გალაკტიონის საიდუმლო

მაია ჯალიაშვილი

გალაკტიონის საიდუმლო

''მე და ღამე''

1914 წელს გამოცემულ გალაკტიონის ლექსების პირველ კრებულს, (რომელშიც `მე და ღამეც~ დაიბეჭდა) ტიციან ტაბიძე გამოეხმაურა წერილით და გალაკტიონს მარტოობის ორდენის კავალერი უწოდა. ტიციან ტაბიძემ გაიმეორა ცნობილი ფრანგი სიმბოლისტის სტეფან მალარმეს სიტყვები ფრანგ პარნასისტ პოეტზე ვილიე დე ლილ ადანზე: `ჩვენთან არავინ მოსულა ასეთი უცნაური ჟესტით, გაქანებული ილუზიის ქარით, უხილავი ნაბიჯით, როგორც ეს უჩვეულო და უტეხი ჭაბუკი, რომელიც ამბობდა: აი, მეო! ჭაბუკობისას არავისთვის გაუმჟღავნებია მას ის ბედისწერა, სადაც ანათებს აზრის ბრწყინვალება, რომელიც სამუდამოდ აღბეჭდილია მის მკერდზე მარტოობის ორდენის ბრილიანტით~.
ტიციან ტაბიძე საქართველოში მარტოობის პირველ კავალრებად ნიკოლოზ ბარათაშვილსა და მამია გურიელს მიიჩნევდა, გალაკტიონ ტაბიძეს კი ამ ორდენის ყველაზე გამორჩეულ რაინდად.
მართლაც, `მე და ღამე~ ყველაზე უფრო მეტად გამოხატავს პოეტის მარტოობასა და სულიერ ობლობას. გალაკტიონი მხატვრული სახეების კონტექსტში წარმოაჩენს სასოწარმკვეთ მარტოსულობას, რაც განსაკუთრებით შუაღამისას, სიჩუმისა და იდუმალების ფონზე უფრო მძაფრად ვლინდება.
ეს ლექსი ეხმიანება ბარათაშვილის `სული ობოლს~. აქაც იგივე ტკივილია, იგივე ნაღველი, იგივე სიძნელე მარტოსულობისა და უნუგეშობისა, ადამიანთა უნდობლობისა და გაუტანლობისა. რა იწვევს სულიერი ობლობის ამ მტანჯველ განცდას, რომელსაც ვერ ანელებს `სიამენი სოფლისა~. რა აქცევს პოეტს, ამ ყველასგან გამორჩეულ ადამიანს, ღვთის ნიჭით მომადლებულ კაცს კრულად, დაწყევლილად. იქნებ, უპირველესად, სწორედ ნიჭი შემოქმედებისა.
`ეხლა, როცა ამ სტრიქონს ვწერ, შუაღამე იწვის, დნება~, _წერს გალაკტიონი და სულიერი ობლობის გაუსაძლის ტკივილს ფურცელზე უმშვენიერეს სტრიქონებად ამოწერს, ამით ტანჯვას ესთეტიკურ ღირებულებდ აქცევს. ამიტომაცაა, რომ ეს ნაღველი გიზიდავს, რადგან იგი მხოლოდ ტკივილი აღარაა, არამედ მშვენიერებაა, რომელიც სულიერად განწმენდს და ამაღლებს ადამიანს.
გალაკტიონის ერთ წერილში ვკითხულობთ: `ბოდლერს აქვს ერთი შესანიშნავი ლექსი, რომელსაც სახელად ჰქვია `ლოცვა-კურთხევა~, მაგრამ აქ არავითარი კურთხევა არ არის, აქ არის მხოლოდ წყევლა და მხოლოდ წყევლა... ლექსი გამოხატავს მგოსნის ამქვეყნად მოსვლას, დაბადებას. ღვიძლი დედისთვის მგოსანი არის მარტოოდნ საგანი გაკვირვებისა და ზიზღისა_დედას რცხვენია საკუთარი შვილის ყოლა. მგოსანი იტანს დაცინვას სულელებისგან, იტანს შურსა და სარკაზმს. მგოსანი ხანდახან მსხვერპლი ხდება რომელიმე სისხლისმსმელი დალილასი, რომელიც თავისუფლებს მისცემს მას შემდეგ, რაც უკანასკნელ სისხლს ამოსწოვს~ (გალაკტიონი `ძვირფასი საფლავები~).
`მე და ღამის~ მარტოობის უნუგეშობაში სწორედ ეს `წყევლაც~ იგულისხმება. პოეტი იკეტება საკუთარ შინაგან სამყაროში, რათა განერიდოს ყოველდღიურობის ეკლებს, წარმავლობის სასტიკ ბრჭყალებს და როგორმე დაიცვას თავი სულიერი განძარცვისაგან.
`მე და ღამის~ ფონი შუაღამეა. ფერადოვნებისაგან, ერთი შეხედვით, დაცლილი, მაგარამ ეს მხოლოდ გარეგანი თვალისთვის. მთვარით დაფენილ სხივებში საგნები დღისგან განსხვავებული ფერადოვნებით მოჩანან. თანაც, შუაღამე იხსნება შინაგანი მზერისთვის და თვალები ხედავენ დაუნახავსა და გამოუთქმელს. ლექსში არა რეალური, არამედ სულიერი პეიზაჟები მოჩანს, არანაკლებ თვალწარმტაცი და მიმზიდველი. თვითონ გალაკტიონი ერთგან წერდა: `განა შუაღამეს არა აქვს თავისი განსაკუთრებული სილამაზე. როგორც, მაგალითად, მზის ამოსვლას~. ამ თვალსაზრისით გალაკტიონს განსაკუთრებით მოსწონდა ბარათაშვილის `შემოღამება მთაწმინდაზედ~.
შუაღამე თითქოს ამძაფრებს იმ საიდუმლოს, რომელიც დღის სინათლეზე მტანჯველ კითხვებად გამოიკვეთება: რა არის სიცოცხლე? რა არის სიკვდილი? გალაკტიონისთვის იდუმალება ყველაზე ძვირფასი რამ იყო, ამიტომაც მის ყოველ ლექსში არის უცანური, `გაუგებარი~, აუხსნელი სახეები და სიმბოლოები. გალაკტიონი ამის თაობაზე თვითონ წერდა: `ბევრი მგოსანთაგანი, რომელიც კი არის ღირსი ამ საღვთო სახელის ტარებისა, სამწუხაროდ, ჩვეულებრივ იმით კმაყოფილდება, რომ შეაქვს ლექსებში სინათლე, ფერები და მუსიკა, მაგრამ ძალიან ძვირად ღვრის მასში იმ საიდუმლოს წვეთებს, რომელიც ასე უხვადაა დაფრქვეული ბარათაშვილის ლექსებში~.
ამ თვალსაზრისით, გალაკტიონი, ერთი მხრივ, ხვდება ბარათაშვილს (რომანტიზმი), რომელმაც საიდუმლოს მისტიკურ ფენომენს სულიერი ტკივილების გამოსახატავად მიმართა, მეორე მხრივ, სიმბოლისტებს, რომელთაც მთელი სამყარო სიმბოლოებში დაშიფრულ საიდუმლოდ გამოაცხადეს.
`მე და ღამის~, ერთი შეხედვით, რეალისტური სახეები, თანდათან რომანტიკული განწყობილებებით იბურება და ჩნდებიან სიმბოლოები. ყველაზე დიდი საიდუმლო თვითონ შეაღამეა (წუთისოფლის სიმბოლო), რომელიც გაჟღენთილია მზის მოსვლის (ღვთის მოლოდინის) რწმენით.
შუაღამე, სიმბოლურად, პოეტისთვის საკუთარი სულიცაა, რომლის ბნელ კუნჭულებსაც გულდასმით მოიხილავს. ამ თვალსაზრისით, ლექსი ერთგვარ რელიგიურ მედიტაციადაც შეიძლება გავიაზროთ, როცა პოეტი ღრმავდება საკუთარ სულში საკუთარი თავისვე შესაცნობად. დელფოს სამისნოს ცნობილი წარწერა `შეიცან თავი შენი~ აქაც თითქოს წინ მიუძღვება პოეტს, რადგან მხოლოდ საკუთარი თავის შეცნობა შეიძლება იქცეს სამყაროს `ახსნის~ საფუძვლად. გალაკტიონი კი თავისი პოეზიით სწორედ ამისკენ მიისწრაფვის, რომ ჩასწვდეს სამყაროს არსს, სიცოცხლის საზრისს და ამ გზით საკუთარი `მეს~ ამქვეყნიური დანიშნულება გაიაზროს. ასე რომ, ლექსის ამგვარი ინტერპრეტაციისას, წინა რიგში ერთგვარი მისტიკური განცდები წამოიწევს.
შუაღამის ფენომენი, საერთოდ, მრავალმნიშვნელოვანია და მკითხველს სხვადასხვაგვარი ახსნისკენ უბიძგებს.
დანიელი ფილოსოფოსის, სიორენ კირკეგორის ნათქვამი რომ გავიხსენოთ, `მოვა შუაღამე, როცა ყველამ თავისი ნიღაბი უნდა მოიხსნას~. გალაკტიონიც `მე და ღამეში~ თითქოს ნიღაბს იხსნის და საკუთარ თავსვე წარუდგება შიშველი და ნამდვილი სახით. თუმცა, მტანჯველია საკუთარი სულის `ბნელ კუნჭულებში~ შეხედვა, მაგრამ ეს ერთგვარად გამნწმენდი და ამამაღლებელია.
`რა იციან მეგობრებმა, თუ რა ნაღველს იტევს გულიო~,_წერს პოეტი. საერთოდ, მეგობრებისადმი უნდობლობა გალაკტიონის პოეზიაში არაერთხელ არის გამოხატული. გავიხსენოთ: `ო, ჩემი გული ბევრს დაიმონებს, მეგობრები კი არ მეყვარება~, ან `მე მიღალატეს ძველმა რითმებმა, ძველ მეგობრებსაც ვამჩნევ მე ღალატს~.
ამგვარ უნდობლობას განაპირობებდა რეალური ცხოვრება, სავსე მლიქვნელობით, პირფერობით, შურით, სიხარბით და ღალატით. ბარათაშვილიც ხომ ასეთივე გულდაწყვეტით წერდა მაიკო ორბელიანს: `ვინც მაღალის გრძნობის მექონი მეგონა, იგი ვნახე უგულო; ვისიც სული განვითარებული მეგონა, მას სული არა ჰქონია, ვისიც გონება მრწამდა ზეგარდმო ნიჭად, მას არცა თუ განსჯა ჰქონია; ვისიცა ცრემლნი მეგონებოდნენ ცრემლად სიბრალულისა, გამომეტყველად მშვენიერის სულისა, თურმე ყოფილან ნიშანნი ცბიერებისა, წვეთნი საშინელის საწამლავისა! სად განისვენოს სულმა? სად მიიდრიკოს თავი?~ მსგავსი გულგატეხა გალაკტიონსაც ხშირად ჰქონია. ამ უმეგობრობისა და სულიერი ობლობის დასტურია გალაკტიონის თვითმკვლელობის მცდელობა, რომელზედაც ნოდარ ტაბიძე გვიამბობს, რომ 1909 წელს 18 წლის გალაკტიონმა კარბოლმჟავა დალია და თავი მოიწამლა. საბედნიეროდ, დროზე მიუსწრეს და გადაარჩინეს. ამ დროს გალაკტიონი თბილისის სასულიერო სემინარიაში სწავლობდა. უფრო გვიან კი, კვლავ თვითმკვლელობით მოისწრაფა სიცოცხლე. არავინ იყო, ალბათ, გვერდით, რომ ეთქვა: `რად სატანას წაუღიხარ, რად მოიკლავ ნებით თავსაო~ (რუსთველი).
გალაკტიონის ეს `უმეგობრობა~ შეიძლება სხვანაირადაც გავიაზროთ, როგორც საკუთარი თავიდან გარეთ გასვლის წადილის უქონლობა. `გარეშე~ თითქოს დაარღვევს იმ სიმყუდროვეს, რომელიც მას საკუთარ თავთან მარტო დარჩენისას აქვს მოპოვებული. საკუთარ თავთან `დიალოგში~ სხვის ჩართვა შეუძლებელია. ეს არის თვითჩაღრმავების მტკივნეული პროცესი.
გალაკტიონისთვის პოეზია ცხოვრებაზე უფრო რეალური განზომილება იყო. აქ, წარმოსახულ სამყაროში, იგი ნამდვილი ცხოვრებით ცხოვრობდა, აქ მისი ოცნება ფრთებს ისხამდა, ხოლო მეგობრად და მანუგეშებლად მთელი სამყარო ევლინებოდა. `მე და ღამის~ მიხედვით კი, უპირველესად, სარკმლით მონაქროლი სიო, რომელიც ველთა ზღაპარს უამბობს, მთვარე, რომელიც ირგვლივ ვერცხლის სხივებს აფენს და იდუმალების ბურუსში ახვევს ყველაფერს, სარკმლის წინ დარხეული იასამანი, თავბრუდამხვევი სურნელით რომ აბრუებს. ამ სამყაროში იგი მეფეა და შემოქმედი. ვაჟა_ფშაველა გვახსენდება `სიმღერაში~ რომ წერს, სიღარიბით ვარ ცნობილი, მაგრამ `მთლად მე მეკუთვნის ქვეყანაო~ და ამგვარად, რეალურ_მატერიალურ სიღატაკეს მთელი ქვეყნის შემოქმედებითი მფლობელობის ამაყსა და დიდებულ განცდას უპირისპირებს.
გალაკტიონის `მე და ღამის~ ფიქრის ნაკადი სულის სიღრმეში მიედინება, იმ საიდუმლოსკენ, რომელსაც პოეტი ვერავის გაუმხელს და ვერც ვერავინ გაამხელინებს (ვერც საყვარელი ქალი, ვერც უამესი წუთები...). ეს საიდუმლო მის გულში `საუკუნოდაა~ შენახული და სამარეში ჩაჰყვება. ეს საიდუმლო მხოლოდ მარადისობისთვისაა გახსილი, ამიტომაც გაუგებარი იქნება კონკრეტული დრო_სივრცისთვის. ეს საიდუმლო პოეტს სამყაროსკენ უხსნის გზას, მისი შუაგულისაკენ, მასთან შესარწყმელად. ეს საიდუმლო აქცევს გალაკტიონს პოეტად, შემოქმედად, თუმცა, ამ საიდუმლოს დაშიფრულად, სიმბოლოებით, პოეტური სახეებით თავის პოეზიაში განფენს. მხოლოდ ღამემ იცის მისი საიდუმლო, თეთრად გათენებულმა ღამემ, იცის მისი წამებისა და ტანჯვის, მისი სულიერი ობლობს შესახებ.
სწორედ შუაღამისას უნდა დაიწეროს ლექსი, ე. ი. პოეტი სწორედ ასეთი თვითჩაღამვებისას უნდა მიემსგავსოს ღმერთს და საკუთარ თავში გამოავლინოს თავისუფალი ნება და უკვდავების წყურვილი.
თითქოს ცარიელდება მთელი სამყარო და ერთმანეთის პირისპირ რჩებიან მხოლოდ ორნი: პოეტი და ღამე., იდუმალებით სავსე და ვრცელი ორი სამყარო, ერთმანეთის სიღრმეებს რომ განწონიან და ერთმანეთში ირეკლებიან.
აქ აღარ არის ღამე ილიასეული განცდით, ღამე, როგორც უმოძრაობისა და ბოროტების სიმბოლო (გავიხსენოთ `მგზავრის წერილები~) პირიქით, გალაკტიონის შუაღამე სულიერი აქტივობის, თავბრუდამხვევი სულიერი მოძრაობის, შემოქმედებისა და აღმაფრენის დროა. ამ დროს ხომ ყველაზე მძაფრად შეიგრძნობა მარტოობის სიტკბო_სიმწარე.
ამ განწყობილებებს ეხმიანება შარლ ბოდლერის, გალაკტიონის სათაყვანო ფანგი პოეტის, ერთი ლექსი პროზად `ღამის პირველი საათი~, სადაც ვკითხულობთ: `ბოლოს და ბოლოს ძლივს მარტი დავრჩი! ქუჩიდან რამდენიმე დაგვიანებული, ქანცმილეული ეკიპაჟის ხმაურიღა მოისმის. სიმშვიდეში თუ არა, მდუმარებაში მაინც გავატარებ რამდენიმე საათს. ძლივს მეღირსა მარტო დარჩენა. ადამიანთა სახეების ტირანია დამთავრდა. ასე რომ, ახლა მარტოოდენ საკუთარი თავიღა დამტანჯავს...~ `ყველაფრით უკმაყოფილოს, საკუთარი თავით უკმაყოფილოს, რარიგ მსურს გამოვისყიდო ყოველივე და მცირეოდენი ხალისი მაინც ვპოვო ღამეულ სიჩუმესა და სიმარტოვეში! სულნო, ვინც მიყვარდით, სულნო, ვისაც გიმღერდით, განმაძლიერეთ, განმამტკიცეთ, განმარიდეთ სიცრუე და ხრწნადი ოხშივარი ამა სოფლისა, ხოლო შენ, უფალო ღმერთო ჩემო, ჰყავ წყალობა და შემეწიე რამდენიმე მშვენიერი ლექსის შექმნაში, რითაც მე დავუმტკიცებ ჩემს თავს, რომ არა ვარ კაცთა შორის უკანასკნელი და არც მათზე მდაბალი, ვინცა მძულს!~
ამა სოფლის `ხრწნად ოხშივარს~ განრიდებული, თავის თავსა და საიდუმლოსთან მარტო დარჩენილი გალაკტიონიც, ღვთის ძალით და შემწეობით, მთლიანად ეძლევა შემოქმედებას.
ამ ლექსით, როგორც ტიციან ტაბიძე წერს: `გალაკტიონი თითქოს შენში ტირის შენივე თვალებით~ და `ამღერდება სიჩუმე და მარტოობა მწუხარე ღამეში~.
მიუხედავად ღამის ამგვარი თაყვანისცემისა, გალაკტიონისთვის უპირველესი საკუთარი `მეა~. სწორედ ამ `მედან~ იბადება ეს პოეტური ღამე, რომელიც გაშლის თავის იალქნებს და პოეტს ოცნების მხარეში სამოგზაუროდ წაიყვანს. დილით კი ფრთებს დაკეცავს და დღის ამაოების ზვირთებში ჩაიკარგება. ხსოვნა კი ღამისა, პოეტური აღფრთოვანების წამებისა, საიდუმლოდ ჩაიმარხება პოეტის სულის `ბნელ კუნჭულებში~. მერე კი ისევ, როდესაც შუაღამე კვლავ `დაიწვება~, ყველაფერი კვლავ `გაცოცხლდება~ და სიჩუმეც ამღერდება.
შემთხვევითი არც ისაა, რომ პოეტი ახსენებს `წვას~ და `დნობას~, რაც, უპირველესად, ანთებული სანთლის ასოციაციას იწვევს. ამგვარად, განათებული ღამე შეიძლება რწმენის სიმბოლოდაც გავიაზროთ. პოეტის გულში გაჩენილი საიდუმლო კი ღმერთთან მიახლების წადილად. სიყვარულით, სასოებითა და რწმენით განათებულ, გადათეთრებულ ღამეში პოეტი ბუნებას ერწყმის, ესმის სიოს ენა და `ველთა ზღაპრებს~ აყურადებს. მთვარის სხივებით შევერცხლილი არემარე კი ჯადოსნურ ელფერს იძენს. და პოეტი, როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, შემოქმედებითი ენერგიით ივსება.
საზოგადოდ, გალაკტიონისთვის მთვარე შემოქმედების ცინცხალი და გემოტკბილი წყაროა, მუზები თითქოს სწორედ მთვარიდან ეახლებიან, ამიტომაც არის, რომ როგორც ცა არის დასერილი სხივებით და სავსე გრძნობებით, ასევეა მისი ლექსიც რითმებით გალამაზებული. მთვარის სახე უფრო მეტ სიღრმესა და იდუმალებას გალაკტიონის შემდეგ დაწერილ ლექსებში შეიძენს. მათ შორის, უპირველესად, `მთაწმინდის მთვარესა~ და `სიკვდილი მთვარისაგან~.
ლექსი უმშვენიერეს მელოდიას ემსგავსება, ბეთჰოვენის `მთვარის სონატის~ შორეული სასოციაციით. სამყარო გულს იხსნის და პოეტი ჭეშმაროტებას ეზიარება, მაგრამ მხოლოდ ტანჯვისა და ვნების, გაუსაძლისი მარტოობისა და სულიერი ობლობის ფასად. ამ შუაღამის `ხილვას~ პოეტი საიდუმლოდ ინახავს, რადგან იგი არც გაიმხილება. დღის სინათლე მას გააფერმკრთალებს, სიცხადე კი ჯადოსნურ ძალას დაუკარგავს. ამგვარად, ღამე პოეზიის სიმბოლოდაც შეიძლება გავიაზროთ, ხოლო სულიერი ობლობა შემოქმედების მტანჯველ იმპულსად.

დაბეჭდილია მაია ჯალიაშვილის წიგნში ''სიცოცხლის საიდუმლო'', გამომც. ''წყაროსთვალი'', თბ. 2006