მაია ჯალიაშვილი
იქნებ სამყარო მხოლოდ ჩვენი სიზმარია
კატო ჯავახიშვილის კრებულზე `მარცხნივ~, 2010
`ხაოიან ენას ავუსვამ
მელნისფერ გზას და
სტრიქონ-სტრიქონ დავიწყებ თოვას~, _ ეს სტრიქონები პოეზიაა, თავისი მშვენიერი ბუნდოვანებით, მკითხველს რომ რაღაც უჩვეულოსა და უცნაურის შესაგრძნობად განაწყობს. ამ მეტაფორით ვეცნობით პოეტს (ლექსი `მყვირალობა~). ჩვენ უმალ შევიგრძნობთ პოეზიის იდუმალებას, სილამაზეს და მხოლოდ შემდგომ ვცდილობთ გაგებას, თუმცა, მთავარი მაინც ის ემოციაა, რომელიც გადამდები სევდის თანხლებით შემოიჭრება გულში და მზერასა და ფიქრს რაღაც უხილველის დასანახავად გაგვიფაქიზებს. წარმოსახვაში სიურრეალისტური სურათები წამოიშლებიან – თუნდაც ასეთი ¬_ ციდან იისფერი სტრიქონები ბარდნის და ეს თვითონ პოეტია, რომელიც ამგვარად ცდილობს ყველგან, ყოველივეში განეფინოს, რათა შეიგრძნოს სიცოცხლის არსი, რომ უფრო იოლი დასაძლევი გახდეს მარტოობა, რომელსაც ასე ხატავს პოეტი: გაზაფხულის მწვანე მინდორზე დგას კუბო, რომელიც თვითონაა (`ეს კუბო მე ვარ~). ეს ეხმიანება გალაკტიონის სტრიქონს: `რომ დავიღალე მე ამ კუბოში~. შენ, მკითხველო, რომელმაც იცი სიტყვის ფასი, უნდა იცნო ჭექა-ქუხილის ხმაში მარტოსულის `ბღავილი~, მიჰყვე `სიკვდილში გაუხრწნელი მარტოობის~ სუნს... და, თუმცა ისიც საკითხავია, `მარტოსულობის~ ასეთი მტკივნეული შეგრძნების გარეშე შეიქმნება თუ არა რაიმე ღირებული. და თუ `ლუკმა-ლუკმად~ არ გაიცოხნი თავს, ალბათ, ვერც ვერაფერს დაწერ სულისშემძვრელს.
კატო ჯავახიშვილის პოეზიაში კი ხშირად შეხვდები სულისშემძვრელს. პოეტი საოცარი ვნებითა და გატაცებით წერს სიკვდილსა და სიცოცხლეზე, სიყვარულსა და სიძულვილზე, ყოველივე იმაზე, რასაც ყოველწამიერად ჰაერთან ერთად ისუნთქავს მოკვდავი. მისი სტილი მეტაფორულია, ის დაეძებს საგანთა და მოვლენათა შორის ფარულსა და უცნაურ შესატყვისობებს, რათა დროთა ტრიალში გაცვეთილ გრძნობებს ფერი და ელვარება დაუბრუნოს.
ამ კრებულის ყველა ლექსი მდიდარია სათქმელით, ფერებით, სურნელით, მუსიკით. ყოველი ლექსი მკითხველს აღძრავს ფიქრისკენ, რადგან მის გარეშე შეუძლებელია სრულყოფილი განცდა იმისა, რასაც დახვეწილი სტილით ქმნის პოეტი. ამიტომაც მკითხველის ინტელექტსა და გემოვნებაზეა დამოკიდებული, რაგვარ ესთეტიკურ ტკბობას განიცდის ამ კრებულის კითხვისას. თავიდანვე აღვნიშნავ, რომ ამ ლექსებმა ჩემს სულსა, გულსა და გონებაში გამოძახილი ჰპოვეს და ეს წერილიც ამ შთაბეჭდილებათა მხოლოდ მკრთალი ანარეკლია.
კატო ჯავახიშვილისთვის, პოეზია დროში არსებობის ტკივილის დაძლევაა. მასაც, როგორც საზოგადოდ, ყველა პოეტს, ნიჭის წყალობით, მარადისობის პერსპექტივიდან დანახული მედინი ყოფიერება გაუსაძლისი ნაღველით აღავსებს და უჩენს გაქცევის, თავდაღწევის სურვილს და ისიც გარბის სიტყვებში, რომლებისგანაც აშენებს ლექსების ქალაქებს, სოფლებს, სიცოცხლეს, სიკვდილს... პოეზიის სამყაროში ის თავისუფლდება იმ ყველაფრისგან, რასაც ცხოვრება თავს ახვევს. აქ ის თავიდან ალაგებს `სიცოცხლეს~ და ამ გზით აღბეჭდავს თავის არსებობას.
`დრო არც იწყება, არც მთავრდება,
მხოლოდ დღეები დგანან ჩრდილში ასომთავრულად~, _ წერს ერთ ლექსში (`გაორება~). პოეტისთვის დროც სიცოცხლის მეტაფორაა მხოლოდ. ნეტარი ავგუსტინე გვახსენდება: `არის სამი დრო: აწმყო წარსულისა, აწმყო აწმყოსი და აწმყო მომავლისა. ეს რაღაც სამი დრო მხოლოდ ჩვენს სულში არსებობს და სხვაგან ვერსად ვერ ვხედავთ მათ. აწმყო წარსულისა _ მეხსიერებაა, აწმყო აწმყოსი – უშუალო ჭვრეტა, აწმყო მომავლისა კი მოლოდინი~. კატო ჯავახიშვილი სწორედ ამგვარად განიცდის დროს – იგი აწმყოშია, თან წარსულსა და მომავალში, რადგან მუდმივად იხსენებს წარსულს, მუდმივად ჭვრეტს და მუდმივად ელოდება. დროის ამგვარად განმცდელი ადამიანისთვის სამყარო გამჭვირვალე ხდება და დაფარული ხელშესახები.
დროის გამაერთიანებელი პოეტის `მეა~, რომელიც დარღვეულ-დაფლეთილ ჩვენს დროებაში ცდილობს იქცეს ერთგვარ შემაკავშირებლად და ამას ახერხებს იმით, რომ კონკრეტულ ტკივილსა და სიხარულს აზოგადებს. ჩვეულებრივ დროს კი პოეზიის დროდ გარდაქმნის, რომელიც მისი `გარდასახვებისა~ და `წარმოსახვების~ შესაბამისად იცვლება. ის დროსაც ისევე ეთამაშება, როგორც სივრცეს. ორივეს თავისუფლად, ლაღად შლის, ერთმანეთში ურევს, უშორესსა და უახლესს ერთმანეთთან აწყვილებს და ქმნის ფანტასმაგორიულ სახეებს. ამ გზით ის უპირველესად ცდილობს, შეიცნოს თავისი მე, რომელიც გამუდმებით იცვლება, რადგან ცხოვრების კარნავალი მასაც აიძულებს სხვადასხვა ნიღბის მორგებას:
`ცხადში კი ვდგავარ:
ერთი ფეხი ალთას მიდგას, მეორე_ბალთას,
ქვეშ სამყარო გაიშალა, ქალაქ-ქალაქ
ქარ-ქარ
ერთი მუჭით ვაგროვე და მეორეთი ვფანტავ...~ (`გაორება~).
`რა არის პოეზია, ამას ვერა კაცი ვერ აგიხსნით,_ წერს ილია, _ მთქმელიც ტყუილად მოსცდება და გამგონიცა. პოეზია საგრძნობელია და არა საცნობელი... ვიცით, რომ იგი ხატებაა ჩვენთა გრძნობათა, გულის-თქმათა, ფიქრთა, ნაღველთა, ლხინთა, ერთის სიტყვით, ხილულთა და არა ხილულთა. ვიცით, რომ მისგან მოხიბლულს კაცს “ავიწყდება საწუთროება”, მის მიერ გატაცებული “გულის-თქმა კაცის ცისა იქით ეძიებს სადგურს, ზენა არსთ სამყოფთ”... პოეზია უცნაური მადლია და პოეტი ამ მადლით მოსილი ~(ილია ჭავჭავაძე, `პოეზიის ახალგაზრდა მოყვარულთ~, გაზ. “ივერია”, 1886 წელი, #139). ვფიქრობთ, კატო ჯავახიშვილი სწორედ ამ უცნაური მადლით მოსილია. მისი ყოველი ლექსი არის ერთგვარი ექსტაზი, როდესაც პოეტი შთაგონებით ავსებული, უცნაური ენერგიით დამუხტული, თვალახილული, სმენაგაფაქიზებული და გულგახსნილი სამყაროს იდუმალ ხმებს მიაყურადებს. იგი გრძნობს სიცოცხლის მფეთქავი ძარღვის რიტმს. ეს არის მოულოდნელი `ავსება~ _ სწორედ ასე ჰქვია კრებულის პირველ ლექსს, ავსება მოულოდნელი განცდით, რომელიც სიკვდილის შიშს დააძლევინებს:
`ნუ გეშინია,
ყველა კართან მივა სიკვდილი~, _ ამ სიტყვებით პოეტი დედამიწას ამშვიდებს. საგულისხმოა, რომ მკითხველი ხდება არა პატარა და კერძო, არამედ კოსმიური ტკივილის მონაწილე. ეს კი მას წინასწარმეტყველივით ქვეყნიერებისთვის რაღაც მნიშვნელოვანის საქადაგებლად აღძრავს. ამ დროს უძველეს მისან-ქურუმებს ემსგავსება, ბაგეზე ნაკვერჩხლებად რომ უღვიოდათ სიტყვები:
`ყველა გზასა და გზაზე ყველა ნასახლარს სმენა!
ყველა ველსა და სოფლებსა და ქალაქებს სმენა!~
ცნობილი ფაქტი, დედამიწის ორბიტიდან 8 სმ. გადახრა იქცა მისი შთაგონების წყაროდ, იმპულსად, რომ დაფიქრებულიყო `მეტასტაზებით დაფესვილი დიდი გლობუსის~ ბედზე.
როგორც პოეტი ფიქრობს, დედამიწა ადამიანებმა დაავადეს, სიმსივნესავით გაიდგეს მასში ფესვები, `დაიძრნენ სულიდან~ და `ყოფაქცევაში ორიანი~ დაიმსახურეს.
აქ არის გადაძახილი ნიცშეს ზარატუსტრასთან, რომელმაც ზუსტად შეაფასა ადამიანის ამგვარი მდგომარეობა: `მიწას, – თქვა მან,– გარსი აქვს და ამ გარსს სნეულებანი. ერთ ამ სნეულებათაგანს, მაგალითად, `ადამიანი~ ეწოდება~.
ეს ლექსი, აგრეთვე, გვაგონებს ემილ ვერჰარნის ლექსს `სამგლოვიარო მარში მიწის გარდაცვალებაზე. შეტყობინება~. შავ სიჩუმეში `ოქრორქიანი ვარსკვლავების კორტეჟი ცაზე~ მიაცილებს გარდაცვლილ დედამიწას: `შენ არ ყოფილხარ! შენ იყავი მხოლოდ ჩვენება!~ (ვალერიან გაფრინდაშვილის თარგმანი). კატო ჯავახიშვილის ლექსშიც ამგვარი განცდაა: `იყო ამბავი – ჩვენ რომელიც გამოვიგონეთ~.
ლექსში გაისმის მოწოდება: სწორება `მარცხნისაკენ~: რატომ მარცხნისაკენ? ალბათ, იმიტომ, რომ გული მარცხნივ არის და გულია ადამიანის ჯოჯოხეთიცა და სამოთხეც.
პოეზია, ხელოვნება კი წუთისოფლის გულია, საიდანაც დროდადრო ამოიფრქვევა ცეცხლი, არა დამწველი, არამედ განმწმენდი. ჭეშმარიტ ხელოვნებას ხომ შეუძლია კათარზისის გამოწვევა. სწორედ ამიტომაც გაიაზრებოდა პოეზია ყოველთვის რელიგიის უახლეს ნათესავად, ხოლო ბიბლიის შემქმნელნი _ პოეტებად.
დედამიწის დაღუპვის სურათი იხატება სხვა ლექსშიც `აპოკალიპსი~: `ანგელოზები აფარებენ შავ მემორანდუმს
მეშვიდე ცასთან~,
`პირველსახეს იბრუნებს ფერი
გულამოჭმული საკუთარი უსასრულობით~.
`მარცხნივ ~ _ კრებულსაც ასე ჰქვია და ბოლო ლექსსაც, რომლის ლირიკული გმირი მარადქალურია, ნაყოფიერი საწყისი სამყაროსი, როგორც თვითონ სიცოცხლე, რომელიც მიმართავს შემოქმედს, მისცეს ძალა, გადაურჩეს სიკვდილს, რომელიც ასე შთამბეჭდავად და ორიგინალურადაა დახატული: `აქვე გზისპირას ზის უშნო კაცი და სველ ბელტებს ყლაპავს~. ცხოვრება კი სათონეა (ეს ეხმიანება ვაჟა-ფშაველას: `ამ წუთისოფლის თონეში ბევრი სხვა გამოცხობილა~ (`სიმღერა~). ლექსი ასოციაციებით არის დაწნული, სიმბოლოები ერთმანეთს ჩრდილებს ჰფენენ. `თონეში პური ჩააკარი~ _ მანამდე კი წუთისოფლის დოლაბზე დაიფქვა სული, რომელიც პურად უნდა იქცეს (თუნდაც კუტად), რათა მერე ვიღაცას `საზრდოდ~ ექცეს:
`გულზე დანა-მე,
გულზე დამისვი, მკერდმოჭრილი სხეულიდან ტკივილი რომ ვაწოვო პირმშოს~. ჩნდება სახარებისეული `არა პურითა ხოლო ცხონდების კაცი~. აქ სწორედ ამ ტკივილით ნაშობ, დასერილ, თუნდაც ჯვარცმულ – სიტყვა პურით საზრდოობაზე შეიძლება მიგვანიშნებდეს პოეტი, რომლის პოეზიაში სიტყვების მიერ მოქსოვილი მხტვრული სახეები მისგან დამოუკიდებლად იძენენ მნიშვნელობებს. ამ ლექსში თითქოს სამოთხიდან გამოძევებული ევა ევედრება შემოქმედს.
კატო ჯავახიშვილის ლექსები ძალიან მდიდარია სიმბოლოებითა და სხვა მხატვრული სახეებით, ეს კი მკითხველს მრავალფეროვანი ინტერპრეტაციის საშუალებას უქმნის. შესაძლოა ხშირად ცალკეული სიმბოლოს ახსნა არც დაემთხვას ავტორის თავდაპირველ ჩანაფიქრს, ეს ჩვეულებრივი ამბავია, მთავარია, რომ სწორედ ამ ინტერპრეტაციათა წყალობით ლექსი იძენს სიცოცხლეს. ყოველი მკითხველი, შეიძლება ითქვას, თავისი სულიერი სამყაროთი ახალი კონტექსტია, რომელშიც, ვინ იცის როგორ გადაიშლება ლექსის პოეტური ხატები.
კრებულის ოთხ ციკლში: `მლაშე ტბა~, `შუშის ქალაქი~, `მარტონი~, `მარცხნივ~, როგორც სულიერი ქეყნიერების ოთხ კიდეში მოგზაურობს პოეტი. ორ ციკლს შორის არის შეყოვნება, სახელწოდებით `თეზისი (მედიტაცია)~. თუმცა, მთლიანობაში, ეს არის მედიტაციური პოეზია _ პოეტის მზერა მუდმივად მიმართულია არსებობის სიღრმეებისკენ, სიცოცხლის ფესვებისკენ.
ამ ლექსების ლირიკული გმირი `თავისისა ცნობისაგან~ ხშირად ვარდება `ჭირში~. ერთ ლექსს, სახელწოდებით `გამოსვლა~, ვეფხისტყაოსნის სიტყვები აქვს ეპიგრაფად: `თუ თავი შენ გახლავს ღარიბად არ იხსენები~. თუმცა, ეს `თავის ხლება~ ხანდახან გაუსაძლისად მტკივნეულია და ჩნდება წარმოსახვაში ბრეიგელისა თუ ბოსხის ნახატების მსგავსი კოშმარული ხილვები: `წაიღე ჩემი თავი მიხსენი ცოცხლადყოფნისგან,
მკვდარი რომ უფრო შემიყვარო~.
აქ გვახსენდება პავლე მოციქულის სიტყვები: `ჩათვალეთ თქვენი თავი ცოდვისთვის მკვდრებად და ღვთისთვის ცოცხლებად~ (რომაელთა, 6, 11). ცოცხლად ყოფნა ცოდვასთან არის დაკავშირებული, ამიტომაც სურს პოეტს მისგან გათავისუფლება. ამ ლექსშიც და სხვაგანაც, როგორც აღვნიშნეთ, ირეკლება რელიგიურ-ფილოსოფიური განცდები. სხვანაირად შეუძლებელიცაა, რადგან ეგზისტენციალურ საკითხებზე ფიქრობს პოეტი:
`ყველა ღამიდან გამოვიდე იქნებ ოდესმე _
რომ შეგიყვარო...
ყველა კედლიდან გამოვიდე
იქნებ ოდესმე,
ყველა სიზმრიდან გამოვიდე
იქნებ ოდესმე,
ყველა დროიდან გამოვიდე იქნებ ოდესმე
...
რომ დაგიბრუნო~ (`მგზავრი~).
აქ სიტყვები გამეორების გზით მაგიურად იმუხტებიან. სულის ღმერთთან შეერთების წყურვილად აღვიქვამ ამ ლექსს.
კრებულის ზოგადი შთაბეჭდილების მიხედვით კი, პოეტის წარმოსახვისა თუ ცხოვრების უპირველესი საყრდენი ქრისტიანული ფასეულობებია.
ამ პოეზიაში ერთი გამოკვეთილი თემა _ ძიებაა, რომელიც სხვადასხვა ლექსში განსხვავებულად განიტოტება. იგი მარადიული მგზავრია:
`დღეს უფრო მეტი უნდა იარო,
გზაზე ქარისგან დაწიხლული წლები შემოგხვდეს
მტვერი ავარდეს და ქუდმოხდილ ცაში აგროვო,
და როცა ღრუბლებს მოშივდებათ წვიმის სიმშრალე,
თვალთ შეაყარო.
შენ ჩაიარო და არ გაჩერდე~ (`მგზავრი~).
გამეორება აქაც ლექსს ლოცვასა თუ შელოცვას ამსგავსებს ერთდროულად. აქ სრულიად მოულოდნელია პოეტური სახე `წვიმის სიმშრალე~, ისინი ხომ ერთმანეთს გამორიცხავენ, მაგრამ პოეზიაში ხდება ამგვარი სასწაულები, ხილულ, მატერიალურ სამყაროში დაუკავშირებელი საგნები და მოვლენები აქ თამამად და თავისუფლად წყვილდებიან. ამგვარი ოქსიმორონები ხშირად გვხვდება კატოს პოეზიაში და ისინი ქმნიან, ერთი მხრივ, მოულოდნელ დაძაბულობას, მეორე მხრივ კი, პოეტის ოსტატობას ამხელენ.
ეს `წვიმის სიმშრალე~ უცრემლებო ტირილს მაგონებს. `შენ ჩაიარო და არ გაჩერდე~... კი ასოციაციებს ააფეთქებს _ მაგონებს მაცხოვარსაც, რომელსაც `არარაი აქუს, სადა თავი მიიყუდნეს~.
საზოგადოდ, კატო ჯავახიშვილის პოეზია ასოციაციურია _ ფიქრთა ნაკადები გამუდმებით ეხლებიან და განიზიდებიან ერთმანეთისაგან და მკითხველიც მის ლექსში ისე ვარდება, როგორ მორევში, რომლის თავბრუდამხვევი ტალღები, არ იცი, სად გამოგრიყავენ. თანამედროვე ქართულ პოეზიაში იგი, ამ თვალსაზრისით, ლია სტურუას ენათესავება.
სხვადასხვა კოდი (ლიტერატურული, რელიგიური, ფილოსოფიური) _ უხვად არის კატო ჯავახიშვილის პოეზიაში, რაც მკითხველისგან გარკვეულ ძალისხმევას მოითხოვს, რომ მიუხვდეს და მიჰყვეს აზრისა თუ ემოციის მდინარებას. ეს ინტელექტუალური პოეზიაა ჩახლართული მეტაფორულობით, ერთდროულად რომ იზიდავს და განიზიდავს კიდევაც მკითხველს.
პირველივე სტრიქონი ლექსისა `ცხვარი~: `ვიშვები მკვდარი~ _ იწვევს ისეთ რეაქციას ჩემი ფიქრებისას, რომ შემდეგ ყველაფერი ამ კონტექსტში მიედინება. მაგონდება გურამიშვილის, ერთი შეხედვით, პარადოქსული: `ცოცხალნი შობენ მკვდართა და მკვდარნი ცოცხალთა ბადებენ~ (გურამიშვილი). თუმცა, ბიბლიური კონტექსტი გაურკვევლობის სიბნელეს არღვევს. მკვდრად შობა სახარებისეულად პირველცოდვის დაღით დაბადებულს გულისხმობს, რომელსაც მოკვდავი თავს ვერ დააღწევს. ამ ლექსის მიხედვით, თვითონ პოეტია ცხვარი, შესაწირავი და სჯერა: `თეთრი ხელები ჩემთვის ილოცებენ~.
კატო ჯავახიშვილის პოეზიაში სამყარო ფერს იცვლის, რათა სხვანაირად ააღელვოს ყველაფრისგან, მათ შორის, სამშობლოსგან გაუცხოებული ადამიანი.
`გველივით შემომეხვიე და არ განმაგდო.
შენი საშოდან შობილი,
შენს გესლში მინდა ჩავწვე~ (`რეკვიემი სამშობლოს~).
ასე უცნაურად არის გაცხადებული სიყვარული, დამალვა რომ სჭირდება. ამან გაგვახსენა ტიციან ტაბიძის სტრიქონი: `ჩემთვის სამშობლო სახვევია მშრალი ბალღამის~ (`მღვდელი და მალარია~).
კატო ჯავახიშვილი თავისი ესთეტიკით ეხმიანება სიმბოლისტურ პოეზიას. რომელთათვისაც `პოეზია ენერგიაა, ქმედებაა, გადალახვაა საზღვრების. პოეზია მაშინვეა, როდესაც ათვისება იღებს მისნურ ხასიათს~ (სანდრო ცირეკიძე, `პოეზიის ნაპირები~). ერთი სიტყვით, პოეტი ახერხებს არა ლამაზი პათეტიკით, არამედ გატანჯული მეტაფორებით დახატოს, როგორ სტკივა სამშობლო: `ლავიწის ძვალზე – ცხელ წალამზე
სული აგაცვი.
გაბზარულ გზაზე იდგა ჭიქა _ ღამე
ქვესკნელი~.
ამ კრებულში ბევრი ტკივილია:
სოხუმის დაკარგვის ტკივილს ასეთი მეტაფორით გადმოგვცემს; `გვამებისთვის სველ ბელტებად შლიდნენ სარეცელს~ (`გაქცევა~).
ახლობლის დაკარგვით; `არ შემოხვიდე ჩემს ჯოჯოხეთში
ახლად ამოყრილ თევზებივით
გულაღმა წვანან ჩემი ფიქრები~ (~გა-მო ღვი-ძე-ბა~).
კიდევ რა სტკივა?
მიტოვებული ვენახები (`ვაზის ტირილობა~) _ ამ ლექსში თითქოს იერემია გოდებს და მოთქვამს;
`და ვაი, შენს ფუძეს, ბერიკაცო,
რომ აკვანში ჩაკრული ტალავრად წამოგდგომია თავს
და შენ კი ისევ
არტახებს ჩეჩავ.
და ვაი შენს ტალავერს ბერიკაცო,
რომ ცრემლი ქვასავით გამაგრებია
და ვეღარცა ტირის~.
კატო ჯავახიშვილი გრძნობს სიტყვის ასტრალურ სხეულებს, როგორც რობაქიძე იტყოდა. სიტყვა მისთვის ცალკე სამყაროა, რომელშიც მოგზაურობს დ ნანახ-განცდილს მეტაფორებად ამოწერს. ამიტომაც წამოიშლებიან მისი ყოველი ლექსის კითხვისას ფანტასმაგორიული სურათები.
`ვარ მიწა,
მიწა ვარ მე,
აიხსნება ყველა წყევლა და
იტვირთებს ზეკაცი ცოდვას ყველასას...
აიხსნება ყველა წყევლა და
დაილურსმება ერთი სხეული ყველასთვის~ (`იოანე~).
მისი ფიქრების ველს კრავს და ამთლიანებს ჯვარი – მისი სიცოცხლის სიმბოლო. სხეულებრივი არსებობით მატერიალურ სამყაროში ჰორიზონტალურად განფენილი, ხოლო სულიერად ზევით, ზეცისკენ ღვთისკენ მიმართული. რევაზ სირაძემ `ჯვარსახოვნება~ უწოდა ფიქრთა ამგვარ მდინარებას. ჯვრის მკლავების გადაკვეთის წერტილში იბადება პოეზია, რომელიც თანაბარი ინტენსივობით ირეკლავს ცასაც და დედამიწასაც.
`კირიონ~ _ ამ ლექსში საოცარი სითბოთი და სიყვარულით იხატება კათალიკოს კირიონის სახე. ირღვევა დროთა სამანი და პოეტის თვალწინ წარმოისახება წამებული ბერი:
`ივნისის თვეში სენაკს ერთი სანთელი ენთოს
ღმერთო, შენ გესავ,
ორმოც დღეს მარტო ლოცულობდეს,
ღმერთო, შენ გესავ,
ივნისის თექვსმეტს უღალატონ პურით და ღვინით,
ივნისის თექვსმეტს მონასტერთან
გაწითლდეს მთვარე~.
`პურითა და ღვინით ღალატი გვაგონებს საიდუმლო სერობას, როდესაც ქრისტე მიმართავს მოციქულებს: ერთი თქვენგანი გამცემსო. `მთვარის გაწითლება~ კი მიანიშნებს მიღმური სამყაროს გლოვაზე.
ლექსში `მლაშე ტბა~ საოცარი ხატოვანებით, უჩვეულო მეტაფორებით იხატება პოეტის სწრაფვა ამაღლებულისაკენ. `მლაშე ტბა~ მისი სულის სიმბოლოა. იგი `უშენობისგან შეციებულ წუთისოფელში~ თითქოს მფარველ ანგელოზს მიმართავს, რომ ხელი მოჰკიდოს. `ჩემ შიგნით ახლა ნაკრძალია~- ამგვარად სურს გამოხატოს გაუცხოება ყველასგან. ლექსი ჩამოყრდნობილია 4 სტრიქონზე, რომლებიც მისეული `ნეტარებებია~:
1. ნეტარ არს კაცი – ჩემამდე რომ ვერ მოაღწია. მიღწევა ნიშნავს დასასრულს. ვერმიღწევა კი სიცოცხლეა, რომელიც სულს მარადის აღვიძებს და იწვევს გზისკენ.
2. ნეტარ არს დილა – მამლის ყივილს თუ ვერ მოესწრო. მამლის ყივილი ქრისტეს გაცემის პარადიგმაა, ამიტომაც დილა მამლის ყივილამდე- უცოდველობის სიმბოლოა.
3. ნეტარ არს მტრედი – სამრეკლოში თუ ვერ შეფრინდა. აქ ჩანს თანაგრძნობა ყველა იმ უმანკო სულის მიმართ, რომელნიც საწადელს ვერ აღწევენ.
4. ნეტარ არს ღმერთი, ჩემამდე თუ შემოაღწია.
ეს სტრიქონები ბუნებრივად ეხმიანება პირველ ფსალმუნს:
`ნეტარია კაცი, რომელიც არ მისდევს უღმრთოთა რჩევას და ცოდვილთა გზას არ ადგას, არ ზის ავყიათა საკრებულოში. 2. არამედ უფლის რჯულშია მისი მისწრაფება და მის რჯულზე ფიქრობს იგი დღედაღამ. 3. და იქნება იგი წყლის ნაკადებთან დანერგილ ხესავით, თავის დროზე რომ იძლევა ნაყოფს და არ დაჭკნება ფოთოლი მისი. და ყოველივეში, რასაც იქმს, წარმატებულია. 4. უღმრთონი ასე კი არ არიან, ბზეს წააგვანან, ქარისგან აღგვილს. 5. ამიტომ ვერ წამოიმართებიან უღმრთონი სასამართლოში, ხოლო ცოდვილნი - მართალთა კრებულში. 6. რადგან უფალმა უწყის მართალთა გზა, უღმრთოთა გზა კი წარიხვეტება~.
კატო ჯავახიშვილის სტრიქონში `ნეტარ არს ღმერთი, ჩემამდე თუ შემოაღწია~. მოულოდნელად იცვლება რაკურსი. კაცი, მტრედი, დილა _ მიწის, წუთისოფლის `შვილები~ არიან და მოულოდნელად შემოიჭრება `ნეტარ არს ღმერთი~, ამგვარად განიცდება ის, როგორც `მამა~ და `მშობელი~. ამგვარი განცდა ზეცისა საოცარი სითბოთი გამსჭვალავს ლექსს.
ამ სტრიქონში პოეტი წარმოაჩენს ტკივილს უფლისას, რომლის სიცოცხლეს კვებავს ადამიანთა სიყვარული. სადაც არ არის სიყვარული, იქ, როგორც გრიგოლ რობაქიძე წერს `ჩაკლულ სულში~, ღმერთი იფლითება, ამიტომაც დაარქვა რომანის ერთ თავს სწორედ ასე: `ღმერთის ტკივილი~.
`სასუფეველი ადამიანთა გულებშია~. ღვთის ნეტარება მჟღავნდება მის მიერ შექმნილის მოწონებაში, როგორც შესაქმეშია: `დაინახა ღმერთმა ყოველივე, რაც გააჩინა, და აჰა, ძალიან კარგი იყო. იყო საღამო, იყო დილა - მეექვსე დღე~ (დაბადება, 1, 31). ადამიანები კი ამ სიხარულს ართმევენ უფალს, როდესაც მისი სახლიდან თავგზააბნეულნი გარბიან `უძღები~ შვილებივით.
როგორც პავლე მოციქული წერს: `ჩათვალეთ თქვენი თავი ცოდვისთვის მკვდრებად და ღვთისთვის ცოცხლებად~ (რომაელთა, 6, 11), რათა ღმერთმაც ინეტაროს.
ამ ლექსში სხვაც ბევრი რამ იქცევს ყურადღებას, მათ შორის, მეტაფორები: `გადალამბული ბუმბულიდან წვეთავს სიცოცხლე..~, ლაზარეს სახე და ფიქრი თვითმკვლელობაზე.
პოეტისთვის ხილული სამყარო ილუზიაა და მოჩვენება, როგორც გალაკტიონი იტყოდა `ყოველივე ქარია და ჩვენება~. ეს კარგად ჩანს ლექსში `Nონ-შტოპ~. რომელიც სხვათაგან იმითაც განსხვავდება, რომ საინტერესოდ არის გაწყობილი და გარითმული. გამეორება ამ ლექსშიც, ერთი მხრივ, კეთილხმოვანებისა და, მეორე მხრივ, ფიქრის ჩაღრმავებას იწვევს:
`წარმოიდგინე~ ამ სიტყვის გამეორებით პოეტი გამორიყავს მკითხველს დროის შეჩვეული მდინარებიდან, ნაცნობ საგანთა ტყვეობიდან გამოათავისუფლებს და სხვა დრო-სივრცულ განზომილებაში შეჰყავს, რათა დააფიქროს:
`ჩვენია სული, თუ უბრალოდ შემოგვისახლეს~
`წარმოიდგინე, რომ პოეტებს ჩვენ მხოლოდ ვგავართ...
...როცა ერთმანეთს უმიზეზოდ ვუღარიბდებით~.
პოეტის შექმნილი ახალი სიტყვა `ვუღარიბდებით~ საუკეთესოდ გამოხატავს ერთმანეთისგან გაუცხოებას.
`შუშის ქალაქი~ სიმბოლოა თანამედროვე ცივილიზაციისა. აღარაფერი აღარ არის მყარი და ხანგრძლივი, ყველაფერი, უპირველესად, ურთიერთობები იოლად იმსხვრევა და იფანტება. ადამიანები დადიან თვალებში შუშის ნამსხვრევებით და ზეცის დანახვა უჭირთ. სტრიქონები ამხელენ ნამდვილი გრძნობების მონატრებას:
`ამ ღამით ქარაშოტს ელიან ქალაქის
ვიტრაჟში მომწყვდეულ ქვაფენილს დაბზარავს სიბერე,
გადავცდეთ სიჩუმეს, მოვისხათ აპრილის ხალათი
და მერე ნამდვილი ცრემლებით ტირილი მაჩვენე~.
ამ ლექსების რიტმული მონახაზი უმეტესად ექსპრესიულია. ექსპრესიის განცდას ამძაფრებენ ალიტერაციები:
`მე... მხოლოდ ამ ერთხელ,
ამ ერთ ხელს
იმ ორის მაგიერ
გაწყვეტილ ღამეში
წყვეტილად
ლოცვა რომ მასწავლე,
მე... მხოლოდ ამ ერთხელ,
ამ ერთ ხელს
კანკალით შეგახებ~ (`სამხრეთი~).
ამ კრებულის ფურცლებზე ყვავიან `თვალებით გამრავლებული ლექსები _ ბეგონიები~ _ `სასრულის საწყისად~ (`ბეგონია~).
ყოველი ლექსის დასასრული – მკითხველის გონებაში ახალი ფიქრის დასაწყისია და ასე გაგრძელდება მუდამ:
`იქნებ სამყარო მხოლოდ ჩვენი სიზმარი არის
და მაშინ, როცა ჩვენ ნამდვილად გაგვეღვიძება
აღარ დაგხვდება~ (`ჟანა~).
`ნამდვილ გაღვიძებაზე~ ფიქრია კი წყაროა შთაგონებისა.
ბევრი რამ დაგვრჩა სათქმელი. მთავარია, რომ ამ ლექსების კითხვისას
`ალილუია! იდგა ღმერთი ჩვენ შორის~ (`დუბლი~).
19/10/2010
იქნებ სამყარო მხოლოდ ჩვენი სიზმარია
კატო ჯავახიშვილის კრებულზე `მარცხნივ~, 2010
`ხაოიან ენას ავუსვამ
მელნისფერ გზას და
სტრიქონ-სტრიქონ დავიწყებ თოვას~, _ ეს სტრიქონები პოეზიაა, თავისი მშვენიერი ბუნდოვანებით, მკითხველს რომ რაღაც უჩვეულოსა და უცნაურის შესაგრძნობად განაწყობს. ამ მეტაფორით ვეცნობით პოეტს (ლექსი `მყვირალობა~). ჩვენ უმალ შევიგრძნობთ პოეზიის იდუმალებას, სილამაზეს და მხოლოდ შემდგომ ვცდილობთ გაგებას, თუმცა, მთავარი მაინც ის ემოციაა, რომელიც გადამდები სევდის თანხლებით შემოიჭრება გულში და მზერასა და ფიქრს რაღაც უხილველის დასანახავად გაგვიფაქიზებს. წარმოსახვაში სიურრეალისტური სურათები წამოიშლებიან – თუნდაც ასეთი ¬_ ციდან იისფერი სტრიქონები ბარდნის და ეს თვითონ პოეტია, რომელიც ამგვარად ცდილობს ყველგან, ყოველივეში განეფინოს, რათა შეიგრძნოს სიცოცხლის არსი, რომ უფრო იოლი დასაძლევი გახდეს მარტოობა, რომელსაც ასე ხატავს პოეტი: გაზაფხულის მწვანე მინდორზე დგას კუბო, რომელიც თვითონაა (`ეს კუბო მე ვარ~). ეს ეხმიანება გალაკტიონის სტრიქონს: `რომ დავიღალე მე ამ კუბოში~. შენ, მკითხველო, რომელმაც იცი სიტყვის ფასი, უნდა იცნო ჭექა-ქუხილის ხმაში მარტოსულის `ბღავილი~, მიჰყვე `სიკვდილში გაუხრწნელი მარტოობის~ სუნს... და, თუმცა ისიც საკითხავია, `მარტოსულობის~ ასეთი მტკივნეული შეგრძნების გარეშე შეიქმნება თუ არა რაიმე ღირებული. და თუ `ლუკმა-ლუკმად~ არ გაიცოხნი თავს, ალბათ, ვერც ვერაფერს დაწერ სულისშემძვრელს.
კატო ჯავახიშვილის პოეზიაში კი ხშირად შეხვდები სულისშემძვრელს. პოეტი საოცარი ვნებითა და გატაცებით წერს სიკვდილსა და სიცოცხლეზე, სიყვარულსა და სიძულვილზე, ყოველივე იმაზე, რასაც ყოველწამიერად ჰაერთან ერთად ისუნთქავს მოკვდავი. მისი სტილი მეტაფორულია, ის დაეძებს საგანთა და მოვლენათა შორის ფარულსა და უცნაურ შესატყვისობებს, რათა დროთა ტრიალში გაცვეთილ გრძნობებს ფერი და ელვარება დაუბრუნოს.
ამ კრებულის ყველა ლექსი მდიდარია სათქმელით, ფერებით, სურნელით, მუსიკით. ყოველი ლექსი მკითხველს აღძრავს ფიქრისკენ, რადგან მის გარეშე შეუძლებელია სრულყოფილი განცდა იმისა, რასაც დახვეწილი სტილით ქმნის პოეტი. ამიტომაც მკითხველის ინტელექტსა და გემოვნებაზეა დამოკიდებული, რაგვარ ესთეტიკურ ტკბობას განიცდის ამ კრებულის კითხვისას. თავიდანვე აღვნიშნავ, რომ ამ ლექსებმა ჩემს სულსა, გულსა და გონებაში გამოძახილი ჰპოვეს და ეს წერილიც ამ შთაბეჭდილებათა მხოლოდ მკრთალი ანარეკლია.
კატო ჯავახიშვილისთვის, პოეზია დროში არსებობის ტკივილის დაძლევაა. მასაც, როგორც საზოგადოდ, ყველა პოეტს, ნიჭის წყალობით, მარადისობის პერსპექტივიდან დანახული მედინი ყოფიერება გაუსაძლისი ნაღველით აღავსებს და უჩენს გაქცევის, თავდაღწევის სურვილს და ისიც გარბის სიტყვებში, რომლებისგანაც აშენებს ლექსების ქალაქებს, სოფლებს, სიცოცხლეს, სიკვდილს... პოეზიის სამყაროში ის თავისუფლდება იმ ყველაფრისგან, რასაც ცხოვრება თავს ახვევს. აქ ის თავიდან ალაგებს `სიცოცხლეს~ და ამ გზით აღბეჭდავს თავის არსებობას.
`დრო არც იწყება, არც მთავრდება,
მხოლოდ დღეები დგანან ჩრდილში ასომთავრულად~, _ წერს ერთ ლექსში (`გაორება~). პოეტისთვის დროც სიცოცხლის მეტაფორაა მხოლოდ. ნეტარი ავგუსტინე გვახსენდება: `არის სამი დრო: აწმყო წარსულისა, აწმყო აწმყოსი და აწმყო მომავლისა. ეს რაღაც სამი დრო მხოლოდ ჩვენს სულში არსებობს და სხვაგან ვერსად ვერ ვხედავთ მათ. აწმყო წარსულისა _ მეხსიერებაა, აწმყო აწმყოსი – უშუალო ჭვრეტა, აწმყო მომავლისა კი მოლოდინი~. კატო ჯავახიშვილი სწორედ ამგვარად განიცდის დროს – იგი აწმყოშია, თან წარსულსა და მომავალში, რადგან მუდმივად იხსენებს წარსულს, მუდმივად ჭვრეტს და მუდმივად ელოდება. დროის ამგვარად განმცდელი ადამიანისთვის სამყარო გამჭვირვალე ხდება და დაფარული ხელშესახები.
დროის გამაერთიანებელი პოეტის `მეა~, რომელიც დარღვეულ-დაფლეთილ ჩვენს დროებაში ცდილობს იქცეს ერთგვარ შემაკავშირებლად და ამას ახერხებს იმით, რომ კონკრეტულ ტკივილსა და სიხარულს აზოგადებს. ჩვეულებრივ დროს კი პოეზიის დროდ გარდაქმნის, რომელიც მისი `გარდასახვებისა~ და `წარმოსახვების~ შესაბამისად იცვლება. ის დროსაც ისევე ეთამაშება, როგორც სივრცეს. ორივეს თავისუფლად, ლაღად შლის, ერთმანეთში ურევს, უშორესსა და უახლესს ერთმანეთთან აწყვილებს და ქმნის ფანტასმაგორიულ სახეებს. ამ გზით ის უპირველესად ცდილობს, შეიცნოს თავისი მე, რომელიც გამუდმებით იცვლება, რადგან ცხოვრების კარნავალი მასაც აიძულებს სხვადასხვა ნიღბის მორგებას:
`ცხადში კი ვდგავარ:
ერთი ფეხი ალთას მიდგას, მეორე_ბალთას,
ქვეშ სამყარო გაიშალა, ქალაქ-ქალაქ
ქარ-ქარ
ერთი მუჭით ვაგროვე და მეორეთი ვფანტავ...~ (`გაორება~).
`რა არის პოეზია, ამას ვერა კაცი ვერ აგიხსნით,_ წერს ილია, _ მთქმელიც ტყუილად მოსცდება და გამგონიცა. პოეზია საგრძნობელია და არა საცნობელი... ვიცით, რომ იგი ხატებაა ჩვენთა გრძნობათა, გულის-თქმათა, ფიქრთა, ნაღველთა, ლხინთა, ერთის სიტყვით, ხილულთა და არა ხილულთა. ვიცით, რომ მისგან მოხიბლულს კაცს “ავიწყდება საწუთროება”, მის მიერ გატაცებული “გულის-თქმა კაცის ცისა იქით ეძიებს სადგურს, ზენა არსთ სამყოფთ”... პოეზია უცნაური მადლია და პოეტი ამ მადლით მოსილი ~(ილია ჭავჭავაძე, `პოეზიის ახალგაზრდა მოყვარულთ~, გაზ. “ივერია”, 1886 წელი, #139). ვფიქრობთ, კატო ჯავახიშვილი სწორედ ამ უცნაური მადლით მოსილია. მისი ყოველი ლექსი არის ერთგვარი ექსტაზი, როდესაც პოეტი შთაგონებით ავსებული, უცნაური ენერგიით დამუხტული, თვალახილული, სმენაგაფაქიზებული და გულგახსნილი სამყაროს იდუმალ ხმებს მიაყურადებს. იგი გრძნობს სიცოცხლის მფეთქავი ძარღვის რიტმს. ეს არის მოულოდნელი `ავსება~ _ სწორედ ასე ჰქვია კრებულის პირველ ლექსს, ავსება მოულოდნელი განცდით, რომელიც სიკვდილის შიშს დააძლევინებს:
`ნუ გეშინია,
ყველა კართან მივა სიკვდილი~, _ ამ სიტყვებით პოეტი დედამიწას ამშვიდებს. საგულისხმოა, რომ მკითხველი ხდება არა პატარა და კერძო, არამედ კოსმიური ტკივილის მონაწილე. ეს კი მას წინასწარმეტყველივით ქვეყნიერებისთვის რაღაც მნიშვნელოვანის საქადაგებლად აღძრავს. ამ დროს უძველეს მისან-ქურუმებს ემსგავსება, ბაგეზე ნაკვერჩხლებად რომ უღვიოდათ სიტყვები:
`ყველა გზასა და გზაზე ყველა ნასახლარს სმენა!
ყველა ველსა და სოფლებსა და ქალაქებს სმენა!~
ცნობილი ფაქტი, დედამიწის ორბიტიდან 8 სმ. გადახრა იქცა მისი შთაგონების წყაროდ, იმპულსად, რომ დაფიქრებულიყო `მეტასტაზებით დაფესვილი დიდი გლობუსის~ ბედზე.
როგორც პოეტი ფიქრობს, დედამიწა ადამიანებმა დაავადეს, სიმსივნესავით გაიდგეს მასში ფესვები, `დაიძრნენ სულიდან~ და `ყოფაქცევაში ორიანი~ დაიმსახურეს.
აქ არის გადაძახილი ნიცშეს ზარატუსტრასთან, რომელმაც ზუსტად შეაფასა ადამიანის ამგვარი მდგომარეობა: `მიწას, – თქვა მან,– გარსი აქვს და ამ გარსს სნეულებანი. ერთ ამ სნეულებათაგანს, მაგალითად, `ადამიანი~ ეწოდება~.
ეს ლექსი, აგრეთვე, გვაგონებს ემილ ვერჰარნის ლექსს `სამგლოვიარო მარში მიწის გარდაცვალებაზე. შეტყობინება~. შავ სიჩუმეში `ოქრორქიანი ვარსკვლავების კორტეჟი ცაზე~ მიაცილებს გარდაცვლილ დედამიწას: `შენ არ ყოფილხარ! შენ იყავი მხოლოდ ჩვენება!~ (ვალერიან გაფრინდაშვილის თარგმანი). კატო ჯავახიშვილის ლექსშიც ამგვარი განცდაა: `იყო ამბავი – ჩვენ რომელიც გამოვიგონეთ~.
ლექსში გაისმის მოწოდება: სწორება `მარცხნისაკენ~: რატომ მარცხნისაკენ? ალბათ, იმიტომ, რომ გული მარცხნივ არის და გულია ადამიანის ჯოჯოხეთიცა და სამოთხეც.
პოეზია, ხელოვნება კი წუთისოფლის გულია, საიდანაც დროდადრო ამოიფრქვევა ცეცხლი, არა დამწველი, არამედ განმწმენდი. ჭეშმარიტ ხელოვნებას ხომ შეუძლია კათარზისის გამოწვევა. სწორედ ამიტომაც გაიაზრებოდა პოეზია ყოველთვის რელიგიის უახლეს ნათესავად, ხოლო ბიბლიის შემქმნელნი _ პოეტებად.
დედამიწის დაღუპვის სურათი იხატება სხვა ლექსშიც `აპოკალიპსი~: `ანგელოზები აფარებენ შავ მემორანდუმს
მეშვიდე ცასთან~,
`პირველსახეს იბრუნებს ფერი
გულამოჭმული საკუთარი უსასრულობით~.
`მარცხნივ ~ _ კრებულსაც ასე ჰქვია და ბოლო ლექსსაც, რომლის ლირიკული გმირი მარადქალურია, ნაყოფიერი საწყისი სამყაროსი, როგორც თვითონ სიცოცხლე, რომელიც მიმართავს შემოქმედს, მისცეს ძალა, გადაურჩეს სიკვდილს, რომელიც ასე შთამბეჭდავად და ორიგინალურადაა დახატული: `აქვე გზისპირას ზის უშნო კაცი და სველ ბელტებს ყლაპავს~. ცხოვრება კი სათონეა (ეს ეხმიანება ვაჟა-ფშაველას: `ამ წუთისოფლის თონეში ბევრი სხვა გამოცხობილა~ (`სიმღერა~). ლექსი ასოციაციებით არის დაწნული, სიმბოლოები ერთმანეთს ჩრდილებს ჰფენენ. `თონეში პური ჩააკარი~ _ მანამდე კი წუთისოფლის დოლაბზე დაიფქვა სული, რომელიც პურად უნდა იქცეს (თუნდაც კუტად), რათა მერე ვიღაცას `საზრდოდ~ ექცეს:
`გულზე დანა-მე,
გულზე დამისვი, მკერდმოჭრილი სხეულიდან ტკივილი რომ ვაწოვო პირმშოს~. ჩნდება სახარებისეული `არა პურითა ხოლო ცხონდების კაცი~. აქ სწორედ ამ ტკივილით ნაშობ, დასერილ, თუნდაც ჯვარცმულ – სიტყვა პურით საზრდოობაზე შეიძლება მიგვანიშნებდეს პოეტი, რომლის პოეზიაში სიტყვების მიერ მოქსოვილი მხტვრული სახეები მისგან დამოუკიდებლად იძენენ მნიშვნელობებს. ამ ლექსში თითქოს სამოთხიდან გამოძევებული ევა ევედრება შემოქმედს.
კატო ჯავახიშვილის ლექსები ძალიან მდიდარია სიმბოლოებითა და სხვა მხატვრული სახეებით, ეს კი მკითხველს მრავალფეროვანი ინტერპრეტაციის საშუალებას უქმნის. შესაძლოა ხშირად ცალკეული სიმბოლოს ახსნა არც დაემთხვას ავტორის თავდაპირველ ჩანაფიქრს, ეს ჩვეულებრივი ამბავია, მთავარია, რომ სწორედ ამ ინტერპრეტაციათა წყალობით ლექსი იძენს სიცოცხლეს. ყოველი მკითხველი, შეიძლება ითქვას, თავისი სულიერი სამყაროთი ახალი კონტექსტია, რომელშიც, ვინ იცის როგორ გადაიშლება ლექსის პოეტური ხატები.
კრებულის ოთხ ციკლში: `მლაშე ტბა~, `შუშის ქალაქი~, `მარტონი~, `მარცხნივ~, როგორც სულიერი ქეყნიერების ოთხ კიდეში მოგზაურობს პოეტი. ორ ციკლს შორის არის შეყოვნება, სახელწოდებით `თეზისი (მედიტაცია)~. თუმცა, მთლიანობაში, ეს არის მედიტაციური პოეზია _ პოეტის მზერა მუდმივად მიმართულია არსებობის სიღრმეებისკენ, სიცოცხლის ფესვებისკენ.
ამ ლექსების ლირიკული გმირი `თავისისა ცნობისაგან~ ხშირად ვარდება `ჭირში~. ერთ ლექსს, სახელწოდებით `გამოსვლა~, ვეფხისტყაოსნის სიტყვები აქვს ეპიგრაფად: `თუ თავი შენ გახლავს ღარიბად არ იხსენები~. თუმცა, ეს `თავის ხლება~ ხანდახან გაუსაძლისად მტკივნეულია და ჩნდება წარმოსახვაში ბრეიგელისა თუ ბოსხის ნახატების მსგავსი კოშმარული ხილვები: `წაიღე ჩემი თავი მიხსენი ცოცხლადყოფნისგან,
მკვდარი რომ უფრო შემიყვარო~.
აქ გვახსენდება პავლე მოციქულის სიტყვები: `ჩათვალეთ თქვენი თავი ცოდვისთვის მკვდრებად და ღვთისთვის ცოცხლებად~ (რომაელთა, 6, 11). ცოცხლად ყოფნა ცოდვასთან არის დაკავშირებული, ამიტომაც სურს პოეტს მისგან გათავისუფლება. ამ ლექსშიც და სხვაგანაც, როგორც აღვნიშნეთ, ირეკლება რელიგიურ-ფილოსოფიური განცდები. სხვანაირად შეუძლებელიცაა, რადგან ეგზისტენციალურ საკითხებზე ფიქრობს პოეტი:
`ყველა ღამიდან გამოვიდე იქნებ ოდესმე _
რომ შეგიყვარო...
ყველა კედლიდან გამოვიდე
იქნებ ოდესმე,
ყველა სიზმრიდან გამოვიდე
იქნებ ოდესმე,
ყველა დროიდან გამოვიდე იქნებ ოდესმე
...
რომ დაგიბრუნო~ (`მგზავრი~).
აქ სიტყვები გამეორების გზით მაგიურად იმუხტებიან. სულის ღმერთთან შეერთების წყურვილად აღვიქვამ ამ ლექსს.
კრებულის ზოგადი შთაბეჭდილების მიხედვით კი, პოეტის წარმოსახვისა თუ ცხოვრების უპირველესი საყრდენი ქრისტიანული ფასეულობებია.
ამ პოეზიაში ერთი გამოკვეთილი თემა _ ძიებაა, რომელიც სხვადასხვა ლექსში განსხვავებულად განიტოტება. იგი მარადიული მგზავრია:
`დღეს უფრო მეტი უნდა იარო,
გზაზე ქარისგან დაწიხლული წლები შემოგხვდეს
მტვერი ავარდეს და ქუდმოხდილ ცაში აგროვო,
და როცა ღრუბლებს მოშივდებათ წვიმის სიმშრალე,
თვალთ შეაყარო.
შენ ჩაიარო და არ გაჩერდე~ (`მგზავრი~).
გამეორება აქაც ლექსს ლოცვასა თუ შელოცვას ამსგავსებს ერთდროულად. აქ სრულიად მოულოდნელია პოეტური სახე `წვიმის სიმშრალე~, ისინი ხომ ერთმანეთს გამორიცხავენ, მაგრამ პოეზიაში ხდება ამგვარი სასწაულები, ხილულ, მატერიალურ სამყაროში დაუკავშირებელი საგნები და მოვლენები აქ თამამად და თავისუფლად წყვილდებიან. ამგვარი ოქსიმორონები ხშირად გვხვდება კატოს პოეზიაში და ისინი ქმნიან, ერთი მხრივ, მოულოდნელ დაძაბულობას, მეორე მხრივ კი, პოეტის ოსტატობას ამხელენ.
ეს `წვიმის სიმშრალე~ უცრემლებო ტირილს მაგონებს. `შენ ჩაიარო და არ გაჩერდე~... კი ასოციაციებს ააფეთქებს _ მაგონებს მაცხოვარსაც, რომელსაც `არარაი აქუს, სადა თავი მიიყუდნეს~.
საზოგადოდ, კატო ჯავახიშვილის პოეზია ასოციაციურია _ ფიქრთა ნაკადები გამუდმებით ეხლებიან და განიზიდებიან ერთმანეთისაგან და მკითხველიც მის ლექსში ისე ვარდება, როგორ მორევში, რომლის თავბრუდამხვევი ტალღები, არ იცი, სად გამოგრიყავენ. თანამედროვე ქართულ პოეზიაში იგი, ამ თვალსაზრისით, ლია სტურუას ენათესავება.
სხვადასხვა კოდი (ლიტერატურული, რელიგიური, ფილოსოფიური) _ უხვად არის კატო ჯავახიშვილის პოეზიაში, რაც მკითხველისგან გარკვეულ ძალისხმევას მოითხოვს, რომ მიუხვდეს და მიჰყვეს აზრისა თუ ემოციის მდინარებას. ეს ინტელექტუალური პოეზიაა ჩახლართული მეტაფორულობით, ერთდროულად რომ იზიდავს და განიზიდავს კიდევაც მკითხველს.
პირველივე სტრიქონი ლექსისა `ცხვარი~: `ვიშვები მკვდარი~ _ იწვევს ისეთ რეაქციას ჩემი ფიქრებისას, რომ შემდეგ ყველაფერი ამ კონტექსტში მიედინება. მაგონდება გურამიშვილის, ერთი შეხედვით, პარადოქსული: `ცოცხალნი შობენ მკვდართა და მკვდარნი ცოცხალთა ბადებენ~ (გურამიშვილი). თუმცა, ბიბლიური კონტექსტი გაურკვევლობის სიბნელეს არღვევს. მკვდრად შობა სახარებისეულად პირველცოდვის დაღით დაბადებულს გულისხმობს, რომელსაც მოკვდავი თავს ვერ დააღწევს. ამ ლექსის მიხედვით, თვითონ პოეტია ცხვარი, შესაწირავი და სჯერა: `თეთრი ხელები ჩემთვის ილოცებენ~.
კატო ჯავახიშვილის პოეზიაში სამყარო ფერს იცვლის, რათა სხვანაირად ააღელვოს ყველაფრისგან, მათ შორის, სამშობლოსგან გაუცხოებული ადამიანი.
`გველივით შემომეხვიე და არ განმაგდო.
შენი საშოდან შობილი,
შენს გესლში მინდა ჩავწვე~ (`რეკვიემი სამშობლოს~).
ასე უცნაურად არის გაცხადებული სიყვარული, დამალვა რომ სჭირდება. ამან გაგვახსენა ტიციან ტაბიძის სტრიქონი: `ჩემთვის სამშობლო სახვევია მშრალი ბალღამის~ (`მღვდელი და მალარია~).
კატო ჯავახიშვილი თავისი ესთეტიკით ეხმიანება სიმბოლისტურ პოეზიას. რომელთათვისაც `პოეზია ენერგიაა, ქმედებაა, გადალახვაა საზღვრების. პოეზია მაშინვეა, როდესაც ათვისება იღებს მისნურ ხასიათს~ (სანდრო ცირეკიძე, `პოეზიის ნაპირები~). ერთი სიტყვით, პოეტი ახერხებს არა ლამაზი პათეტიკით, არამედ გატანჯული მეტაფორებით დახატოს, როგორ სტკივა სამშობლო: `ლავიწის ძვალზე – ცხელ წალამზე
სული აგაცვი.
გაბზარულ გზაზე იდგა ჭიქა _ ღამე
ქვესკნელი~.
ამ კრებულში ბევრი ტკივილია:
სოხუმის დაკარგვის ტკივილს ასეთი მეტაფორით გადმოგვცემს; `გვამებისთვის სველ ბელტებად შლიდნენ სარეცელს~ (`გაქცევა~).
ახლობლის დაკარგვით; `არ შემოხვიდე ჩემს ჯოჯოხეთში
ახლად ამოყრილ თევზებივით
გულაღმა წვანან ჩემი ფიქრები~ (~გა-მო ღვი-ძე-ბა~).
კიდევ რა სტკივა?
მიტოვებული ვენახები (`ვაზის ტირილობა~) _ ამ ლექსში თითქოს იერემია გოდებს და მოთქვამს;
`და ვაი, შენს ფუძეს, ბერიკაცო,
რომ აკვანში ჩაკრული ტალავრად წამოგდგომია თავს
და შენ კი ისევ
არტახებს ჩეჩავ.
და ვაი შენს ტალავერს ბერიკაცო,
რომ ცრემლი ქვასავით გამაგრებია
და ვეღარცა ტირის~.
კატო ჯავახიშვილი გრძნობს სიტყვის ასტრალურ სხეულებს, როგორც რობაქიძე იტყოდა. სიტყვა მისთვის ცალკე სამყაროა, რომელშიც მოგზაურობს დ ნანახ-განცდილს მეტაფორებად ამოწერს. ამიტომაც წამოიშლებიან მისი ყოველი ლექსის კითხვისას ფანტასმაგორიული სურათები.
`ვარ მიწა,
მიწა ვარ მე,
აიხსნება ყველა წყევლა და
იტვირთებს ზეკაცი ცოდვას ყველასას...
აიხსნება ყველა წყევლა და
დაილურსმება ერთი სხეული ყველასთვის~ (`იოანე~).
მისი ფიქრების ველს კრავს და ამთლიანებს ჯვარი – მისი სიცოცხლის სიმბოლო. სხეულებრივი არსებობით მატერიალურ სამყაროში ჰორიზონტალურად განფენილი, ხოლო სულიერად ზევით, ზეცისკენ ღვთისკენ მიმართული. რევაზ სირაძემ `ჯვარსახოვნება~ უწოდა ფიქრთა ამგვარ მდინარებას. ჯვრის მკლავების გადაკვეთის წერტილში იბადება პოეზია, რომელიც თანაბარი ინტენსივობით ირეკლავს ცასაც და დედამიწასაც.
`კირიონ~ _ ამ ლექსში საოცარი სითბოთი და სიყვარულით იხატება კათალიკოს კირიონის სახე. ირღვევა დროთა სამანი და პოეტის თვალწინ წარმოისახება წამებული ბერი:
`ივნისის თვეში სენაკს ერთი სანთელი ენთოს
ღმერთო, შენ გესავ,
ორმოც დღეს მარტო ლოცულობდეს,
ღმერთო, შენ გესავ,
ივნისის თექვსმეტს უღალატონ პურით და ღვინით,
ივნისის თექვსმეტს მონასტერთან
გაწითლდეს მთვარე~.
`პურითა და ღვინით ღალატი გვაგონებს საიდუმლო სერობას, როდესაც ქრისტე მიმართავს მოციქულებს: ერთი თქვენგანი გამცემსო. `მთვარის გაწითლება~ კი მიანიშნებს მიღმური სამყაროს გლოვაზე.
ლექსში `მლაშე ტბა~ საოცარი ხატოვანებით, უჩვეულო მეტაფორებით იხატება პოეტის სწრაფვა ამაღლებულისაკენ. `მლაშე ტბა~ მისი სულის სიმბოლოა. იგი `უშენობისგან შეციებულ წუთისოფელში~ თითქოს მფარველ ანგელოზს მიმართავს, რომ ხელი მოჰკიდოს. `ჩემ შიგნით ახლა ნაკრძალია~- ამგვარად სურს გამოხატოს გაუცხოება ყველასგან. ლექსი ჩამოყრდნობილია 4 სტრიქონზე, რომლებიც მისეული `ნეტარებებია~:
1. ნეტარ არს კაცი – ჩემამდე რომ ვერ მოაღწია. მიღწევა ნიშნავს დასასრულს. ვერმიღწევა კი სიცოცხლეა, რომელიც სულს მარადის აღვიძებს და იწვევს გზისკენ.
2. ნეტარ არს დილა – მამლის ყივილს თუ ვერ მოესწრო. მამლის ყივილი ქრისტეს გაცემის პარადიგმაა, ამიტომაც დილა მამლის ყივილამდე- უცოდველობის სიმბოლოა.
3. ნეტარ არს მტრედი – სამრეკლოში თუ ვერ შეფრინდა. აქ ჩანს თანაგრძნობა ყველა იმ უმანკო სულის მიმართ, რომელნიც საწადელს ვერ აღწევენ.
4. ნეტარ არს ღმერთი, ჩემამდე თუ შემოაღწია.
ეს სტრიქონები ბუნებრივად ეხმიანება პირველ ფსალმუნს:
`ნეტარია კაცი, რომელიც არ მისდევს უღმრთოთა რჩევას და ცოდვილთა გზას არ ადგას, არ ზის ავყიათა საკრებულოში. 2. არამედ უფლის რჯულშია მისი მისწრაფება და მის რჯულზე ფიქრობს იგი დღედაღამ. 3. და იქნება იგი წყლის ნაკადებთან დანერგილ ხესავით, თავის დროზე რომ იძლევა ნაყოფს და არ დაჭკნება ფოთოლი მისი. და ყოველივეში, რასაც იქმს, წარმატებულია. 4. უღმრთონი ასე კი არ არიან, ბზეს წააგვანან, ქარისგან აღგვილს. 5. ამიტომ ვერ წამოიმართებიან უღმრთონი სასამართლოში, ხოლო ცოდვილნი - მართალთა კრებულში. 6. რადგან უფალმა უწყის მართალთა გზა, უღმრთოთა გზა კი წარიხვეტება~.
კატო ჯავახიშვილის სტრიქონში `ნეტარ არს ღმერთი, ჩემამდე თუ შემოაღწია~. მოულოდნელად იცვლება რაკურსი. კაცი, მტრედი, დილა _ მიწის, წუთისოფლის `შვილები~ არიან და მოულოდნელად შემოიჭრება `ნეტარ არს ღმერთი~, ამგვარად განიცდება ის, როგორც `მამა~ და `მშობელი~. ამგვარი განცდა ზეცისა საოცარი სითბოთი გამსჭვალავს ლექსს.
ამ სტრიქონში პოეტი წარმოაჩენს ტკივილს უფლისას, რომლის სიცოცხლეს კვებავს ადამიანთა სიყვარული. სადაც არ არის სიყვარული, იქ, როგორც გრიგოლ რობაქიძე წერს `ჩაკლულ სულში~, ღმერთი იფლითება, ამიტომაც დაარქვა რომანის ერთ თავს სწორედ ასე: `ღმერთის ტკივილი~.
`სასუფეველი ადამიანთა გულებშია~. ღვთის ნეტარება მჟღავნდება მის მიერ შექმნილის მოწონებაში, როგორც შესაქმეშია: `დაინახა ღმერთმა ყოველივე, რაც გააჩინა, და აჰა, ძალიან კარგი იყო. იყო საღამო, იყო დილა - მეექვსე დღე~ (დაბადება, 1, 31). ადამიანები კი ამ სიხარულს ართმევენ უფალს, როდესაც მისი სახლიდან თავგზააბნეულნი გარბიან `უძღები~ შვილებივით.
როგორც პავლე მოციქული წერს: `ჩათვალეთ თქვენი თავი ცოდვისთვის მკვდრებად და ღვთისთვის ცოცხლებად~ (რომაელთა, 6, 11), რათა ღმერთმაც ინეტაროს.
ამ ლექსში სხვაც ბევრი რამ იქცევს ყურადღებას, მათ შორის, მეტაფორები: `გადალამბული ბუმბულიდან წვეთავს სიცოცხლე..~, ლაზარეს სახე და ფიქრი თვითმკვლელობაზე.
პოეტისთვის ხილული სამყარო ილუზიაა და მოჩვენება, როგორც გალაკტიონი იტყოდა `ყოველივე ქარია და ჩვენება~. ეს კარგად ჩანს ლექსში `Nონ-შტოპ~. რომელიც სხვათაგან იმითაც განსხვავდება, რომ საინტერესოდ არის გაწყობილი და გარითმული. გამეორება ამ ლექსშიც, ერთი მხრივ, კეთილხმოვანებისა და, მეორე მხრივ, ფიქრის ჩაღრმავებას იწვევს:
`წარმოიდგინე~ ამ სიტყვის გამეორებით პოეტი გამორიყავს მკითხველს დროის შეჩვეული მდინარებიდან, ნაცნობ საგანთა ტყვეობიდან გამოათავისუფლებს და სხვა დრო-სივრცულ განზომილებაში შეჰყავს, რათა დააფიქროს:
`ჩვენია სული, თუ უბრალოდ შემოგვისახლეს~
`წარმოიდგინე, რომ პოეტებს ჩვენ მხოლოდ ვგავართ...
...როცა ერთმანეთს უმიზეზოდ ვუღარიბდებით~.
პოეტის შექმნილი ახალი სიტყვა `ვუღარიბდებით~ საუკეთესოდ გამოხატავს ერთმანეთისგან გაუცხოებას.
`შუშის ქალაქი~ სიმბოლოა თანამედროვე ცივილიზაციისა. აღარაფერი აღარ არის მყარი და ხანგრძლივი, ყველაფერი, უპირველესად, ურთიერთობები იოლად იმსხვრევა და იფანტება. ადამიანები დადიან თვალებში შუშის ნამსხვრევებით და ზეცის დანახვა უჭირთ. სტრიქონები ამხელენ ნამდვილი გრძნობების მონატრებას:
`ამ ღამით ქარაშოტს ელიან ქალაქის
ვიტრაჟში მომწყვდეულ ქვაფენილს დაბზარავს სიბერე,
გადავცდეთ სიჩუმეს, მოვისხათ აპრილის ხალათი
და მერე ნამდვილი ცრემლებით ტირილი მაჩვენე~.
ამ ლექსების რიტმული მონახაზი უმეტესად ექსპრესიულია. ექსპრესიის განცდას ამძაფრებენ ალიტერაციები:
`მე... მხოლოდ ამ ერთხელ,
ამ ერთ ხელს
იმ ორის მაგიერ
გაწყვეტილ ღამეში
წყვეტილად
ლოცვა რომ მასწავლე,
მე... მხოლოდ ამ ერთხელ,
ამ ერთ ხელს
კანკალით შეგახებ~ (`სამხრეთი~).
ამ კრებულის ფურცლებზე ყვავიან `თვალებით გამრავლებული ლექსები _ ბეგონიები~ _ `სასრულის საწყისად~ (`ბეგონია~).
ყოველი ლექსის დასასრული – მკითხველის გონებაში ახალი ფიქრის დასაწყისია და ასე გაგრძელდება მუდამ:
`იქნებ სამყარო მხოლოდ ჩვენი სიზმარი არის
და მაშინ, როცა ჩვენ ნამდვილად გაგვეღვიძება
აღარ დაგხვდება~ (`ჟანა~).
`ნამდვილ გაღვიძებაზე~ ფიქრია კი წყაროა შთაგონებისა.
ბევრი რამ დაგვრჩა სათქმელი. მთავარია, რომ ამ ლექსების კითხვისას
`ალილუია! იდგა ღმერთი ჩვენ შორის~ (`დუბლი~).
19/10/2010
No comments:
Post a Comment