელი კანკალებს, მისი წარმოსახვა ცდილობს, რეალობას ძვლებურად გაეჯიბროს, შექმნას ის, რაც არ არსებობს, მაგრამ ახლა მხოლოდ “ვიწრო საბნის პატარა იმპერიაღა” შერჩენია ხელთ. თავში გაუელვებს, რომ “ცხოვრების მთავარი სიბრძნე ისაა, შვილმა დედა არ მოკლას”, მაგრამ იქვე გაიფიქრებს; “ვისაც ვისზე ხელი მიუწვდება, ყველა ყველას კლავს, ვინც არა კლავს, ვერა კლავს”. შიშიც კი ვერ ჩაახშობს მასში ხელოვნების წყურვილს: “ნერონის უკანასკნელი ღამე”_ასე გაიფიქრებს თავის თავზე.
ნერონი იწყებს სიკვდილის “გაცნობას”. ბრიტანიკუსის მოკვლის შემდეგ ხშირად უფიქრია, ნეტავ თუ მიხვდა, რომ მოკვდაო. საწამლავი მისი ყველაზე საყვარელი იარაღი იყო. თავისთვისაც “იმ ავყია ლოკუსტას” გამოართვა. ნეტარება მოჰგვარა განცდამ, რომ საწამლავმა შეაერთა პირველი და ბოლო მკვლელობა. “ეს ხელოვნებას ჰგავდა, ვიდრე ცხოვრებას. ამის გაფიქრებაზე ნაწლავებზე რაღაცამ სევდიანად შეუღიტინა, ხოლო იმავ წამს ის ლექსები მოაგონდა, რომლებიც ჯერ არ შეეთხზა”. ნერონი იმდენად შეპყრობილია საკუთარი ღირსების შეგრძნებით, რომ სჯერა, “შურიანმა ღმერთებმა” დაუმალეს საწამლავი, რადგან შეეშინდათ, ამგვარ დასასრულს ღვთაებრივი ბუნება არ შეეძინა დიდი ხელოვნების წყალობით”. ნერონი ნანობს, რომ უამრავი “დიადი ლექსი” დაუწერელი რჩება.
გადიას საუბარში თითქოს “გაიხსნა” ნერონის ბუნება. ღმზრდელმა იცის მისი ვნებების ჭეშმარიტი არსი. “შენი სიძულვილი ხალისიანია, დაუდევარი, ღვთაებრივი”. “დედაშენი იოლად და არხეინად მოკალი, იმიტომ, რომ ადამიანებს ისეთი სიმაღლიდან უყურებდი, საიდანაც ძალიან პატარები და უმნიშვნელოები ჩანან, მაგრამ მთლად ღმერთი ვერ გახდი, რადგან შენი ჯერი რომ დადგა, ვეღარ შესძელი, შენი თავიც იმ სიმაღლიდან დაგენახა!”.
გადია წარმოგვიდგება დროის ერთგვარ სიმბოლოდ, რომელიც გულგრილად მიაცილებს ყოველივეს. “აი, თბილ-თბილი რძე დალიე, მოგიხდება. სიკვდილის წინ თხის რძეს არაფერი სჯობს”. აქ ეს სიტყვები თითქოს სიკვდილს აფერმკრთალებს, ამარცხებს.
შავ ცხენზე ამხედრებული ლტოლვილი ნერონი ფიქრებში მისწვდება მთავარს, რომელიც ყოველთვის მარადიული აწმყოა. რომაელებს ბრმა გულუბრყვილობით სჯეროდათ, რომ ნერონის განდევნით “ღვთაებრივი სამართლიანობის ნათელში შევიდოდნენ”. ნერონი მიხვდა, რომ ისე განზავდა ამაოებაში, ერთი ღირსეული ლექსიც კი ვერ შეთხზა და ამან ისევ გააბოროტა: “რამოდენა ნუგეში იქნებოდა, ყველაფერი ჩვენთან ერთად იღუპებოდეს”. მოთხრობის ბოლოს ისევ ღმერთების ქორო გამოჩნდება: “ძრწოდე, სამყაროვ! ძრწოდეთ, მოკვდავნო! ძრწოდეთ, საგნებო, სულიერნო და უსულონო! ბედი იწერება, განაჩენი ახლოვდება! იუპიტერი ფიქრობს.”
ჯემალ ქარჩხაძემ მიაგნო ჩვენი ეპოქის “იმ მთავარ ნერვებს, რომლებიც დროთა კავშირს ქმნიან” და ნაპოვნმა თვითვე შეაშფოთა და გააოგნა. სწორედ ამ ტკივილიანი ფიქრების ნაყოფია “იუპიტერის სინანული”.
1996 წ.
