მაია ჯალიაშვილი
``უძებნი შვილის`` პოეტური პარადიგმა
ბესიკ ხარანაულის რომანის ``სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაინდი ანუ წიგნი ჰიპერბოლებისა და მეტაფორებისა``მიხედვით
`ჩვენს სინამდვილეში არსებობს ისეთი უხილავი განზომილება, სადაც ერთადერთი და განუწყვეტელი პროცესი მიმდინარეობს: მამა შვილს ეძებს: შვილი მამას, მკვდარი ცოცხალს და წარსული აწმყოს. მიმდინარეობს განუწყვეტელი რიტუალური დიალოგი ცისა და მიწისა, სიკვდილისა და სიცოცხლისა და უძებნი შვილი კი ყველას ავიწყდება.
ამ განზომილებაში ჩვენი სულები ცხოვრობენ და ჰღვრიან ოფლს განუწყვეტელ ძიებაში.
იკითხავთ: _ როდის ხდება ეს?
გიპასუხებთ: _ როცა უნებურად თავს მოიკითხავთ, როცა უნებურად თავი გავიწყდებათ, როცა არ იცით, რას ფიქრობდით, როცა გგონიათ, რომ დაბნეული ხართ, როცა რაიმეს მოულოდნელად მიაჩერდებით და არ იცით, რატომ...~ (ხარანაული 2010: 426), _წერს ბესიკ ხარანაული ახალ რომანში `სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაინდი ანუ წიგნი ჰიპერბოლებისა და მეტაფორებისა~, რომელშიც ეს თემა _ ძიებისა _ ცენტრალურია.
მწერლისთვის მთავარია, რომ არ შეწყდეს ~რიტუალური დიალოგი ცისა და მიწისა~, რაც გულისხმობს ადამიანის (ერის) ჰარმონიულ არსებობას დროსა და სივრცეში. ამ დიალოგის შეწყვეტა ადამიანს (ერს) შუაზე გახლეჩს და დაღუპავს. ეს დიალოგი აუცილებელია, რათა დრო იყოს ერთიანი, თორემ თუ ~დროთა კავშირი დაირღვევა~, მაშინ ადამიანი (ერი) თავგზააბნეული ატომივით დაიკარგება.
`აბა, გაიხედეთ, ყოველი არსი ქვეყანაზე განა თავისი ნამდვილი გვარ-სახელის საძებრად არ არის გარეთ გამოსული?! და მეც, ყველა სულელური მიზეზითაც კი ჩემს თავს არ ვეძებ?!
-დედითა ვარ?
-მამით?
-ქარით ვარ მოღებული?
-თუ ჰიპერბოლათი და მეტაფორით~? (ხარანაული 2010: 51)
ამგვარი კითხვებით ავტორი გააღწევს მატერიალური ყოფის საზღვრებიდან და გადადის პოეზიაში, რომელშიც იგი, სწორედაც რომ, `ქარით არის მოღებული~ ან `ჰიპერბოლით და მეტაფორით~. პოეტური ნიჭია მისი მშობელი, ნიჭი, რომელმაც ის იმად შექმნა, რაც თუ ვინც არის – კონკრეტულ დრო-სივრცეს სხეულებრივად მიჯაჭვული, მაგრამ სულიერად მარადიულობასთან წილნაყარი. `ქარით მოღება~ ხალხური პოეზიის ხატია, იგი, უპირველესად, გამორჩეულს გულისხმობს, რომლის მამა `რეალურად~ არ არსებობს. ეს შეიძლება უკავშირდებოდეს სახარებაში დაწერილს: `არა სისხლთაგან, არცა ნებითა ჴორცთაჲთა, არცა ნებითა მამაკაცისაჲთა, არამედ ღმრთისაგან იშვნეს~ (იოანე, 1, 13), (ახალი აღთქმა 1991: 177). ქარი შეიძლება სულიწმინდის სიმბოლოდაც გავიაზროთ, `რომელი ყოველგან არს და ყოველივეს აღავსებს მადლით~ (`მრწამსი~). იოანეს სახარებაში ვკითხულობთ; `სულსა ვიდრეცა უნებნ, ქრინ, და ჴმაჲ მისი გესმის, არამედ არა იცი, ვინაჲ მოვალს და ვიდრე ვალს. ესრეთ არს ყოველი შობილი სულისაგან~ (იოანე 3, 8), (ახალი აღთქმა 1991: 180).
მწერალი ამის თაობაზე თავის დაკვირვებას ასე აზოგადებს: `ყველა გმირი ობლობითაა ამოზრდილი. ყველა ამბობს – არც ისე დაკარგული ვარო, მაგრამ დანამდვილებით არავინ იცის თავის ვინაობა~ (ხარანაული 2010: 405).
თუ იმასაც გავიხსენებთ, რომ `ქარია საქართველო~ (ლექსი `სად არიან შვილები, შვილები სად არიან~), მაშინ ქარით `მოღება~, როგორც საქართველოს შვილობა, ისე უნდა გავიაზროთ.
ამ წიგნის მთავარი გმირი პოეტია, რომელიც საკუთარი სიცოცხლის საზრისს ძიებაში ხედავს. იგი ზღაპრის გმირივით გადის `შინიდან~ და დაეხეტება უსასრულო დრო-სივრცეში მამის, ბავშვობის, სიყვარულის, სინათლის, ადამიანობის... მოსაძებნად, ძველი ფასეულობების გასახსენებლად თუ ახლის აღმოსაჩენად. ეს ძიება დაუსრულებელია სიცოცხლესავით, რადგან ამ ძიების პროცესში ის გადაიქცევა სიმბოლოდ. ასე რომ, თვითონ ძიება, როგორც რომანის ხერხემალი, განაპირობებს ტექსტის კომპოზიციურ ფრაგმენტულობას და აზრობრივ სიღრმეებს, მის ფილოსოფიურ-რელიგიურ შეფერილობას. თვითონ ძიება კი `იწერება~ წიგნად, რომელიც იგივე პოეზიაა და მისი სტრიქონები არასოდეს შეწყდება, რადგან ის მთავარი წიგნის `სამყაროს წიგნის~ ნაწილია.
რომანში ~შვილიც~ და `მამაც~ მრავალმნიშვნელოვანი ცნებებია. შვილი გულისხმობს კონკრეტულ დრო-სივრცეში მცხოვრებ ადამიანსაც, ვთქვათ, თვითონ მთხრობელს, ზოგადად, ქართველს და, იმავე დროს, ნებისმიერ ადამიანსაც. მამაც _ ხორციელი მშობელიც არის, ეთნოსიც, უფალიც, ზოგადად, კაცობრიობაც, პოეზიაც. ასე რომ, ეს მრავალმნიშვნელობა რომანში ქმნის ერთმანეთზე წაფენილ შრეებს, რომელთა კონტექსტში ეს თემა სხვადასხვანაირად გაიაზრება. შეიძლება ითქვას, ეს რომანი პალიმფსესტურია. მწერალი თხრობისას გადაინაცვლებს სიღრმისკენ და `კითხულობს~ თითქმის `გადაშლილ~, ე.ი. დავიწყებულ ტექსტებს.
რომანი ჯვარსახოვანიცაა, როგორც რეზო სირაძემ არაჩვეულებრივად შენიშნა: `ჯვარსახოვნება მეტ-ნაკლებად ყოველ ტექსტშია, სულიერების იერარქიულობისდა შესაბამისად~. `ტექსტის ჰორიზონტალური მდინარება დროში ხდება, სულიერი ვერტიკალის შეგრძნება კი მყისიერი შეიძლება იყოს. გასტონ ბაშლიარი წერდა: `პოეზია წამიერი მეტაფიზიკააო. იგი წამიერებას ეძებს, ის ქმნის წამიერებას.. და მხოლოდ ვერტიკალურ დროში შეყოვნებული წამით იძენს პოეზია განსაკუთრებულ ენერგიას. არსებობს წმინდა პოეზიის წმინდა ენერგია და იგი განიფინება ვერტიკალურად ფორმისა და პიროვნების დროში~ (სირაძე 2008: 8). ამგვარი `ენერგიითა~ დამუხტული ეს რომანი. ჰორიზონტალურ ჭრილში ავტორის `ხორციელი~ თავგადასავალი წარმოჩნდება, ვერტიკალურში კი სულიერი _ ამ ორივეს გადაკვეთის წერტილი კი მწერლის გულია, მწერლისა, რომელიც როგორც პოლ ვალერი წერს `თავისივე ფიქრების ჯვარზეა გაკრული~.
ბესიკ ხარანაულის ახალ რომანში, როგორც აღვნიშნეთ, სწორედ `რიტუალური დიალოგია ცისა და მიწისა~, რათა უძებნი შვილი მოძებნოს მამამ. ეს კი შეიძლება მოხდეს მხოლოდ `წიგნში~, რომელსაც ამჯერად ბესიკ ხარანაული თხზავს, რათა საკუთარი თავი ჯერ თვითონ იპოვოს, ამგვარად, გახდეს `ხილული~ უფლისთვის. მწერალმა ერთ ინტერვიუში აღნიშნა: `მე სანამ ცოცხალი ვარ, არ შევწყვეტ ბრძოლას იმისათვის, რომ გავიგო, ვინა ვარ, საიდან მოვდივარ... ადამიანს აქვს უფლება ეცადოს, მეტი არაფერი შეუძლია~ (ხარანაული 2010გ: 1).
თავის პოვნა კი, უპირველესად, გულისხმობს საკუთარი თავის, როგორც ერის `სახის~ გაცნობიერებას.
`ჩემი წიგნი რეალობის ასახვა არაა~, _ აფრთხილებს მწერალი მკითხველს და გულწრფელად გაუმხელს, იმდენი ვიკითხე ჰიპერბოლებისა და მეტაფორების პოეზია, ანდრეზები და თხელ-თხელი ბროშურები და ნარკვევები მათ ცხოვრებაზე, რომ ავად გავხდი. ასაკმაც ხელი შემიწყო: სინამდვილე ვეღარ მაკვირვებდა. ამ წიგნებმა კი სარკით მომიტანეს წარსული...~ (ხარანაული 2010: 427). ამ სარკეში დაინახა მან საკუთარი თავი, როგორც უძებნი შვილი. და რადგან `დრო ისე კარგად არაფერში არ ინახება, როგორც წიგნში~, (ხარანაული 2010: 427) თვითონაც წიგნი დაწერა. `თუ სამყარო წიგნია, ადამიანიც მნიშვნელოვანი ნაწარმოებია~ (ხარანაული 2010: 429). საკუთარ თავს, როგორც წიგნს, ისე კითხულობს, რათა შემდგომ ეს გახდეს საფუძველი `სამყაროს წიგნის~ შემეცნებისა. იგი ამ რომანს `ცხოვრებაში შესატყუებელ წიგნს~ უწოდებს, ხოლო ცხოვრება გაიაზრება, როგორც რეალობაზე აღმატებული, წარმოსახვაში გამრავალფეროვნებული და გამდიდრებული.
დიდი გზა გაიარა მწერალმა, რომ საკუთარი თავი აღექვა, როგორც `უძებნი~. ერთ ინტერვიუში აღნიშნავს, რომ `ამ ბოლო წიგნის გამო გავმეცნიერდი კიდეც, იმდენი რამ წავიკითხეო~ (ხარანაული 2010ბ:). აქ `გამეცნიერება~ ირონიას გულისხმობს საკუთარი თავის მიმართ, მაგრამ თანვე მინიშნებასაც რაღაც მნიშვნელოვანზე. ასე `გამეცნიერდა~ ერთ მშვენიერ დღეს ვაჟა-ფშაველას გველისმჭამელი მინდია და შეიცნო სიცოცხლის არსი.
როგორც აღვნიშნეთ, მრავალ მნიშვნელოვან სახეთაგან რომანში გამორჩეულია `უძებნი შვილის~ პოეტური პარადიგმა. თუ გავიხსენებთ იმას, რომ ყოველი სიტყვა `პოეტური ნაწარმოებია~ (ბორხესი 2010: 23), ეს სინტაგმა `უძებნი შვილი~ უმაღლესი რანგის პოეზიად წარმოჩნდება – გამოთქმის ორიგინალურობით, ხატოვანებით, სიმბოლურობით, ფილოსოფიური სიღრმით. პოეტის მიერ დაწერილ ამ `ენციკლოპედიურ რომანში~, რომელიც `პოეზიისა და პროზის პირშესაყარზეა~, მწერალი ქართველთა ეთნოსის ძირებს ჩრეკს და აანალიზებს.
რამ აქცია ბიბლიური `უძღები შვილი~ `უძებნად~?
უძღები შვილის პარადიგმა ხელოვნებაში და, კონკრეტულად ლიტერატურაში, ძალიან მრავალფეროვნად არის წარმოჩენილი, ქართულ ლიტერატურაში ამის საუკეთესო მაგალითი გურამ დოჩანაშვილის `სამოსელი პირველია~. მისი მთავარი გმირი, დომენიკო, ბოლოს და ბოლოს, ბრუნდება მამის სახლში, რადგან ასეთია `ღვთაებრივი კანონზომიერება~.
ბესიკ ხარანაულის უძებნი შვილი ეხმიანება ბიბლიურ პარადიგმას და, რა თქმა უნდა, იმეორებს ნაცნობ გზას, მაგრამ აქ სიახლეა, უძღები (ძე შეცდომილი) უძებნად იქცევა.
ეს უძებნი შვილი მწერლის ალტერ ეგოა, მწერლისა, რომელიც ქართველთა ეთნოსის კონკრეტულ სახედ წარმოჩნდება რომანში. ის ჯერ უძღებია, რადგან `დავიწყებული~ აქვს `ფესვები~, მაგრამ იწყებს გახსენებას, გააზრებას, შემეცნებას და, ამგვარად, დაადგება გზას შინისაკენ, მაგრამ აქ ახლი დაბრკოლება ჩნდება, მას აღარ ელის `მამა~. ის დაკარგულია, თანაც, ნაგავსაყრელზე.
`ღმერთს უყვარს განწირული, მაგრამ არ უყვარს, ვინც განწირულებას ეგუება. ღმერთმა საკუთარი გამოცდილებით იცის, რომ: როცა შვილი მამას ედავება, მამა ჭაბუკდება, აგრეთვე იცის, ცუდი შვილი _ საყვარელია~ (ხარანაული 2010: 135).
უხსოვარი დროიდან თვალმიუწვდომელ მერმისამდე გაშლილ დრო-სივრცეში მოგზაურობს ბესიკ ხარანაული და ნანახ-განცდილს-წაკითხულ-წარმოდგენილ შთაბეჭდილებებს საოცარი გზნებითა და ვნებით გადმოგვცემს.
იგი უამრავ `მედ~ დაშლილი წარმოგვიდგება და მოხეტიალე ზეისტორიულსა თუ დროულ სანახებში _ ქართველი კაცის კულტურაში; ზეპირსა თუ დაწერილში, ზღაპარ-მითებში, ლეგენდებში, ანდრეზებში, წეს-ჩვეულებებში, ტრადიციებსა და წარმოდგენებში. მწერალი ცდილობს ყოველივეს, რეალურსა და წარმოსახულს, მისწვდეს და მოიხილოს. ამის საშუალებას მას სიტყვა აძლევს _ მეტაფორებსა და ჰიპერბოლებში გაცოცხლებული. ამიტომ მისი სტილი ამ რომანში ხატოვანია, სიმბოლური. ეს არის პოეტის დაწერილი პოეტური რომანი `პოეზიიისა და პროზის პირშესაყარზე~.
მთელი წიგნი მკითხველთან დიალოგია, ოღონდ არა შეფარული, არამედ ჯიქური და პირდაპირი. და ვის იგულვებს წერით დამაშვრალი ავტორი მკითხველად? ყველას _ პოეტსაც და `მხვნელ-მთესველსაც~, ვისაც სიმამაცე შესწევს სიტყვასთან პირისპირ დგომისა, მისთვის თვალებში ჩახედვისა, `აზრის აღებ-მიცემობისა~ (ილია).
წიგნის სახელწოდება ერთგვარი საიდუმლოა, რომელიც მკითხველს ამოცნობისკენ უბიძგებს: `სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაინდი ანუ წიგნი ჰიპერბოლებისა და მეტაფორებისა~. ეს `ანუ~ ერთგვარ საზღვარს ავლებს ამ ორ ნაწილიან სათაურში. იგი თავიდანვე მიანიშნებს, რომ სათაურის პირველი ნაწილი პაროდიულია, რაინდი და ჯორი ცასა და დედამიწასავით შეუფერებელია, რიცხვი სამოცი კი წიგნის კითხვისას `ამოიხსნება~. სათაურის მეორე ნაწილი კი მკითხველის გზამკვლევია _ აქ ყველაფერი ჰიპერბოლებისა და მეტაფორების საშუალებით იქნება წარმოჩენილი, უფრო ზუსტად, თვითონ ჰიპერბოლები და მეტაფორები იქნებიან მთავრი `გმირები~, ხან მთხრობელნი, ხან მონაწილენი. რა თქმა უნდა, ბესიკ ხარანაულისთვისაც ყველაზე მთავარი ჰიპერბოლა, ან მეტაფორა თვითონ სამყაროა, ცხოვრება და ადამიანია. თითოეული კი უამრავი ჰიპერბოლისა თუ მეტაფორის მრავალფეროვანი `ნაზავია~.
იოანეს სახარების დასაწყისი: `პირველითგან იყო სიტყვა და სიტყვა იგი იყო ღმერთი~ ადამიანის მიერ აღქმული ჰიპერბოლაცაა და მეტაფორაა, რადგან ბოლომდე ვერ სწვდება და ვერ შეიმეცნებს ღვთის არსს.
ძიების სულითაა წიგნი თავიდან ბოლომდე გამსჭვალული. წიგნის გადაშლისას მკითხველი ჯერ სარჩევს ხვდება, რომელიც ულამაზესი, საიდუმლოებით მოცული ჭიშკარივითაა, ზედ ამოტვიფრული ორნამენტებითა და ნიშნებით. `სიმღერა სათაურებისა~ _ ამგვარადაა შემოთავაზებული სათაურთა ჩამონათვალი, რომელიც პოეზიაა და მკითხველს წინასწარ განაწყობს წასაკითხად, ცნობისმოყვარეობას უღვიძებს და მოლოდინს უმძაფრებს. ცისფერყანწელი სანდრო ცირეკიძე წერდა: `ქმედითი სათაური თანაბარია თვითონ წიგნის და თავისთავად წარმოადგენს ესთეტიკურ ღირებულებას~ (ცირეკიძე 2010: 158). ამ წიგნში სწორედ ამგვარი სათაურებია, თანაც ორიგინალურად შემოთავაზებული. აქ არის მეტაფორული, სიმბოლური სათაურები, აგრეთვე, სათაურები_სენტენციები: მაგალითად: `ჰიპერბოლების წინაშე ცივილიზაცია პაროდირდება~, `რაც კი არსებობს, ანალოგის ძალით არსებობს~, `საზღვარი ნამცეცებისთვისაც საზღვარია~, `ყველა დრო სისხლიანი იყო~, `ზნეობა ქარიშხალივით მრისხანეა~, `წინ წარსულია~, `ადამიანებმა სიტყვა დაამძიმეს~, `გენიას უკვირს, რომ ცხოვრება სხვებს ეკუთვნის~, `ყოველი სიტყვა –ნათქვამი _ არის მოკლება წყვდიადისა~, ~პოეტი მოხუცია~ და სხვა.
წიგნი ექვსი სიმღერისგან შედგება და თითოეულში ბევრი პატარა ამბავია. ყოველ სიმღერას თავისი სახელწოდება აქვს, ლამაზი და ორიგინალური. ესენია: 1. `სიმღერა პირველი _ დაწერილი უჟმურის მელნით და ხანაც მუშკ-ამბრ-სურნელოვანითა~, 2. `სიმღერა მეორე _ ლექსიკონისა, 3. `სიმღერა მესამე _ ალმასის მთებისა, ანუ კავკასიური საგა ბესარიონ გაბუურისა~, 4. `სიმღერა მეოთხე _ ორი ხანდაჯმულისა~, 5. `სიმღერა მეხუთე _ უძებნი შვილისა~, 6. `სიმღერა მეექვსე _ ავტორისა, ანუ ცხოვრებაში შესატყუებელი წიგნი~.
ამგვარი კომპოზიცია ნოსტალგიაა Uუძველესი წიგნებისა _ გილგამეშიანი, ილიადა და ოდისეა, სიმღერა ნიბელუნგებზე. შეიძლება ამ `სიმღერებით~ მწერალი მიანიშნებს იმ დროზეც, როდესაც სიტყვა არ იწერებოდა და მხოლოდ წარმოითქმოდა, ან იმღერებოდა და ასე გადაეცემოდა თაობებს.
სარჩევის გაცნობა საკმარისია იმისთვის, რომ თვალწინ წარმოგიდგეს ჟანრულად ეკლექტური ნაწარმოები, რომელშიც ძიება მრავალმხრივ არის განტოტვილი. ავტორი ერთგვარად აზუსტებს, როდესაც, სატიტულო ფურცლის შიდა მხარეს მოკრძალებულად მიაწერს _ ეთნოფილიური რომანიო. თუმცა ეს მინაწერი მკითხველს წიგნის გასაღებადაც შეიძლება გამოადგეს. მთავარი ძარღვი, მართლაც ესაა, ძიება და მოხილვა საკუთარი ერის, ეთნოსის ფესვებისა. ამ წიგნში თითქოს თვითონ ქართული ეთნოსი გვიამბობს საკუთარ თავგადასავალს. აქ არის გადაძახილი ილიას `უკვდავ სულთან~, პოემა `აჩრდილში~ რომ ესაუბრება ავტორს ერის აწმყოზე, წარსულსა და მომავალზე. ამ თვალსაზრისით, გრიგოლ რობაქიძესაც ეხმიანება: `წვდით ცოცხალ ფესვებს საქართველოისა: მის გენიალურ ენას, მის უნივერსალურ მითოსს, მის ჰეროულ თავგადასავალს, მის ხალას სტილს სიცოცხლისა, წვდით ამ ფესვებს და ფესვები არწივის ფრთებად აგესხმით, და ამ გზით მოიპოვებთ თავისუფლებას~ (რობაქიძე 2009: 319). ეს ფესვები ბესიკ ხარანაულს, უპირველესად, Fფშავ ხევსურთა ფოლკლორში ეგულება, რომელსაც `ღმერთთან ნაწილიანი~ ხალხი ქმნიდა (ხარანაული 2010: 37).
ყურადღებას იქცევს წიგნის ეპიგრაფი:
`ყმათად ნაბრძანები აქვს:
_მომიხვიდოდეთო!
_რატომ არ მოუხვალთ?!~
პირველი, რასაც გაიფიქრებს მკითხველი, ეს არის ის, რომ ამ სიტყვებში სიმბოლურად ღვთისა და კაცობრიობის ურთიერთობა ირეკლება. ღმერთდაკარგულ ადამიანებს აღარ ესმით მშობლის ძახილი, მწერალი კი, როგორც `ღმერთთან მოლაპარაკე~, მასთან ახლოს მყოფი, `შუაკაცი~_ ფხიზლად თვალს ადევნებს და მარად შეახსენებს, რომ უნდა `მოუვიდნენ~. მაგრამ ეს არა მარტო მამა-ღმერთის, არამედ საკუთარი `ეთნოსის ძახილიცაა~ (ხარანაული 2010: 430). ძველად კი, სანამ წგნების დაწერას დაიწყებდნენ, ადამიანები `საკუთარი ეთნოსის ამბავს წიგნებში კი არ ეძებდნენ, თავში ეფურცლებოდათ~ (ხარანაული 2010: 431)
U`უძებნი~ _ არაჩვეულებრივი სისავსით გამოხატავს ტრაგედიას ცხოვრებაში დაკარგული ადამიანისას, რომელიც ღმერთმაც მიატოვა და უპატრონოდ დარჩენილი დასაღუპავადაა განწირული, მას არავინ, თვით ღმერთიც აღარ ეძებს, როგორც დაკარგულ ცხვარს. ის არაარაობაა, უსახელო და უარსებო. ეს სინტაგმა `უძებნი შვილი~ თანამედროვე კაცობრიობის სულიერი ავადობის ზუსტ დიაგნოზად წარმოგვიდგება.
იგი არის `ცივილიზაციისაგან განდევნილი კულტურის შვილი~ (ხარანაული 2010: 433). როგორც მისივე პერსონაჟი შიო, რომელიც ფიქრობდა, რომ `წიგნები უნდა დაფრინავდნენ~ და იხატება ფანტასმაგორიული სურათი: ფანჯრიდან წიგნები თავდახსნილი ფრინველებივით მიფრინავენ, მაგრამ `ნაგავსაყარზე იყო ფინიში~ (ხარანაული 2010: 434)
მამის ძიების გზაზე პოეტი უპირველესად მიემგზავრება `ბავშვობაში~, `ოქროს ხანაში~ (ნოვალისი), რათა ახსნას `დაკარგვის~ მიზეზები და გარემოებანი.
მთავარი ბავშვობის ერთი ძვირფასი მოგონებაა: როგორ შეაშინა მთხრობელი სამოცმა, ჯორზე ამხედრებულმა, გასაყიდი ცოცხებით დატვირთულმა, რაინდმა. რა იყო მწერლისთვის ბავშვობა: `ო, რა ლაღი და თამამი ვიყავი. ვგრძნობდი სივრცეს, რომელშიც უნდა გავზრდილიყავი. ყოველი ბავშვი ხომ მრავალია, ერთი არ არის, მერე შედენის ხოლმე ცხოვრება, ერთს მიაკუთვნებს და ერთი ხდება~ (ხარანაული 2010: 429). სწორედ მაშინ დაიკარგა, `ბავშვობაში~ და `ნაგავსაყარის ქვეყანაში~ აღმოჩნდა ტყვედ. ბავშვობა მთხრობელისთვის სამოთხეა, ხოლო დიდობა _ ტყვეობა, თანაც ნაგავსაყრელზე, რომელიც ცხოვრების სიმბოლოა. მისი აზრით, ცივილიზაციამ ქვეყნიერება ნაგავსაყრელად აქცია. ეს ეხმიანება ჟან ბოდრიარის თვალსაზრისს: `ყველაზე უარესი ის კი არ არის, რომ ჩვენს ირგვლივ სულ ნაგავია, არამედ ის, რომ თავად ჩვენც ამ ნაგვად ვიქეცით. მთელი ბუნებრივი გარემო ნარჩენებად იქცა, ანუ გამოუსადეგარ, უსარგებლო სუბსტანციად, რომელსაც, როგორც გვამს, ვერ ვიშორებთ~... `თავად ისტორია აღმოჩნდა საკუთარ სანაგვეზე გადაგდებული, სადაც თავს იყრიან არა მხოლოდ ჩვენს მიერ განვლილი, არამედ მიმდინარე მოვლენებიც~ (ბოდრიარი 2010: 1).
უნდა გავიხსენოთ, რომ ცხოვრება როგორც ნაგავსაყრელი, წარმოჩენილია ზურა მესხის რომანში `სპაზმები~, რომელშიც მთავარი გმირის ცხოვრების `დამახინჯება~ გამოიწვია თავში მოხვედრილმა ნაგვის პარკმა: ~მე მაქვს სპაზმები. ხუთი წლის რომ ვიყავი, მაშინ დამეწყო. მაშინ დავიწყე ნაგვის დანახვა და მთელი სიდამპლეების~ (მესხი 2009: 1).
წიგნში ძიების გზაზე ჩნდება სკეფსისიც: `თავის ეთნოსს დაუწყებს ძებნას... და სადღა არის!~ (ხარანაული 2010: 409). ეს ეხმიანება ოთარ ჭილაძის რომან `გოდორს~, რომელშიც იტალიიდან ჩამოსულ ელჩს საქართველო თავის ადგილას აღარ ხვდება.
`ნაგავსაყრელზე~ პოეტს `ჰიპერბოლა და მეტაფორა~ გამოუჩნდებიან მხსნელებად და წაიყვანენ სიცოცხლის სხვადასხვა შრის მოსახილვილედ, როგორც დანტეს მიუძღოდა ვერგილიუსი. სწორედ `ჰიპერბოლა და მეტაფორა~ წარმოჩნდებიან ავტორის ნამდვილ `მშობლებად~ ახალ რომანში. ასე პოეტურად იხატება ქართველთა ეთნოსი. სწორედ ამ ეთნოსის შვილია იგი, მაგრამ ფესვებს მოწყვეტილი, დაკარგული და მშობელთა მონატრული, მათ მაძიებლად ქცეული.
მკითხველიც ავტორთან ერთად იმოგზაურებს `შემეცნების~ გზებზე და `აღმოაჩენს~: `სულ ნაქსოვია სამყარო. დედამიწა აბრეშუმია~ (ხარანაული 2010: 46).
ნაგავსაყრელი არა მხოლოდ თანამედროვეობის, არამედ, როგორც აღვნიშნეთ, `დიდობის~ სიმბოლოდაც შეიძლება გავიაზროთ, ბავშვობის სამოთხეს უპირისპირდება დიდობა, როგორც ნაგავსაყრელი, ამიტომაც ოცნებობს მწერალი საკუთარ თავთან, როგორც ბავშვთან, შეხვედრაზე. სხვათა შორის, ამის შესახებ საუბრობს ერთ ინტერვიუში: `ერთი სურათი გადამიღო დედაჩემმა, ყელზე აბრეშუმის ბანტით, მის მერე ვეხვეწები ყველას ეს ბანტი მომიტანონ, ტრაქტორს მოგიტანენ, მაგრამ იმ ბანტს ვერავინ მოგიტანს. მინდა რომ ის ვიყო, იმას ვერ დავშორდები, დედაჩემს, ჩემს ბავშვობას, იმის იქით ნაბიჯი არ მინდა~ (ხარანაული 2010გ: 1).
რადგან ~ძიებაა~, უამრავი კითხვაცაა, მაგალითად, ამგვარი:
`რატომაა სამყარო უთვალავჯერ უფრო მხატვრული,
ვიდრე პოეტის მიერ დაწერილი რაცგინდა წიგნი?~ (ხარანაული 2010: 43)
და პასუხიც ამავ წიგნშია:
`ღმერთმა მხატვრულობა მიუსაჯა სამყაროს,-
რომ არ დაშლილიყო,
რომ ღმერთმა იხმარა პოეტური სიზუსტე,
რომ ღმერთმა პოეზიით გაზომა და აწონა ყველაფერი~ (ხარანაული 2010: 43).
ამიტომაც მისი შემეცნება მხოლოდ პოეზიით შეიძლება:
`დასაბამიდან,
სადაც არ უნდა მოხვედრილიყო ადამიანი-
ზესკნელში თუ ქვესკნელში,
ზღაპარში თუ ანდრეზში
ან, თუნდ მთვარეზე დაედგა ფეხი,
ყველაფერი, ნანახიცა და განცდილიც,
პოეზიის ენით გამოჰქონდა~ (ხარანაული 2010: 42).
თვითონაც ასე იქცევა და სამყაროს შექმნის ამბავს ასე იწყებს:
`დასაბამიდან იყო ჰიპერბოლა და მეტაფორა. ისინი იყვნენ ღმერთის სიტყვაში, როგორც საისრეში.
რადგან ღმერთი სახე კი არ იყო, არამედ _სიტყვა.
და ჰიპერბოლა და მეტაფორა _ ღმერთის სიტყვაში,
როგორც საისრეში.
და სტყორცნა ღმერთმა ერთი ისარი და აღნიშნა შეუძლებელი
და უწოდა მას ჰიპერბოლა.
მეორე ისრით მან აღნიშნა შესაძლებელი,
და უწოდა მას მეტაფორა
და უწოდა მათ ცა და მიწა.
დაასახლა ისინი ერთად,
დაუწესა ურთიერთსწრაფვა
და დაუთქვა ერთმანეთის შეუსაბამობა... (ხარანაული 2010: 41)
ეს არის ბესიკ ხარანაულის `პატარა აღმოჩენა ჰაერივით აუცილებელი~ მისი ახლი წიგნისთვის. ეს არის მისეული ინტერპრეტაცია `შესაქმისა~, რადგან მისთვის `სამყაროც სიტყვაკაზმული უსასრულობაა~, რომლის გამოთარგმანება ყველაზე უკეთესად პოეზიას შეუძლია. მას სჯერა, სამყაროს დანგრევა ისევე შეუძლებელია, როგორც გილგამეშის, ჰომეროსის, რუსთაველის, დანტესა და შექსპირის სტრიქონებისა~ (ხარანაული 2010: 42). კიდევ რა აერთიანებს სამყაროსა და პოეზიას? `ორივე მიუღწეველია~. `სამყარო, ბროწეულის ნაყოფივით რომ დამწიფდა, მერე განიმარცვლა~ (ხარანაული 2010: 43)
ეს `განმარცვლა~ აღწერილია ბიბლიაში, რომელიც იმდენია, რამდენიც მკითხველი (ბორხესი 2010: 22).
ლეგენდების, ანდრეზების (`ანდრეზი ნამდვილ ას, ამბავი _ მაგონილ! _ არაა საკვირველ~ (ხარანაული 2010: 169) კითხვამ, და საერთოდ, ეთნოსის წარსულში მოგზაურობამ მწერალს შეაცნობინა საკუთარი ერის `არსი~, მას, რასაც აქამდე პოეზიაში იდუმლად, შეუცნობლად განიცდიდა და გადმოსცემდა, ახლა სახელი დაარქვა, თუმცა ჩვეულებრივად მაინც ვერ შეძლო `მოგზაურობისას~ ნანახი შთაბეჭდილებების გადმოცემა და მეტაფორებად და ჰიპერბოლებად აღიქვა ყოველივე: სულიერნიცა და უსულონიც, ადამიანებიცა და მათ მიერ შექმნილი ამბებიც. `ჩვენ ადამიანები აღარ ვართ, ჩვენ ვართ პერსონაჟები~ (ხარანაული 2010: 409)
ისტორიის გარიჟრაჟზე, როცა ქვეყნიერება იყო ბავშვი, ყველაფერს სიწმინდის შარავანდედი ეხვია, მაშინ ანგელოზები ადამიანებს ელაპარაკებოდნენ.
სწორედ საქართველოს `ბავშვობას~ ხატავს მწერალი, როცა იქმნებოდა მითები და ლეგენდები, ანდრეზები, ფოლკლორი. წიგნში ამიტომაც დიდი ადგილი ეთმობა ხალხურ გადმოცემებს, მწერალი ხან დიალექტითაც ჰყვება ამა თუ იმ ისტორიას, რათა მუსიკა და სურნელი შეუნარჩუნოს მონათხრობს. აქ ჩანს აღტაცება ვაჟა ფშაველას ეთნოგრაფიული ჩანაწერებით, მწერალი აკაკი შანიძესაც ხშირად მოიხმობს, რადგან მისთვის მათ მიერ დაწერილ ეთნოგრაფიულ მასალაშია ქართველის `ბავშვობა~, ყველაზე მნიშვნელოვანი და გრძელი ხანა სიცოცხლისა. აქ პოსტმოდერნიზმისთვის დამახასიათებელ ხერხს იყენებს მწრალი და ამ ანდრეზებს ვრცელ ციტატებად ჩართავს. ეს ისეთი შთამბეჭდავი ამბებია, მრავალ მკითხველს, თუ თხზვის ნიჭი მიუმადლებია უფალს, შეიძლება შთაგონების წყაროდაც ექცეს.
მთხრობელი რადგან თავს მიიჩნევს `უძებნ შვილად~, ნაგავსაყრელზე გარიყულად, ამიტომ თავდასაღწევად, ღვთის დასანახავად წერს იმ ფესვებზე, რომლებიც ასაზრდოებენ კონკრეტულად, ქართველობას და ზოგადად, ადამიანურობას. თომას მანი ადამიანურობას წმინდა გრაალს უწოდებდა და თავისი რომანის, `ჯადოსნური მთის~, პერსონაჟი ჰანს კასტორპი მიაჩნდა ერთ-ერთ მის მაძიებელ რაინდად (მანი 2008: 95). ამგვარ რაინდად შეიძლება მივიჩნიოთ ამ წიგნის მთხრობელიც.
უძებნ შვილად თვითონ საქართველოც შეიძლება გავიაზროთ. რატომ უნდა მოძებნოს მამამ `უძებნი~ შვილი _ საქართველო? რა ღირსია `მამის უარმყოფელი~ და `ნაგავსაყრელს~ შეგუებული?
თუ რატომ არის ღირსი, რომ მოიძებნოს, ამის შესახებაა რომანი. ქართული ეთნოსი ღირსია გადარჩენისა, იმიტომ, რომ მისი ნამდვილი სახეა ფოლკლორი: რომელშიც მათი სული ირეკლება. თვითონაც ამ ეთნოსის ნაწილია და ამიტომაც იმის დასტურად, რა `შეუძლია~ ქართველს, თხზავს ამ რომანს:
`დიდი ხანია მინდა შევერწყა ჩემს ეთნოსს, ჩემს ხალხს, რადგან ადამიანი ვერც მათ გარეშე გადადგამ ნაბიჯს საკუთარი თავისკენ.
`სხვა გმირობა~ გინდა!
ერთი შეხედვით, რა ცოტაა ეს ~სხვა გმირობა~:
_ ერთი წიგნი და ერთი საქციელი~ (ხარანაული 2010: 100).
ავტორი შთამომავალია კავკასიონის მთებში მოსახლე ტომებისა, `რომელთა ციხე-სახლები თუ ციხე-სოფლები შორიდან ციდან ჩამოცოცებულებსა ჰგავდა~ (ხარანაული 2010: 55.) და ვინ იყვნენ ეს ტომები? `ერთხელაც რომ ვახსენო, მაშინვე გაიღვიძებს საშინელი ურჩხული – ისტორია და მეც შემჭამს და იმათაც-ჩემში~ (ხარანაული 2010: 55). ამიტომაც არქმევს მათ მეტაფორებსა და ჰიპერბოლებს: `მთებზე და კლდეებზე გაძვალდა ამათ სახეები~ (ხარანაული 2010: 56). ეს ხალხი სიპრიპილებზე (`მწვერვალებიდან აფცქვნილი კლდის სიპები~) წერდა თურმე თავის თავგადასავალს. სულ 60 ფირფიტაა უნახავთ. ერთზე - მორიგე ღმერთის დახაზული სოფელ-ლაბირინთის გეგმაა, `აქ შემოთავაზებულია იდეა ისეთი მეგა-სოფლისა, რომელიც ერთდროულად ქვეყანაც იქნებოდა, სოფელიც და ქალაქიც, წარსულიც, აწმყოც, მომავალიც~ (ხარანაული 2010: 59). დანარჩენ ორმოცდაცხრამეტზე _საგმირო, სამონადირეო, სასტუმარმასპინძლო და სვა წეს-ადათები ეწერა. `ჰიპერბოლებისა და მეტაფორების ქვეყანა ბუერას ფოთოლივითაა ჩამოფარებული საქართველოზე: იქიდან უგრილებს და იფარავს ბარს სამივ მხრივ~ (389). აქედან იყო მეტაფორელი პოეტი ფოთოლაანთ მერცხალა (ხარანაული 2010: 391)
ავტორი წარმოსახვით ჩაჰყვება უშორესი დროის ბილიკებს, რათა ხელახლა შეიგრძნოს კავკასიის, `ენების მთის~, ხმები და სურნელი. აქ ყველაზე უკეთ ჩანს: `მთვარე წიწილებივით გამოუძღვება ვარსკვლავებს, რომლებიც სულ რაღაცას იკენკებიან მიწაზე მოსახლე კაცის თვალებში~ (ხარანაული 2010: 49). აქაც იყო `კაცობრიობის დასაწყისი~.
კავკასიის მთებში შეიქმნა ზეპირი გადმოცემა, `ანდრეზი~, რომელიც `უკვდავი წყალივით უწყვეტლად მოედინება სამყაროს შექმნისდროინდელი მყინვარებიდან და არავითარ ცვლილებებს არ ექვემდებარება~ (ხარანაული 2010: 53).
მწერალი საოცარი ვნებით და გატაცებით აღწერს, როგორი იყო უძველესი სახლი, ჩაუმქრალი კერიით, როგორ იზრდებდნენ `კაი ყმები~, ფშავ-ხევსურები და ძმანი მათნი, იგივე ჰიპერბოლები და მეტაფორები, როგორი ღირსეულები იყვნენ, როგორ უყვარდათ, როგორ იბრძოდნენ. მწერალი, როგორც აღვნიშნეთ, უხვად იყენებს ეთნოგრაფიულ მასალას.
ეთნოსის მოტრფიალეთაგან ავტორი გამოარჩევს ყმაწვილ-მეტაფორა ვაჟა-ფშაველას, რომელიც გაზეთ `მოამბეში~ აქვეყნებდა ჰიპერბოლებისადმი მიძღვნილ კორესპონდენციებს. მერე დაწერა `სამი გენიალური პოემა, რომლებშიც აღწერილია ტანჯული იდეალიზმი ჰიპერბოლისა და მისი შეუსაბამოობა მეტაფორულ სინამდვილესთან~. ავტორი ვაჟას მიიჩნევს ორსახოვან მთის შვილად; უკიდურეს რეალისტად და უკიდურეს იდეალისტად (ხარანაული 2010: 164). რომანში ჩართულია სხვადასხვა `ტექსტი~, რომლებშიც ჩანს ძველთა სიხარული და გასაჭირი. მაგალითად, `ჭირის წყენა~-მიცვალებულის დატირება, საოცარი ფერადოვნებითა და ემოციურობით გადმოცემული: `შენ ოღონდ ცოდვას ნუ ჩაიდენ და სიკვდილი – ედემია~. (ხარანაული 2010: 67).
`ვინ იყვნენ ისინი, ვიდრე ჩემის წყალობით ჰიპერბოლად და მეტაფორად შეირაცხებოდნენ?~ _ კითხულობს მწერალი და მკითხველს არაჩვეულებრივი ხატოვანებით უყვება საქართველოს მთებში მცხოვრებ ტომთა ამბებს. განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებს, როგორ შეერწყა აქ ერთმანეთს წარმართული წარმოდგენები და ქრისტიანობა. მწერალი დეტალურად აღწერს, როგორი იყო ხატის ნაგებობა, როგორ ტარდებოდა სხვადასხვა რიტუალი. საინტერესოა მისი დაკვირვება ხუცესის დამწყალობნების ტექსტზე, რომელშიც `მამა ჩვენოს~ კვალს ამოიცნობს (ხარანაული 2010: 75).
რომანში რამდენჯერმე ჩართულია `საეპოსო მასალა~ - `ჯვარ-ხატის გამძღოებზე და ხევისბერებზე~ ,,ტყვეებით ვაჭრობაზე~, `გმირზე და მის აჩრდილზე~, `ხატის მაამურებზე~.... რომლებშიც მოთხრობილია სხვადასხვა ამბავი: `აი, ასეთები იყვნენ: ერთმანეთს სახელს ეცილებოდნენ~ (ხარანაული 2010: 88).
მწერლისთვის მთავარი სინამდვილე კი არა, `ჯვარცმული ოცნება და ადამიანის მეტაფიზიკური ამბოხია~ (ხარანაული 2010: 93). თავში, რომელსაც `სინამდვლის წინააღმდეგ ~ ჰქვია, პოეტურად გამოკვეთილია, რა არჩევანის წინაშე დააყენა ქართველი მწერალი კულტურათა გზაჯვარედინზე ცხოვრებამ: `ვიდრე კალამს ხელში დაიჭერდი, ამ სივრცეებში უკვე არსებობდა პოეზია და პროზა, რომლებსაც თავიანთი კულტურების სახელები ერქვათ _აღმოსავლური და დასავლური.
შენ არც ერთ ამ სივრცეში არ დაბადებულხარ, შენი ადგილი იქ არის, შენი ადგილი არმოსავლეთისა და დასავლეთის კულტურების პირშესაყარზეა _ აღმოსავლურ-დასავლური ლექსისა და რომანის პირშესაყარზე.
ამიტომაც გაუძელ ორთავ სივრციდან მომდინარე ტკბილ ხმათა ცდუნებას, გახსოვდეს უპირველესი მესიტყვის ანდერძი, რომელმაც კარგად იცოდა ამ ორივე ჟანრს შორის თავისი ადგილი:
_ ნუ მიაცივდები ერთ რომელიმე ჟანრს,
შენი ადგილი ამ ჟანრების პირშესაყარზეა~ (ხარანაული 2010: 93).
აქ არის გამოძახილი XX საუკუნის 20-იან წლებში გამოკვეთილი დისპუტისა, საითკენ უნდა აეღო გეზი ახალ ქართულ კულტურას: აზიისკენ თუ ევროპისკენ. ორივე თვალსაზრისს ჰყავდა მომხრენი, აზიისკენ `დაბრუნებას~ არჩევდნენ ვახტანგ კოტეტიშვილი, ვალერიან გუნია და სხვ., ხოლო ევროპისკენ _ ვალერიან გაფრინდაშვილი, კონსტანტინე გამსახურდია, ტიციან ტაბიძე და სხვ., თუმცა ამ დისკუსიაში გამოიკვეთა მთავარი _ ევროპული და დასავლური კულტურის სინთეზი. ჯერ კიდევ 1917 წელს წერდა გრიგოლ რობაქიძე: `ქართული ნადიმით ვიხდით აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ქორწილს, _ და ნადიმი იგი მთავარი ჰანგია ჩვენი ნაბეჭდი სიტყვისა~ (`ქართველ მწერლებს~) `საქართველო საიდუმლო უღელტეხილია აღმოსავლეთისა და დასავლეთის: ჩვენ ვიწვით აღმოსავლეთის ფიქრმორეული შუადღით, როცა მზის ღელეთა მარმაშში პანი იბადება მძიმედ მთვლემარე; ჩვენ ვერთვით დასავლეთის საშიშარ სიცხადეს, საცა თვალღია ფანტასმაგორიებში ”ძეობა” იკვეთება ძლევამოსილი. ჩვენ გვაფიქრებს ეგვიპტის სფინქსი და გვანცვიფრებს პარიზის ქიმერა~ (`ქართველ მწერლებს~) `ჩვენ გვწამს... შედუღება დასავლეთის და აღმოსავლეთის კულტურისა~ (შალვა აფხაიძე `ქართული პოეზიის პერსპექტივები~, 1919).
რომანში გამოკვეთილია კავკასიონის ყინულოვან მთებს მიკრული კუთხის შვილების ბუნება. მათ არ სწამდათ სინამდვილე, ამიტომაც შექმნეს შეუდარებელი ფოლკლორი. აქ `ყველაფერი, რასაც მიწაზე ვერ მოერეოდა ადამიანი, რომ არ დაკარგულიყო, ცაში აინაცვლებდა, ანუ ზღაპარში~ (ხარანაული 2010: 96).
მწერალი გვიყვება, რომ ეს `ტომები, ანუ ჰიპერბოლები და მეტაფორები... ფხოველების საერთო სახელით გვეცნობიან ისტორიაში~ (ხარანაული 2010: 104). აქ ყველასა და ყველაფერს თავისი სახელი ერქვა და მწერალი ჩამოთვლის მათ ისე, რომ გაგონდება გიორგი ლეონიძის `მუხლადი, ბედაური... სიტყვა~. მკითხველის თვალწინ გადაიშლება ბუნებასთან და უხილავ სამყაროსთან ჰარმონიულად შერწყმული ადამიანების ცხოვრება. `ცასაც რომ არ ვეკიდოთ ადამიანები და იქ ძრომით არ ვსუმბუქდებოდეთ, ჩვენს სიმძიმეს დედამიწა რას გაუძლებდა!~ (ხარანაული 2010: 112).
რომანში წარმოჩენილია XIX საუკუნიდან როგორ დაიწყეს `ჰიპერბოლების ჩაუხედავ წიგნში~ ცხვირის ჩაყოფა ათასი ჯურის მწერლებმა, მოგზაურებმა, ეთნოგრაფებმა, გეოლოგებმა. `წარსული მაშინ მოკვდება, როცა მას არ ითამაშებენ აწმყოში~ (130. ამ `თამაშისვის~ ავტორი რომანში ჩართავს ა. ზისერმანის, ა. რადეს, რაფიელ ერისთავის, ა. გრენის,, ვ. პოტოს ჩანაწერებს.
მთის `ჰიპერბოლებსა და მეტაფორებს კახეთის ბარი კვებავდა~ (ხარანაული 2010: 141) და იყო ჰარმონია მთასა და ბარს შორის.
მწერალი განსაკუთრებულ ყურადღღებას ამახვილებს `ქარიშხალივით მრისხანე ზნეობაზე~, რომელიც ამ ადამიანებს აწრთობდა.
წარსული მწერლისთვის `წმინდათაწმინდაა~, ამიტომაც ასეთი სიფრთხილით მიუყვება მის ბილიკებს და მკითხველსაც დაატარებს: აცნობს ისტორიამდელ თუ ისტორიის შემდგომ პერიოდში მცხოვრებ ქართველთა მატერიალურსა და სულიერ ცხოვრებას, მათ მისწრაფებებს, ოცნებებს. ის წარსული არ ასვენებს მას: `აღგვბეჭდე, გამოგვაჩინეო!~ (ხარანაული 2010: 15).
რადგან ჰიპერბოლებს თავიანთი ამბები არა დაწერილ, არამედ დაუწერელ ანდრეზებში აქვთ `ხატისა და ჯვრის ბოლომდე გაუშიფრავ ენაზე გამხელილი, ან ლექსად ნათქვამი~ (ხარანაული 2010: 163), ამ ლექსებისა და ანდრეზების ლაბირინთებში ამოგზაურებს მწერალი მკითხველს.
~თმა-ყვითელი რუსეთის იმპერიამ~ ამ ხალხს თავისი დაღი დაამჩნია. რომანში წარმოჩენილია `ჰიპერბოლების გმირული ბრძოლა თავისუფლებისთვის. `ნამდვილ ციხედ იქცა ცხოვრება~ (ხარანაული 2010: 174).
საკუთარი თავის პოვნისა და შემეცნების გზაზე მნიშვნელოვანია მთის `ლექსიკონთან~ ზიარება. მწერლის აზრით: `მეცნიერება იმიტომ გაჩნდა ქვეყნად, რომ მწერლობამ გაქურდოს~ (ხარანაული 2010: 205). ეს შეიძლება `ჩიტის ცოდვად~ ჩანდეს, ამიტომაც მეორე თავი რომანისა `სიმღერა მეორე-ლექსიკონისა~ წარმოაჩენს ქართული ენის სიმდიდრეს. აქ ცალკეულ სიტყვის ხატოვან განმარტებასთან ერთად (სიტყვები ფოლკლორისაა), ჩართულია სხვადასხვა ამბავიც, რომლებიც ამ სიტყვების სამყაროში შეჰყავს მკითხველი. ეს არის თავბრუდამხვევი მოგზაურობა `წინ-წარსულისკენ~ `უნცრუათ ლეკოს ძის შედგენილ ლექსიკონში~.
კიდევ ერთი პერსონაჟია რომანში ქართული სიტყვის შემნახველი _ ბესარიონ გაბუური, რომელსაც ეძღვნება მესამე თავი; `სიმღერა მესამე- ალმასის მთებისა ანუ კავკასიური საგა ბესარიონ გაბუურისა~ (ავტორი უხვად იყენებს სხვადასხვა მასალას, მათ შორის, წიგნისას: `ბესარიონ გაბუური – "ხევსურული მასალები", აკაკი შანიძის რედაქციით).
ბესიკ ხარანაულის დაწერილი წიგნი თვითონვეა, რომელშიც ბევრ `საკვირველებას~ იხილავს მკითხველი, მათ შორის, გაეცნობა `ჩიტის სკინტლზე აშენებული ქალაქის~ ამბებს. ჯერ სიტყვაა და მერე სხვა ყველაფერი, ამიტომაც, რომ გამართლებულიყო ნათქვამი: `ჩიტის სკინტლზე ქალაქი აშენდებაო~. მწერალი, როგორც თვითო წერს, ძალიან `გემრიელად~ თხზავს ყოველი ქვეყნის, მათ შორის, იქნებ საქართველოს `შობის~ პაროდირებულ `ამბავსაც~.
მწერლისთვის მთავარია, რომ კაცს ახსოვდეს ~ვინ არის, სიდამ მოსულა, სად არის, წავა სადაო~ (გურამიშვილი), ამიტომაც მიიჩნევს, დღეს ახალ ამბები კი არ უნა იყოს მთავარი, არამედ დედამიწის თავს გადახდენილი კატასტროფების, ომების, მისი ეკოლოგიური მდგომარეობის.... შეხსენება.
`ყოველწამიერ გარემოში ცხოვრობს კაცი და იქიდან მგზავრობს~(ხარანაული 2010: 396).
`ყველაფერთან უნდა მიხვიდე, როგორც პირველად~ (ხარანაული 2010: 400)
`ჩვენ რომ სამყაროში შევეშვით, სუყველგან გზას და ბილიკს დავტოვებდით~ (ხარანაული 2010: 40
წიგნის პირველი სიმღერა _ `დაწერილი უჟმურის მელნით და ხანაც მუშკ-ამბრ-სურნელოვანითა~ სენტენციით იწყება: `იმისთვისაა ადამიანი, რომ ისწავლოს, განა რომ იცოდეს~ (ხარანაული 2010: 9). ეს, ერთი შეხედვით, პარადოქსული აზრია, მაგრამ დაფიქრებისთანავე დავეთანხმებით მწერალს. მართლაც, სწავლა დაუსრულებელი პროცესია, სიცოცხლეა თვითონ, ცოდნა კი დასრულებაა, რაღაცის საბოლოოდ შეცნობა, ე.ი. სიკვდილი, ამიტომაც არის ადამიანი მუდამ მშიერ-მწყურვალი შეცნობისათვის. სოკრატეც ამიტომ ამბობდა: `მე ის ვიცი, რომ არაფერი ვიციო~. სამყაროს იდუმალება, სიბნელე მით უფრო ღრმავდებოდა, რაც მეტს შეიცნობდა. ამ წიგნში მწერლის კალამი ხან უჟმურშია ჩაწობილი და ხან სურნელოვან მუშკ-ამბრში. სურნელი მაშინ ასდის კალამს, როცა ძველ ქართველებზე წერს, მათ ზნესა და ადათებზე, თანამედროვეობაზე წერისას კი ეს სურნელი სადღაც ქრება.
მთელი წიგნი `სწავლაა~, მწერალი სტრიქონს ჯოხივით მოიმარჯვებს და გაიბილიკებს წარმოსახვის სამყაროში. წარმოსახვაში ეგულება მწერალს ადამიანის დაღუპვისა და გადარჩენის გზაც.
მწერალს გმირობად მიაჩნია ადამიანებში ცხოვრება, მაგრამ ვერც უადამიანებოდ ყოფნა წარმოუდგენია. ამიტომაც იბადება პათეტიკა: `ღმერთო, ნუ მომაშორებ მე ადამიანობას, ღმერთო იხსენი ჩემი ადამიანობა~. მწერალი ბიბლიურ მცნებათა დაცვის ძალას სთხოვს უფალს, ოღონდ ერთი რამის დამატებით: `რომ სიტყვას~ გაუფრთხილდეს, რადგან `სიტყვაში ვიქნები და სიტყვა მაცოცხლებს~. აქ სიტყვა უფალია უპირველესად.
მთელი რომანი `უძებნი შვილის~ ფიქრთა ნაკადებია, ერთმანეთს რომ იწვევენ, შესაბამისად, მწერალი სხვადასხვა მხრივ განტოტავს თავის სათქმელს: `დედამიწის სარკე მისი ისტორიაა, მაგრამ დედამიწა სარკეში არ იხედება~ (ხარანაული 2010: 15).
ეს ძიება წარმოჩნდება, როგორც თამაში. `ყველაზე დიდი განწმენდა თამაშია~ (ხარანაული 2010: 406) `ხელოვანი იმთავითვე მორალური კი არა, არამედ – ესთეტიკური არსებაა. რომ მისი არსისეული ინსტიქტი თამაშია და არა სიკეთე, დიახ, რომ ის მთელი ნაივურობით აძლევს თავს უფლებას, მორალის საკითხთა დასმითა და მისი ანტინომიებით დიალექტიკურად ითამაშოს მხოლოდ~ (მანი 2010ბ: 1). თამაში ამ რომანსაც ირონიულ ელფერს ჰმატებს და ხშირად ბადებს, თუნდაც, ამგვარ პარადოქსს: `ისეთი დაწერე, რომ არავინ არ წაიკითხოს~ (ხარანაული 2010: 482). ეს გვახსენებს ასევე `მოთამაშე~ ფრიდრიხ ნიცშესაც, რომელმაც თავის წიგნს `ესე იტყოდა ზარატუსტრა~ მიაწერა: `წიგნი ყველასთვის და არავისთვის~.
საკუთარი თავის ძიებას უნდა ასულდგმულებდეს რწმენა, რომ `შენს ხალხს და შენს ენას უნდიხარ, ადამიანი ერთენოვანია~ (ხარანაული 2010: 465).
ხანგრძლივი ძიების ერთი შედეგი რომანში ასეა გამჟღავნებული: `ვგრძნობ, რომ ორივე ვარ _ ჰიპერბოლაც და მეტაფორაც~ (409), ასე რომ, პოეზიაა მისთვის ერთადერთი რეალობა, რომელშიც იგი თავს პოულობს. თუმცა ეს პირობითი `შედეგია~, რადგან `ჰიპერბოლაცა~ და `მეტაფორაც~ კვლავაც შეუცნობელ სიღრმეებს ამხელენ.
გამოყენებული ლიტერატურა
ახალი აღთქმა 1991: ახალი აღთქმა, ბიბლიის თარგმნის ინსტიტუტი, სტოკჰოლმი, 1991
ბოდრიარი 2010: ბოდრიარი ჟან, ქალაქი და სიძულვილი, ჰტტპ://ლიბ.გე/ბოდყ_ტეხტ.პჰპ?319
ბორხესი 2010: ბორხესი ხორხე ლუის, ჟურნ. `ჩვენი მწერლობა~, #20, 2010
მანი 2008: თომას მანი, წინათქმა `ჯადოსნური მთისა~, ჟურნ. `ქართული სიტყვა~, #2, თბილისი, 2008
მანი 2010ბ: თომას მანი, ხელოვანი და საზოგადოება, ჰტტპ://ბურუსი.წორდპრესს.ცომ/2010/10/02/ტჰომას-მანნ-7/
მესხი 2009: მესხი ზურა, ჰტტპ://ზიგოტა.წორდპრესს.ცომ/2009/05/17
რობაქიძე 2009: გრიგოლ რობაქიძე, მიმართვა ქართველ ხალხს, წიგნში, ქართველი მწერლები სკოლაში, გამომცემლობა `საქართველოს მაცნე~, თბილისი, 2009
სირაძე 2008: სირაძე რეზო, კულტურა და სახისმეტყველება, გამომცემლობა `ინტელექტი~, 2008
ხარანაული 2010: ხარანაული ბესიკ, სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაინდი ანუ წიგნი ჰიპერბოლებისა და მეტაფორებისა, გამომცემლობა `სეზანი~, თბილისი, 2010
ხარანაული 2010ბ: ხარანაული ბესიკ, ინტერვიუ ბესიკ ხარანაულთან, `ბესიკ ხარანაულის ჯორზე ამხედრებული რაინდები და მომავლის მკითხველი~, ჰტტპ://არილი2.blogspot.com/2010/08/ბლოგ-პოსტ_5345.ჰტმლ
ხარანაული 2010გ: ხარანაული ბესიკ, `მთვრალი მიწისმზომელი~. ინტერვიუ ბესიკ ხარანაულთან, ჟურნ. `ცხელი შოკოლადი~, ლიტერატურა, 25 იანვარი, http://სჰოკოლადი.გე/ნოდე/3071?პაგე=2, 2010,
ცირეკიძე 2010: სანდრო ცირეკიძე, `სათაური პოეზიაში~, წიგნში `რაინდთა ლანდები~, ქუთაისი, 2010
ბესიკ ხარანაულის რომანის ``სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაინდი ანუ წიგნი ჰიპერბოლებისა და მეტაფორებისა``მიხედვით
`ჩვენს სინამდვილეში არსებობს ისეთი უხილავი განზომილება, სადაც ერთადერთი და განუწყვეტელი პროცესი მიმდინარეობს: მამა შვილს ეძებს: შვილი მამას, მკვდარი ცოცხალს და წარსული აწმყოს. მიმდინარეობს განუწყვეტელი რიტუალური დიალოგი ცისა და მიწისა, სიკვდილისა და სიცოცხლისა და უძებნი შვილი კი ყველას ავიწყდება.
ამ განზომილებაში ჩვენი სულები ცხოვრობენ და ჰღვრიან ოფლს განუწყვეტელ ძიებაში.
იკითხავთ: _ როდის ხდება ეს?
გიპასუხებთ: _ როცა უნებურად თავს მოიკითხავთ, როცა უნებურად თავი გავიწყდებათ, როცა არ იცით, რას ფიქრობდით, როცა გგონიათ, რომ დაბნეული ხართ, როცა რაიმეს მოულოდნელად მიაჩერდებით და არ იცით, რატომ...~ (ხარანაული 2010: 426), _წერს ბესიკ ხარანაული ახალ რომანში `სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაინდი ანუ წიგნი ჰიპერბოლებისა და მეტაფორებისა~, რომელშიც ეს თემა _ ძიებისა _ ცენტრალურია.
მწერლისთვის მთავარია, რომ არ შეწყდეს ~რიტუალური დიალოგი ცისა და მიწისა~, რაც გულისხმობს ადამიანის (ერის) ჰარმონიულ არსებობას დროსა და სივრცეში. ამ დიალოგის შეწყვეტა ადამიანს (ერს) შუაზე გახლეჩს და დაღუპავს. ეს დიალოგი აუცილებელია, რათა დრო იყოს ერთიანი, თორემ თუ ~დროთა კავშირი დაირღვევა~, მაშინ ადამიანი (ერი) თავგზააბნეული ატომივით დაიკარგება.
`აბა, გაიხედეთ, ყოველი არსი ქვეყანაზე განა თავისი ნამდვილი გვარ-სახელის საძებრად არ არის გარეთ გამოსული?! და მეც, ყველა სულელური მიზეზითაც კი ჩემს თავს არ ვეძებ?!
-დედითა ვარ?
-მამით?
-ქარით ვარ მოღებული?
-თუ ჰიპერბოლათი და მეტაფორით~? (ხარანაული 2010: 51)
ამგვარი კითხვებით ავტორი გააღწევს მატერიალური ყოფის საზღვრებიდან და გადადის პოეზიაში, რომელშიც იგი, სწორედაც რომ, `ქარით არის მოღებული~ ან `ჰიპერბოლით და მეტაფორით~. პოეტური ნიჭია მისი მშობელი, ნიჭი, რომელმაც ის იმად შექმნა, რაც თუ ვინც არის – კონკრეტულ დრო-სივრცეს სხეულებრივად მიჯაჭვული, მაგრამ სულიერად მარადიულობასთან წილნაყარი. `ქარით მოღება~ ხალხური პოეზიის ხატია, იგი, უპირველესად, გამორჩეულს გულისხმობს, რომლის მამა `რეალურად~ არ არსებობს. ეს შეიძლება უკავშირდებოდეს სახარებაში დაწერილს: `არა სისხლთაგან, არცა ნებითა ჴორცთაჲთა, არცა ნებითა მამაკაცისაჲთა, არამედ ღმრთისაგან იშვნეს~ (იოანე, 1, 13), (ახალი აღთქმა 1991: 177). ქარი შეიძლება სულიწმინდის სიმბოლოდაც გავიაზროთ, `რომელი ყოველგან არს და ყოველივეს აღავსებს მადლით~ (`მრწამსი~). იოანეს სახარებაში ვკითხულობთ; `სულსა ვიდრეცა უნებნ, ქრინ, და ჴმაჲ მისი გესმის, არამედ არა იცი, ვინაჲ მოვალს და ვიდრე ვალს. ესრეთ არს ყოველი შობილი სულისაგან~ (იოანე 3, 8), (ახალი აღთქმა 1991: 180).
მწერალი ამის თაობაზე თავის დაკვირვებას ასე აზოგადებს: `ყველა გმირი ობლობითაა ამოზრდილი. ყველა ამბობს – არც ისე დაკარგული ვარო, მაგრამ დანამდვილებით არავინ იცის თავის ვინაობა~ (ხარანაული 2010: 405).
თუ იმასაც გავიხსენებთ, რომ `ქარია საქართველო~ (ლექსი `სად არიან შვილები, შვილები სად არიან~), მაშინ ქარით `მოღება~, როგორც საქართველოს შვილობა, ისე უნდა გავიაზროთ.
ამ წიგნის მთავარი გმირი პოეტია, რომელიც საკუთარი სიცოცხლის საზრისს ძიებაში ხედავს. იგი ზღაპრის გმირივით გადის `შინიდან~ და დაეხეტება უსასრულო დრო-სივრცეში მამის, ბავშვობის, სიყვარულის, სინათლის, ადამიანობის... მოსაძებნად, ძველი ფასეულობების გასახსენებლად თუ ახლის აღმოსაჩენად. ეს ძიება დაუსრულებელია სიცოცხლესავით, რადგან ამ ძიების პროცესში ის გადაიქცევა სიმბოლოდ. ასე რომ, თვითონ ძიება, როგორც რომანის ხერხემალი, განაპირობებს ტექსტის კომპოზიციურ ფრაგმენტულობას და აზრობრივ სიღრმეებს, მის ფილოსოფიურ-რელიგიურ შეფერილობას. თვითონ ძიება კი `იწერება~ წიგნად, რომელიც იგივე პოეზიაა და მისი სტრიქონები არასოდეს შეწყდება, რადგან ის მთავარი წიგნის `სამყაროს წიგნის~ ნაწილია.
რომანში ~შვილიც~ და `მამაც~ მრავალმნიშვნელოვანი ცნებებია. შვილი გულისხმობს კონკრეტულ დრო-სივრცეში მცხოვრებ ადამიანსაც, ვთქვათ, თვითონ მთხრობელს, ზოგადად, ქართველს და, იმავე დროს, ნებისმიერ ადამიანსაც. მამაც _ ხორციელი მშობელიც არის, ეთნოსიც, უფალიც, ზოგადად, კაცობრიობაც, პოეზიაც. ასე რომ, ეს მრავალმნიშვნელობა რომანში ქმნის ერთმანეთზე წაფენილ შრეებს, რომელთა კონტექსტში ეს თემა სხვადასხვანაირად გაიაზრება. შეიძლება ითქვას, ეს რომანი პალიმფსესტურია. მწერალი თხრობისას გადაინაცვლებს სიღრმისკენ და `კითხულობს~ თითქმის `გადაშლილ~, ე.ი. დავიწყებულ ტექსტებს.
რომანი ჯვარსახოვანიცაა, როგორც რეზო სირაძემ არაჩვეულებრივად შენიშნა: `ჯვარსახოვნება მეტ-ნაკლებად ყოველ ტექსტშია, სულიერების იერარქიულობისდა შესაბამისად~. `ტექსტის ჰორიზონტალური მდინარება დროში ხდება, სულიერი ვერტიკალის შეგრძნება კი მყისიერი შეიძლება იყოს. გასტონ ბაშლიარი წერდა: `პოეზია წამიერი მეტაფიზიკააო. იგი წამიერებას ეძებს, ის ქმნის წამიერებას.. და მხოლოდ ვერტიკალურ დროში შეყოვნებული წამით იძენს პოეზია განსაკუთრებულ ენერგიას. არსებობს წმინდა პოეზიის წმინდა ენერგია და იგი განიფინება ვერტიკალურად ფორმისა და პიროვნების დროში~ (სირაძე 2008: 8). ამგვარი `ენერგიითა~ დამუხტული ეს რომანი. ჰორიზონტალურ ჭრილში ავტორის `ხორციელი~ თავგადასავალი წარმოჩნდება, ვერტიკალურში კი სულიერი _ ამ ორივეს გადაკვეთის წერტილი კი მწერლის გულია, მწერლისა, რომელიც როგორც პოლ ვალერი წერს `თავისივე ფიქრების ჯვარზეა გაკრული~.
ბესიკ ხარანაულის ახალ რომანში, როგორც აღვნიშნეთ, სწორედ `რიტუალური დიალოგია ცისა და მიწისა~, რათა უძებნი შვილი მოძებნოს მამამ. ეს კი შეიძლება მოხდეს მხოლოდ `წიგნში~, რომელსაც ამჯერად ბესიკ ხარანაული თხზავს, რათა საკუთარი თავი ჯერ თვითონ იპოვოს, ამგვარად, გახდეს `ხილული~ უფლისთვის. მწერალმა ერთ ინტერვიუში აღნიშნა: `მე სანამ ცოცხალი ვარ, არ შევწყვეტ ბრძოლას იმისათვის, რომ გავიგო, ვინა ვარ, საიდან მოვდივარ... ადამიანს აქვს უფლება ეცადოს, მეტი არაფერი შეუძლია~ (ხარანაული 2010გ: 1).
თავის პოვნა კი, უპირველესად, გულისხმობს საკუთარი თავის, როგორც ერის `სახის~ გაცნობიერებას.
`ჩემი წიგნი რეალობის ასახვა არაა~, _ აფრთხილებს მწერალი მკითხველს და გულწრფელად გაუმხელს, იმდენი ვიკითხე ჰიპერბოლებისა და მეტაფორების პოეზია, ანდრეზები და თხელ-თხელი ბროშურები და ნარკვევები მათ ცხოვრებაზე, რომ ავად გავხდი. ასაკმაც ხელი შემიწყო: სინამდვილე ვეღარ მაკვირვებდა. ამ წიგნებმა კი სარკით მომიტანეს წარსული...~ (ხარანაული 2010: 427). ამ სარკეში დაინახა მან საკუთარი თავი, როგორც უძებნი შვილი. და რადგან `დრო ისე კარგად არაფერში არ ინახება, როგორც წიგნში~, (ხარანაული 2010: 427) თვითონაც წიგნი დაწერა. `თუ სამყარო წიგნია, ადამიანიც მნიშვნელოვანი ნაწარმოებია~ (ხარანაული 2010: 429). საკუთარ თავს, როგორც წიგნს, ისე კითხულობს, რათა შემდგომ ეს გახდეს საფუძველი `სამყაროს წიგნის~ შემეცნებისა. იგი ამ რომანს `ცხოვრებაში შესატყუებელ წიგნს~ უწოდებს, ხოლო ცხოვრება გაიაზრება, როგორც რეალობაზე აღმატებული, წარმოსახვაში გამრავალფეროვნებული და გამდიდრებული.
დიდი გზა გაიარა მწერალმა, რომ საკუთარი თავი აღექვა, როგორც `უძებნი~. ერთ ინტერვიუში აღნიშნავს, რომ `ამ ბოლო წიგნის გამო გავმეცნიერდი კიდეც, იმდენი რამ წავიკითხეო~ (ხარანაული 2010ბ:). აქ `გამეცნიერება~ ირონიას გულისხმობს საკუთარი თავის მიმართ, მაგრამ თანვე მინიშნებასაც რაღაც მნიშვნელოვანზე. ასე `გამეცნიერდა~ ერთ მშვენიერ დღეს ვაჟა-ფშაველას გველისმჭამელი მინდია და შეიცნო სიცოცხლის არსი.
როგორც აღვნიშნეთ, მრავალ მნიშვნელოვან სახეთაგან რომანში გამორჩეულია `უძებნი შვილის~ პოეტური პარადიგმა. თუ გავიხსენებთ იმას, რომ ყოველი სიტყვა `პოეტური ნაწარმოებია~ (ბორხესი 2010: 23), ეს სინტაგმა `უძებნი შვილი~ უმაღლესი რანგის პოეზიად წარმოჩნდება – გამოთქმის ორიგინალურობით, ხატოვანებით, სიმბოლურობით, ფილოსოფიური სიღრმით. პოეტის მიერ დაწერილ ამ `ენციკლოპედიურ რომანში~, რომელიც `პოეზიისა და პროზის პირშესაყარზეა~, მწერალი ქართველთა ეთნოსის ძირებს ჩრეკს და აანალიზებს.
რამ აქცია ბიბლიური `უძღები შვილი~ `უძებნად~?
უძღები შვილის პარადიგმა ხელოვნებაში და, კონკრეტულად ლიტერატურაში, ძალიან მრავალფეროვნად არის წარმოჩენილი, ქართულ ლიტერატურაში ამის საუკეთესო მაგალითი გურამ დოჩანაშვილის `სამოსელი პირველია~. მისი მთავარი გმირი, დომენიკო, ბოლოს და ბოლოს, ბრუნდება მამის სახლში, რადგან ასეთია `ღვთაებრივი კანონზომიერება~.
ბესიკ ხარანაულის უძებნი შვილი ეხმიანება ბიბლიურ პარადიგმას და, რა თქმა უნდა, იმეორებს ნაცნობ გზას, მაგრამ აქ სიახლეა, უძღები (ძე შეცდომილი) უძებნად იქცევა.
ეს უძებნი შვილი მწერლის ალტერ ეგოა, მწერლისა, რომელიც ქართველთა ეთნოსის კონკრეტულ სახედ წარმოჩნდება რომანში. ის ჯერ უძღებია, რადგან `დავიწყებული~ აქვს `ფესვები~, მაგრამ იწყებს გახსენებას, გააზრებას, შემეცნებას და, ამგვარად, დაადგება გზას შინისაკენ, მაგრამ აქ ახლი დაბრკოლება ჩნდება, მას აღარ ელის `მამა~. ის დაკარგულია, თანაც, ნაგავსაყრელზე.
`ღმერთს უყვარს განწირული, მაგრამ არ უყვარს, ვინც განწირულებას ეგუება. ღმერთმა საკუთარი გამოცდილებით იცის, რომ: როცა შვილი მამას ედავება, მამა ჭაბუკდება, აგრეთვე იცის, ცუდი შვილი _ საყვარელია~ (ხარანაული 2010: 135).
უხსოვარი დროიდან თვალმიუწვდომელ მერმისამდე გაშლილ დრო-სივრცეში მოგზაურობს ბესიკ ხარანაული და ნანახ-განცდილს-წაკითხულ-წარმოდგენილ შთაბეჭდილებებს საოცარი გზნებითა და ვნებით გადმოგვცემს.
იგი უამრავ `მედ~ დაშლილი წარმოგვიდგება და მოხეტიალე ზეისტორიულსა თუ დროულ სანახებში _ ქართველი კაცის კულტურაში; ზეპირსა თუ დაწერილში, ზღაპარ-მითებში, ლეგენდებში, ანდრეზებში, წეს-ჩვეულებებში, ტრადიციებსა და წარმოდგენებში. მწერალი ცდილობს ყოველივეს, რეალურსა და წარმოსახულს, მისწვდეს და მოიხილოს. ამის საშუალებას მას სიტყვა აძლევს _ მეტაფორებსა და ჰიპერბოლებში გაცოცხლებული. ამიტომ მისი სტილი ამ რომანში ხატოვანია, სიმბოლური. ეს არის პოეტის დაწერილი პოეტური რომანი `პოეზიიისა და პროზის პირშესაყარზე~.
მთელი წიგნი მკითხველთან დიალოგია, ოღონდ არა შეფარული, არამედ ჯიქური და პირდაპირი. და ვის იგულვებს წერით დამაშვრალი ავტორი მკითხველად? ყველას _ პოეტსაც და `მხვნელ-მთესველსაც~, ვისაც სიმამაცე შესწევს სიტყვასთან პირისპირ დგომისა, მისთვის თვალებში ჩახედვისა, `აზრის აღებ-მიცემობისა~ (ილია).
წიგნის სახელწოდება ერთგვარი საიდუმლოა, რომელიც მკითხველს ამოცნობისკენ უბიძგებს: `სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაინდი ანუ წიგნი ჰიპერბოლებისა და მეტაფორებისა~. ეს `ანუ~ ერთგვარ საზღვარს ავლებს ამ ორ ნაწილიან სათაურში. იგი თავიდანვე მიანიშნებს, რომ სათაურის პირველი ნაწილი პაროდიულია, რაინდი და ჯორი ცასა და დედამიწასავით შეუფერებელია, რიცხვი სამოცი კი წიგნის კითხვისას `ამოიხსნება~. სათაურის მეორე ნაწილი კი მკითხველის გზამკვლევია _ აქ ყველაფერი ჰიპერბოლებისა და მეტაფორების საშუალებით იქნება წარმოჩენილი, უფრო ზუსტად, თვითონ ჰიპერბოლები და მეტაფორები იქნებიან მთავრი `გმირები~, ხან მთხრობელნი, ხან მონაწილენი. რა თქმა უნდა, ბესიკ ხარანაულისთვისაც ყველაზე მთავარი ჰიპერბოლა, ან მეტაფორა თვითონ სამყაროა, ცხოვრება და ადამიანია. თითოეული კი უამრავი ჰიპერბოლისა თუ მეტაფორის მრავალფეროვანი `ნაზავია~.
იოანეს სახარების დასაწყისი: `პირველითგან იყო სიტყვა და სიტყვა იგი იყო ღმერთი~ ადამიანის მიერ აღქმული ჰიპერბოლაცაა და მეტაფორაა, რადგან ბოლომდე ვერ სწვდება და ვერ შეიმეცნებს ღვთის არსს.
ძიების სულითაა წიგნი თავიდან ბოლომდე გამსჭვალული. წიგნის გადაშლისას მკითხველი ჯერ სარჩევს ხვდება, რომელიც ულამაზესი, საიდუმლოებით მოცული ჭიშკარივითაა, ზედ ამოტვიფრული ორნამენტებითა და ნიშნებით. `სიმღერა სათაურებისა~ _ ამგვარადაა შემოთავაზებული სათაურთა ჩამონათვალი, რომელიც პოეზიაა და მკითხველს წინასწარ განაწყობს წასაკითხად, ცნობისმოყვარეობას უღვიძებს და მოლოდინს უმძაფრებს. ცისფერყანწელი სანდრო ცირეკიძე წერდა: `ქმედითი სათაური თანაბარია თვითონ წიგნის და თავისთავად წარმოადგენს ესთეტიკურ ღირებულებას~ (ცირეკიძე 2010: 158). ამ წიგნში სწორედ ამგვარი სათაურებია, თანაც ორიგინალურად შემოთავაზებული. აქ არის მეტაფორული, სიმბოლური სათაურები, აგრეთვე, სათაურები_სენტენციები: მაგალითად: `ჰიპერბოლების წინაშე ცივილიზაცია პაროდირდება~, `რაც კი არსებობს, ანალოგის ძალით არსებობს~, `საზღვარი ნამცეცებისთვისაც საზღვარია~, `ყველა დრო სისხლიანი იყო~, `ზნეობა ქარიშხალივით მრისხანეა~, `წინ წარსულია~, `ადამიანებმა სიტყვა დაამძიმეს~, `გენიას უკვირს, რომ ცხოვრება სხვებს ეკუთვნის~, `ყოველი სიტყვა –ნათქვამი _ არის მოკლება წყვდიადისა~, ~პოეტი მოხუცია~ და სხვა.
წიგნი ექვსი სიმღერისგან შედგება და თითოეულში ბევრი პატარა ამბავია. ყოველ სიმღერას თავისი სახელწოდება აქვს, ლამაზი და ორიგინალური. ესენია: 1. `სიმღერა პირველი _ დაწერილი უჟმურის მელნით და ხანაც მუშკ-ამბრ-სურნელოვანითა~, 2. `სიმღერა მეორე _ ლექსიკონისა, 3. `სიმღერა მესამე _ ალმასის მთებისა, ანუ კავკასიური საგა ბესარიონ გაბუურისა~, 4. `სიმღერა მეოთხე _ ორი ხანდაჯმულისა~, 5. `სიმღერა მეხუთე _ უძებნი შვილისა~, 6. `სიმღერა მეექვსე _ ავტორისა, ანუ ცხოვრებაში შესატყუებელი წიგნი~.
ამგვარი კომპოზიცია ნოსტალგიაა Uუძველესი წიგნებისა _ გილგამეშიანი, ილიადა და ოდისეა, სიმღერა ნიბელუნგებზე. შეიძლება ამ `სიმღერებით~ მწერალი მიანიშნებს იმ დროზეც, როდესაც სიტყვა არ იწერებოდა და მხოლოდ წარმოითქმოდა, ან იმღერებოდა და ასე გადაეცემოდა თაობებს.
სარჩევის გაცნობა საკმარისია იმისთვის, რომ თვალწინ წარმოგიდგეს ჟანრულად ეკლექტური ნაწარმოები, რომელშიც ძიება მრავალმხრივ არის განტოტვილი. ავტორი ერთგვარად აზუსტებს, როდესაც, სატიტულო ფურცლის შიდა მხარეს მოკრძალებულად მიაწერს _ ეთნოფილიური რომანიო. თუმცა ეს მინაწერი მკითხველს წიგნის გასაღებადაც შეიძლება გამოადგეს. მთავარი ძარღვი, მართლაც ესაა, ძიება და მოხილვა საკუთარი ერის, ეთნოსის ფესვებისა. ამ წიგნში თითქოს თვითონ ქართული ეთნოსი გვიამბობს საკუთარ თავგადასავალს. აქ არის გადაძახილი ილიას `უკვდავ სულთან~, პოემა `აჩრდილში~ რომ ესაუბრება ავტორს ერის აწმყოზე, წარსულსა და მომავალზე. ამ თვალსაზრისით, გრიგოლ რობაქიძესაც ეხმიანება: `წვდით ცოცხალ ფესვებს საქართველოისა: მის გენიალურ ენას, მის უნივერსალურ მითოსს, მის ჰეროულ თავგადასავალს, მის ხალას სტილს სიცოცხლისა, წვდით ამ ფესვებს და ფესვები არწივის ფრთებად აგესხმით, და ამ გზით მოიპოვებთ თავისუფლებას~ (რობაქიძე 2009: 319). ეს ფესვები ბესიკ ხარანაულს, უპირველესად, Fფშავ ხევსურთა ფოლკლორში ეგულება, რომელსაც `ღმერთთან ნაწილიანი~ ხალხი ქმნიდა (ხარანაული 2010: 37).
ყურადღებას იქცევს წიგნის ეპიგრაფი:
`ყმათად ნაბრძანები აქვს:
_მომიხვიდოდეთო!
_რატომ არ მოუხვალთ?!~
პირველი, რასაც გაიფიქრებს მკითხველი, ეს არის ის, რომ ამ სიტყვებში სიმბოლურად ღვთისა და კაცობრიობის ურთიერთობა ირეკლება. ღმერთდაკარგულ ადამიანებს აღარ ესმით მშობლის ძახილი, მწერალი კი, როგორც `ღმერთთან მოლაპარაკე~, მასთან ახლოს მყოფი, `შუაკაცი~_ ფხიზლად თვალს ადევნებს და მარად შეახსენებს, რომ უნდა `მოუვიდნენ~. მაგრამ ეს არა მარტო მამა-ღმერთის, არამედ საკუთარი `ეთნოსის ძახილიცაა~ (ხარანაული 2010: 430). ძველად კი, სანამ წგნების დაწერას დაიწყებდნენ, ადამიანები `საკუთარი ეთნოსის ამბავს წიგნებში კი არ ეძებდნენ, თავში ეფურცლებოდათ~ (ხარანაული 2010: 431)
U`უძებნი~ _ არაჩვეულებრივი სისავსით გამოხატავს ტრაგედიას ცხოვრებაში დაკარგული ადამიანისას, რომელიც ღმერთმაც მიატოვა და უპატრონოდ დარჩენილი დასაღუპავადაა განწირული, მას არავინ, თვით ღმერთიც აღარ ეძებს, როგორც დაკარგულ ცხვარს. ის არაარაობაა, უსახელო და უარსებო. ეს სინტაგმა `უძებნი შვილი~ თანამედროვე კაცობრიობის სულიერი ავადობის ზუსტ დიაგნოზად წარმოგვიდგება.
იგი არის `ცივილიზაციისაგან განდევნილი კულტურის შვილი~ (ხარანაული 2010: 433). როგორც მისივე პერსონაჟი შიო, რომელიც ფიქრობდა, რომ `წიგნები უნდა დაფრინავდნენ~ და იხატება ფანტასმაგორიული სურათი: ფანჯრიდან წიგნები თავდახსნილი ფრინველებივით მიფრინავენ, მაგრამ `ნაგავსაყარზე იყო ფინიში~ (ხარანაული 2010: 434)
მამის ძიების გზაზე პოეტი უპირველესად მიემგზავრება `ბავშვობაში~, `ოქროს ხანაში~ (ნოვალისი), რათა ახსნას `დაკარგვის~ მიზეზები და გარემოებანი.
მთავარი ბავშვობის ერთი ძვირფასი მოგონებაა: როგორ შეაშინა მთხრობელი სამოცმა, ჯორზე ამხედრებულმა, გასაყიდი ცოცხებით დატვირთულმა, რაინდმა. რა იყო მწერლისთვის ბავშვობა: `ო, რა ლაღი და თამამი ვიყავი. ვგრძნობდი სივრცეს, რომელშიც უნდა გავზრდილიყავი. ყოველი ბავშვი ხომ მრავალია, ერთი არ არის, მერე შედენის ხოლმე ცხოვრება, ერთს მიაკუთვნებს და ერთი ხდება~ (ხარანაული 2010: 429). სწორედ მაშინ დაიკარგა, `ბავშვობაში~ და `ნაგავსაყარის ქვეყანაში~ აღმოჩნდა ტყვედ. ბავშვობა მთხრობელისთვის სამოთხეა, ხოლო დიდობა _ ტყვეობა, თანაც ნაგავსაყრელზე, რომელიც ცხოვრების სიმბოლოა. მისი აზრით, ცივილიზაციამ ქვეყნიერება ნაგავსაყრელად აქცია. ეს ეხმიანება ჟან ბოდრიარის თვალსაზრისს: `ყველაზე უარესი ის კი არ არის, რომ ჩვენს ირგვლივ სულ ნაგავია, არამედ ის, რომ თავად ჩვენც ამ ნაგვად ვიქეცით. მთელი ბუნებრივი გარემო ნარჩენებად იქცა, ანუ გამოუსადეგარ, უსარგებლო სუბსტანციად, რომელსაც, როგორც გვამს, ვერ ვიშორებთ~... `თავად ისტორია აღმოჩნდა საკუთარ სანაგვეზე გადაგდებული, სადაც თავს იყრიან არა მხოლოდ ჩვენს მიერ განვლილი, არამედ მიმდინარე მოვლენებიც~ (ბოდრიარი 2010: 1).
უნდა გავიხსენოთ, რომ ცხოვრება როგორც ნაგავსაყრელი, წარმოჩენილია ზურა მესხის რომანში `სპაზმები~, რომელშიც მთავარი გმირის ცხოვრების `დამახინჯება~ გამოიწვია თავში მოხვედრილმა ნაგვის პარკმა: ~მე მაქვს სპაზმები. ხუთი წლის რომ ვიყავი, მაშინ დამეწყო. მაშინ დავიწყე ნაგვის დანახვა და მთელი სიდამპლეების~ (მესხი 2009: 1).
წიგნში ძიების გზაზე ჩნდება სკეფსისიც: `თავის ეთნოსს დაუწყებს ძებნას... და სადღა არის!~ (ხარანაული 2010: 409). ეს ეხმიანება ოთარ ჭილაძის რომან `გოდორს~, რომელშიც იტალიიდან ჩამოსულ ელჩს საქართველო თავის ადგილას აღარ ხვდება.
`ნაგავსაყრელზე~ პოეტს `ჰიპერბოლა და მეტაფორა~ გამოუჩნდებიან მხსნელებად და წაიყვანენ სიცოცხლის სხვადასხვა შრის მოსახილვილედ, როგორც დანტეს მიუძღოდა ვერგილიუსი. სწორედ `ჰიპერბოლა და მეტაფორა~ წარმოჩნდებიან ავტორის ნამდვილ `მშობლებად~ ახალ რომანში. ასე პოეტურად იხატება ქართველთა ეთნოსი. სწორედ ამ ეთნოსის შვილია იგი, მაგრამ ფესვებს მოწყვეტილი, დაკარგული და მშობელთა მონატრული, მათ მაძიებლად ქცეული.
მკითხველიც ავტორთან ერთად იმოგზაურებს `შემეცნების~ გზებზე და `აღმოაჩენს~: `სულ ნაქსოვია სამყარო. დედამიწა აბრეშუმია~ (ხარანაული 2010: 46).
ნაგავსაყრელი არა მხოლოდ თანამედროვეობის, არამედ, როგორც აღვნიშნეთ, `დიდობის~ სიმბოლოდაც შეიძლება გავიაზროთ, ბავშვობის სამოთხეს უპირისპირდება დიდობა, როგორც ნაგავსაყრელი, ამიტომაც ოცნებობს მწერალი საკუთარ თავთან, როგორც ბავშვთან, შეხვედრაზე. სხვათა შორის, ამის შესახებ საუბრობს ერთ ინტერვიუში: `ერთი სურათი გადამიღო დედაჩემმა, ყელზე აბრეშუმის ბანტით, მის მერე ვეხვეწები ყველას ეს ბანტი მომიტანონ, ტრაქტორს მოგიტანენ, მაგრამ იმ ბანტს ვერავინ მოგიტანს. მინდა რომ ის ვიყო, იმას ვერ დავშორდები, დედაჩემს, ჩემს ბავშვობას, იმის იქით ნაბიჯი არ მინდა~ (ხარანაული 2010გ: 1).
რადგან ~ძიებაა~, უამრავი კითხვაცაა, მაგალითად, ამგვარი:
`რატომაა სამყარო უთვალავჯერ უფრო მხატვრული,
ვიდრე პოეტის მიერ დაწერილი რაცგინდა წიგნი?~ (ხარანაული 2010: 43)
და პასუხიც ამავ წიგნშია:
`ღმერთმა მხატვრულობა მიუსაჯა სამყაროს,-
რომ არ დაშლილიყო,
რომ ღმერთმა იხმარა პოეტური სიზუსტე,
რომ ღმერთმა პოეზიით გაზომა და აწონა ყველაფერი~ (ხარანაული 2010: 43).
ამიტომაც მისი შემეცნება მხოლოდ პოეზიით შეიძლება:
`დასაბამიდან,
სადაც არ უნდა მოხვედრილიყო ადამიანი-
ზესკნელში თუ ქვესკნელში,
ზღაპარში თუ ანდრეზში
ან, თუნდ მთვარეზე დაედგა ფეხი,
ყველაფერი, ნანახიცა და განცდილიც,
პოეზიის ენით გამოჰქონდა~ (ხარანაული 2010: 42).
თვითონაც ასე იქცევა და სამყაროს შექმნის ამბავს ასე იწყებს:
`დასაბამიდან იყო ჰიპერბოლა და მეტაფორა. ისინი იყვნენ ღმერთის სიტყვაში, როგორც საისრეში.
რადგან ღმერთი სახე კი არ იყო, არამედ _სიტყვა.
და ჰიპერბოლა და მეტაფორა _ ღმერთის სიტყვაში,
როგორც საისრეში.
და სტყორცნა ღმერთმა ერთი ისარი და აღნიშნა შეუძლებელი
და უწოდა მას ჰიპერბოლა.
მეორე ისრით მან აღნიშნა შესაძლებელი,
და უწოდა მას მეტაფორა
და უწოდა მათ ცა და მიწა.
დაასახლა ისინი ერთად,
დაუწესა ურთიერთსწრაფვა
და დაუთქვა ერთმანეთის შეუსაბამობა... (ხარანაული 2010: 41)
ეს არის ბესიკ ხარანაულის `პატარა აღმოჩენა ჰაერივით აუცილებელი~ მისი ახლი წიგნისთვის. ეს არის მისეული ინტერპრეტაცია `შესაქმისა~, რადგან მისთვის `სამყაროც სიტყვაკაზმული უსასრულობაა~, რომლის გამოთარგმანება ყველაზე უკეთესად პოეზიას შეუძლია. მას სჯერა, სამყაროს დანგრევა ისევე შეუძლებელია, როგორც გილგამეშის, ჰომეროსის, რუსთაველის, დანტესა და შექსპირის სტრიქონებისა~ (ხარანაული 2010: 42). კიდევ რა აერთიანებს სამყაროსა და პოეზიას? `ორივე მიუღწეველია~. `სამყარო, ბროწეულის ნაყოფივით რომ დამწიფდა, მერე განიმარცვლა~ (ხარანაული 2010: 43)
ეს `განმარცვლა~ აღწერილია ბიბლიაში, რომელიც იმდენია, რამდენიც მკითხველი (ბორხესი 2010: 22).
ლეგენდების, ანდრეზების (`ანდრეზი ნამდვილ ას, ამბავი _ მაგონილ! _ არაა საკვირველ~ (ხარანაული 2010: 169) კითხვამ, და საერთოდ, ეთნოსის წარსულში მოგზაურობამ მწერალს შეაცნობინა საკუთარი ერის `არსი~, მას, რასაც აქამდე პოეზიაში იდუმლად, შეუცნობლად განიცდიდა და გადმოსცემდა, ახლა სახელი დაარქვა, თუმცა ჩვეულებრივად მაინც ვერ შეძლო `მოგზაურობისას~ ნანახი შთაბეჭდილებების გადმოცემა და მეტაფორებად და ჰიპერბოლებად აღიქვა ყოველივე: სულიერნიცა და უსულონიც, ადამიანებიცა და მათ მიერ შექმნილი ამბებიც. `ჩვენ ადამიანები აღარ ვართ, ჩვენ ვართ პერსონაჟები~ (ხარანაული 2010: 409)
ისტორიის გარიჟრაჟზე, როცა ქვეყნიერება იყო ბავშვი, ყველაფერს სიწმინდის შარავანდედი ეხვია, მაშინ ანგელოზები ადამიანებს ელაპარაკებოდნენ.
სწორედ საქართველოს `ბავშვობას~ ხატავს მწერალი, როცა იქმნებოდა მითები და ლეგენდები, ანდრეზები, ფოლკლორი. წიგნში ამიტომაც დიდი ადგილი ეთმობა ხალხურ გადმოცემებს, მწერალი ხან დიალექტითაც ჰყვება ამა თუ იმ ისტორიას, რათა მუსიკა და სურნელი შეუნარჩუნოს მონათხრობს. აქ ჩანს აღტაცება ვაჟა ფშაველას ეთნოგრაფიული ჩანაწერებით, მწერალი აკაკი შანიძესაც ხშირად მოიხმობს, რადგან მისთვის მათ მიერ დაწერილ ეთნოგრაფიულ მასალაშია ქართველის `ბავშვობა~, ყველაზე მნიშვნელოვანი და გრძელი ხანა სიცოცხლისა. აქ პოსტმოდერნიზმისთვის დამახასიათებელ ხერხს იყენებს მწრალი და ამ ანდრეზებს ვრცელ ციტატებად ჩართავს. ეს ისეთი შთამბეჭდავი ამბებია, მრავალ მკითხველს, თუ თხზვის ნიჭი მიუმადლებია უფალს, შეიძლება შთაგონების წყაროდაც ექცეს.
მთხრობელი რადგან თავს მიიჩნევს `უძებნ შვილად~, ნაგავსაყრელზე გარიყულად, ამიტომ თავდასაღწევად, ღვთის დასანახავად წერს იმ ფესვებზე, რომლებიც ასაზრდოებენ კონკრეტულად, ქართველობას და ზოგადად, ადამიანურობას. თომას მანი ადამიანურობას წმინდა გრაალს უწოდებდა და თავისი რომანის, `ჯადოსნური მთის~, პერსონაჟი ჰანს კასტორპი მიაჩნდა ერთ-ერთ მის მაძიებელ რაინდად (მანი 2008: 95). ამგვარ რაინდად შეიძლება მივიჩნიოთ ამ წიგნის მთხრობელიც.
უძებნ შვილად თვითონ საქართველოც შეიძლება გავიაზროთ. რატომ უნდა მოძებნოს მამამ `უძებნი~ შვილი _ საქართველო? რა ღირსია `მამის უარმყოფელი~ და `ნაგავსაყრელს~ შეგუებული?
თუ რატომ არის ღირსი, რომ მოიძებნოს, ამის შესახებაა რომანი. ქართული ეთნოსი ღირსია გადარჩენისა, იმიტომ, რომ მისი ნამდვილი სახეა ფოლკლორი: რომელშიც მათი სული ირეკლება. თვითონაც ამ ეთნოსის ნაწილია და ამიტომაც იმის დასტურად, რა `შეუძლია~ ქართველს, თხზავს ამ რომანს:
`დიდი ხანია მინდა შევერწყა ჩემს ეთნოსს, ჩემს ხალხს, რადგან ადამიანი ვერც მათ გარეშე გადადგამ ნაბიჯს საკუთარი თავისკენ.
`სხვა გმირობა~ გინდა!
ერთი შეხედვით, რა ცოტაა ეს ~სხვა გმირობა~:
_ ერთი წიგნი და ერთი საქციელი~ (ხარანაული 2010: 100).
ავტორი შთამომავალია კავკასიონის მთებში მოსახლე ტომებისა, `რომელთა ციხე-სახლები თუ ციხე-სოფლები შორიდან ციდან ჩამოცოცებულებსა ჰგავდა~ (ხარანაული 2010: 55.) და ვინ იყვნენ ეს ტომები? `ერთხელაც რომ ვახსენო, მაშინვე გაიღვიძებს საშინელი ურჩხული – ისტორია და მეც შემჭამს და იმათაც-ჩემში~ (ხარანაული 2010: 55). ამიტომაც არქმევს მათ მეტაფორებსა და ჰიპერბოლებს: `მთებზე და კლდეებზე გაძვალდა ამათ სახეები~ (ხარანაული 2010: 56). ეს ხალხი სიპრიპილებზე (`მწვერვალებიდან აფცქვნილი კლდის სიპები~) წერდა თურმე თავის თავგადასავალს. სულ 60 ფირფიტაა უნახავთ. ერთზე - მორიგე ღმერთის დახაზული სოფელ-ლაბირინთის გეგმაა, `აქ შემოთავაზებულია იდეა ისეთი მეგა-სოფლისა, რომელიც ერთდროულად ქვეყანაც იქნებოდა, სოფელიც და ქალაქიც, წარსულიც, აწმყოც, მომავალიც~ (ხარანაული 2010: 59). დანარჩენ ორმოცდაცხრამეტზე _საგმირო, სამონადირეო, სასტუმარმასპინძლო და სვა წეს-ადათები ეწერა. `ჰიპერბოლებისა და მეტაფორების ქვეყანა ბუერას ფოთოლივითაა ჩამოფარებული საქართველოზე: იქიდან უგრილებს და იფარავს ბარს სამივ მხრივ~ (389). აქედან იყო მეტაფორელი პოეტი ფოთოლაანთ მერცხალა (ხარანაული 2010: 391)
ავტორი წარმოსახვით ჩაჰყვება უშორესი დროის ბილიკებს, რათა ხელახლა შეიგრძნოს კავკასიის, `ენების მთის~, ხმები და სურნელი. აქ ყველაზე უკეთ ჩანს: `მთვარე წიწილებივით გამოუძღვება ვარსკვლავებს, რომლებიც სულ რაღაცას იკენკებიან მიწაზე მოსახლე კაცის თვალებში~ (ხარანაული 2010: 49). აქაც იყო `კაცობრიობის დასაწყისი~.
კავკასიის მთებში შეიქმნა ზეპირი გადმოცემა, `ანდრეზი~, რომელიც `უკვდავი წყალივით უწყვეტლად მოედინება სამყაროს შექმნისდროინდელი მყინვარებიდან და არავითარ ცვლილებებს არ ექვემდებარება~ (ხარანაული 2010: 53).
მწერალი საოცარი ვნებით და გატაცებით აღწერს, როგორი იყო უძველესი სახლი, ჩაუმქრალი კერიით, როგორ იზრდებდნენ `კაი ყმები~, ფშავ-ხევსურები და ძმანი მათნი, იგივე ჰიპერბოლები და მეტაფორები, როგორი ღირსეულები იყვნენ, როგორ უყვარდათ, როგორ იბრძოდნენ. მწერალი, როგორც აღვნიშნეთ, უხვად იყენებს ეთნოგრაფიულ მასალას.
ეთნოსის მოტრფიალეთაგან ავტორი გამოარჩევს ყმაწვილ-მეტაფორა ვაჟა-ფშაველას, რომელიც გაზეთ `მოამბეში~ აქვეყნებდა ჰიპერბოლებისადმი მიძღვნილ კორესპონდენციებს. მერე დაწერა `სამი გენიალური პოემა, რომლებშიც აღწერილია ტანჯული იდეალიზმი ჰიპერბოლისა და მისი შეუსაბამოობა მეტაფორულ სინამდვილესთან~. ავტორი ვაჟას მიიჩნევს ორსახოვან მთის შვილად; უკიდურეს რეალისტად და უკიდურეს იდეალისტად (ხარანაული 2010: 164). რომანში ჩართულია სხვადასხვა `ტექსტი~, რომლებშიც ჩანს ძველთა სიხარული და გასაჭირი. მაგალითად, `ჭირის წყენა~-მიცვალებულის დატირება, საოცარი ფერადოვნებითა და ემოციურობით გადმოცემული: `შენ ოღონდ ცოდვას ნუ ჩაიდენ და სიკვდილი – ედემია~. (ხარანაული 2010: 67).
`ვინ იყვნენ ისინი, ვიდრე ჩემის წყალობით ჰიპერბოლად და მეტაფორად შეირაცხებოდნენ?~ _ კითხულობს მწერალი და მკითხველს არაჩვეულებრივი ხატოვანებით უყვება საქართველოს მთებში მცხოვრებ ტომთა ამბებს. განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებს, როგორ შეერწყა აქ ერთმანეთს წარმართული წარმოდგენები და ქრისტიანობა. მწერალი დეტალურად აღწერს, როგორი იყო ხატის ნაგებობა, როგორ ტარდებოდა სხვადასხვა რიტუალი. საინტერესოა მისი დაკვირვება ხუცესის დამწყალობნების ტექსტზე, რომელშიც `მამა ჩვენოს~ კვალს ამოიცნობს (ხარანაული 2010: 75).
რომანში რამდენჯერმე ჩართულია `საეპოსო მასალა~ - `ჯვარ-ხატის გამძღოებზე და ხევისბერებზე~ ,,ტყვეებით ვაჭრობაზე~, `გმირზე და მის აჩრდილზე~, `ხატის მაამურებზე~.... რომლებშიც მოთხრობილია სხვადასხვა ამბავი: `აი, ასეთები იყვნენ: ერთმანეთს სახელს ეცილებოდნენ~ (ხარანაული 2010: 88).
მწერლისთვის მთავარი სინამდვილე კი არა, `ჯვარცმული ოცნება და ადამიანის მეტაფიზიკური ამბოხია~ (ხარანაული 2010: 93). თავში, რომელსაც `სინამდვლის წინააღმდეგ ~ ჰქვია, პოეტურად გამოკვეთილია, რა არჩევანის წინაშე დააყენა ქართველი მწერალი კულტურათა გზაჯვარედინზე ცხოვრებამ: `ვიდრე კალამს ხელში დაიჭერდი, ამ სივრცეებში უკვე არსებობდა პოეზია და პროზა, რომლებსაც თავიანთი კულტურების სახელები ერქვათ _აღმოსავლური და დასავლური.
შენ არც ერთ ამ სივრცეში არ დაბადებულხარ, შენი ადგილი იქ არის, შენი ადგილი არმოსავლეთისა და დასავლეთის კულტურების პირშესაყარზეა _ აღმოსავლურ-დასავლური ლექსისა და რომანის პირშესაყარზე.
ამიტომაც გაუძელ ორთავ სივრციდან მომდინარე ტკბილ ხმათა ცდუნებას, გახსოვდეს უპირველესი მესიტყვის ანდერძი, რომელმაც კარგად იცოდა ამ ორივე ჟანრს შორის თავისი ადგილი:
_ ნუ მიაცივდები ერთ რომელიმე ჟანრს,
შენი ადგილი ამ ჟანრების პირშესაყარზეა~ (ხარანაული 2010: 93).
აქ არის გამოძახილი XX საუკუნის 20-იან წლებში გამოკვეთილი დისპუტისა, საითკენ უნდა აეღო გეზი ახალ ქართულ კულტურას: აზიისკენ თუ ევროპისკენ. ორივე თვალსაზრისს ჰყავდა მომხრენი, აზიისკენ `დაბრუნებას~ არჩევდნენ ვახტანგ კოტეტიშვილი, ვალერიან გუნია და სხვ., ხოლო ევროპისკენ _ ვალერიან გაფრინდაშვილი, კონსტანტინე გამსახურდია, ტიციან ტაბიძე და სხვ., თუმცა ამ დისკუსიაში გამოიკვეთა მთავარი _ ევროპული და დასავლური კულტურის სინთეზი. ჯერ კიდევ 1917 წელს წერდა გრიგოლ რობაქიძე: `ქართული ნადიმით ვიხდით აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ქორწილს, _ და ნადიმი იგი მთავარი ჰანგია ჩვენი ნაბეჭდი სიტყვისა~ (`ქართველ მწერლებს~) `საქართველო საიდუმლო უღელტეხილია აღმოსავლეთისა და დასავლეთის: ჩვენ ვიწვით აღმოსავლეთის ფიქრმორეული შუადღით, როცა მზის ღელეთა მარმაშში პანი იბადება მძიმედ მთვლემარე; ჩვენ ვერთვით დასავლეთის საშიშარ სიცხადეს, საცა თვალღია ფანტასმაგორიებში ”ძეობა” იკვეთება ძლევამოსილი. ჩვენ გვაფიქრებს ეგვიპტის სფინქსი და გვანცვიფრებს პარიზის ქიმერა~ (`ქართველ მწერლებს~) `ჩვენ გვწამს... შედუღება დასავლეთის და აღმოსავლეთის კულტურისა~ (შალვა აფხაიძე `ქართული პოეზიის პერსპექტივები~, 1919).
რომანში გამოკვეთილია კავკასიონის ყინულოვან მთებს მიკრული კუთხის შვილების ბუნება. მათ არ სწამდათ სინამდვილე, ამიტომაც შექმნეს შეუდარებელი ფოლკლორი. აქ `ყველაფერი, რასაც მიწაზე ვერ მოერეოდა ადამიანი, რომ არ დაკარგულიყო, ცაში აინაცვლებდა, ანუ ზღაპარში~ (ხარანაული 2010: 96).
მწერალი გვიყვება, რომ ეს `ტომები, ანუ ჰიპერბოლები და მეტაფორები... ფხოველების საერთო სახელით გვეცნობიან ისტორიაში~ (ხარანაული 2010: 104). აქ ყველასა და ყველაფერს თავისი სახელი ერქვა და მწერალი ჩამოთვლის მათ ისე, რომ გაგონდება გიორგი ლეონიძის `მუხლადი, ბედაური... სიტყვა~. მკითხველის თვალწინ გადაიშლება ბუნებასთან და უხილავ სამყაროსთან ჰარმონიულად შერწყმული ადამიანების ცხოვრება. `ცასაც რომ არ ვეკიდოთ ადამიანები და იქ ძრომით არ ვსუმბუქდებოდეთ, ჩვენს სიმძიმეს დედამიწა რას გაუძლებდა!~ (ხარანაული 2010: 112).
რომანში წარმოჩენილია XIX საუკუნიდან როგორ დაიწყეს `ჰიპერბოლების ჩაუხედავ წიგნში~ ცხვირის ჩაყოფა ათასი ჯურის მწერლებმა, მოგზაურებმა, ეთნოგრაფებმა, გეოლოგებმა. `წარსული მაშინ მოკვდება, როცა მას არ ითამაშებენ აწმყოში~ (130. ამ `თამაშისვის~ ავტორი რომანში ჩართავს ა. ზისერმანის, ა. რადეს, რაფიელ ერისთავის, ა. გრენის,, ვ. პოტოს ჩანაწერებს.
მთის `ჰიპერბოლებსა და მეტაფორებს კახეთის ბარი კვებავდა~ (ხარანაული 2010: 141) და იყო ჰარმონია მთასა და ბარს შორის.
მწერალი განსაკუთრებულ ყურადღღებას ამახვილებს `ქარიშხალივით მრისხანე ზნეობაზე~, რომელიც ამ ადამიანებს აწრთობდა.
წარსული მწერლისთვის `წმინდათაწმინდაა~, ამიტომაც ასეთი სიფრთხილით მიუყვება მის ბილიკებს და მკითხველსაც დაატარებს: აცნობს ისტორიამდელ თუ ისტორიის შემდგომ პერიოდში მცხოვრებ ქართველთა მატერიალურსა და სულიერ ცხოვრებას, მათ მისწრაფებებს, ოცნებებს. ის წარსული არ ასვენებს მას: `აღგვბეჭდე, გამოგვაჩინეო!~ (ხარანაული 2010: 15).
რადგან ჰიპერბოლებს თავიანთი ამბები არა დაწერილ, არამედ დაუწერელ ანდრეზებში აქვთ `ხატისა და ჯვრის ბოლომდე გაუშიფრავ ენაზე გამხელილი, ან ლექსად ნათქვამი~ (ხარანაული 2010: 163), ამ ლექსებისა და ანდრეზების ლაბირინთებში ამოგზაურებს მწერალი მკითხველს.
~თმა-ყვითელი რუსეთის იმპერიამ~ ამ ხალხს თავისი დაღი დაამჩნია. რომანში წარმოჩენილია `ჰიპერბოლების გმირული ბრძოლა თავისუფლებისთვის. `ნამდვილ ციხედ იქცა ცხოვრება~ (ხარანაული 2010: 174).
საკუთარი თავის პოვნისა და შემეცნების გზაზე მნიშვნელოვანია მთის `ლექსიკონთან~ ზიარება. მწერლის აზრით: `მეცნიერება იმიტომ გაჩნდა ქვეყნად, რომ მწერლობამ გაქურდოს~ (ხარანაული 2010: 205). ეს შეიძლება `ჩიტის ცოდვად~ ჩანდეს, ამიტომაც მეორე თავი რომანისა `სიმღერა მეორე-ლექსიკონისა~ წარმოაჩენს ქართული ენის სიმდიდრეს. აქ ცალკეულ სიტყვის ხატოვან განმარტებასთან ერთად (სიტყვები ფოლკლორისაა), ჩართულია სხვადასხვა ამბავიც, რომლებიც ამ სიტყვების სამყაროში შეჰყავს მკითხველი. ეს არის თავბრუდამხვევი მოგზაურობა `წინ-წარსულისკენ~ `უნცრუათ ლეკოს ძის შედგენილ ლექსიკონში~.
კიდევ ერთი პერსონაჟია რომანში ქართული სიტყვის შემნახველი _ ბესარიონ გაბუური, რომელსაც ეძღვნება მესამე თავი; `სიმღერა მესამე- ალმასის მთებისა ანუ კავკასიური საგა ბესარიონ გაბუურისა~ (ავტორი უხვად იყენებს სხვადასხვა მასალას, მათ შორის, წიგნისას: `ბესარიონ გაბუური – "ხევსურული მასალები", აკაკი შანიძის რედაქციით).
ბესიკ ხარანაულის დაწერილი წიგნი თვითონვეა, რომელშიც ბევრ `საკვირველებას~ იხილავს მკითხველი, მათ შორის, გაეცნობა `ჩიტის სკინტლზე აშენებული ქალაქის~ ამბებს. ჯერ სიტყვაა და მერე სხვა ყველაფერი, ამიტომაც, რომ გამართლებულიყო ნათქვამი: `ჩიტის სკინტლზე ქალაქი აშენდებაო~. მწერალი, როგორც თვითო წერს, ძალიან `გემრიელად~ თხზავს ყოველი ქვეყნის, მათ შორის, იქნებ საქართველოს `შობის~ პაროდირებულ `ამბავსაც~.
მწერლისთვის მთავარია, რომ კაცს ახსოვდეს ~ვინ არის, სიდამ მოსულა, სად არის, წავა სადაო~ (გურამიშვილი), ამიტომაც მიიჩნევს, დღეს ახალ ამბები კი არ უნა იყოს მთავარი, არამედ დედამიწის თავს გადახდენილი კატასტროფების, ომების, მისი ეკოლოგიური მდგომარეობის.... შეხსენება.
`ყოველწამიერ გარემოში ცხოვრობს კაცი და იქიდან მგზავრობს~(ხარანაული 2010: 396).
`ყველაფერთან უნდა მიხვიდე, როგორც პირველად~ (ხარანაული 2010: 400)
`ჩვენ რომ სამყაროში შევეშვით, სუყველგან გზას და ბილიკს დავტოვებდით~ (ხარანაული 2010: 40
წიგნის პირველი სიმღერა _ `დაწერილი უჟმურის მელნით და ხანაც მუშკ-ამბრ-სურნელოვანითა~ სენტენციით იწყება: `იმისთვისაა ადამიანი, რომ ისწავლოს, განა რომ იცოდეს~ (ხარანაული 2010: 9). ეს, ერთი შეხედვით, პარადოქსული აზრია, მაგრამ დაფიქრებისთანავე დავეთანხმებით მწერალს. მართლაც, სწავლა დაუსრულებელი პროცესია, სიცოცხლეა თვითონ, ცოდნა კი დასრულებაა, რაღაცის საბოლოოდ შეცნობა, ე.ი. სიკვდილი, ამიტომაც არის ადამიანი მუდამ მშიერ-მწყურვალი შეცნობისათვის. სოკრატეც ამიტომ ამბობდა: `მე ის ვიცი, რომ არაფერი ვიციო~. სამყაროს იდუმალება, სიბნელე მით უფრო ღრმავდებოდა, რაც მეტს შეიცნობდა. ამ წიგნში მწერლის კალამი ხან უჟმურშია ჩაწობილი და ხან სურნელოვან მუშკ-ამბრში. სურნელი მაშინ ასდის კალამს, როცა ძველ ქართველებზე წერს, მათ ზნესა და ადათებზე, თანამედროვეობაზე წერისას კი ეს სურნელი სადღაც ქრება.
მთელი წიგნი `სწავლაა~, მწერალი სტრიქონს ჯოხივით მოიმარჯვებს და გაიბილიკებს წარმოსახვის სამყაროში. წარმოსახვაში ეგულება მწერალს ადამიანის დაღუპვისა და გადარჩენის გზაც.
მწერალს გმირობად მიაჩნია ადამიანებში ცხოვრება, მაგრამ ვერც უადამიანებოდ ყოფნა წარმოუდგენია. ამიტომაც იბადება პათეტიკა: `ღმერთო, ნუ მომაშორებ მე ადამიანობას, ღმერთო იხსენი ჩემი ადამიანობა~. მწერალი ბიბლიურ მცნებათა დაცვის ძალას სთხოვს უფალს, ოღონდ ერთი რამის დამატებით: `რომ სიტყვას~ გაუფრთხილდეს, რადგან `სიტყვაში ვიქნები და სიტყვა მაცოცხლებს~. აქ სიტყვა უფალია უპირველესად.
მთელი რომანი `უძებნი შვილის~ ფიქრთა ნაკადებია, ერთმანეთს რომ იწვევენ, შესაბამისად, მწერალი სხვადასხვა მხრივ განტოტავს თავის სათქმელს: `დედამიწის სარკე მისი ისტორიაა, მაგრამ დედამიწა სარკეში არ იხედება~ (ხარანაული 2010: 15).
ეს ძიება წარმოჩნდება, როგორც თამაში. `ყველაზე დიდი განწმენდა თამაშია~ (ხარანაული 2010: 406) `ხელოვანი იმთავითვე მორალური კი არა, არამედ – ესთეტიკური არსებაა. რომ მისი არსისეული ინსტიქტი თამაშია და არა სიკეთე, დიახ, რომ ის მთელი ნაივურობით აძლევს თავს უფლებას, მორალის საკითხთა დასმითა და მისი ანტინომიებით დიალექტიკურად ითამაშოს მხოლოდ~ (მანი 2010ბ: 1). თამაში ამ რომანსაც ირონიულ ელფერს ჰმატებს და ხშირად ბადებს, თუნდაც, ამგვარ პარადოქსს: `ისეთი დაწერე, რომ არავინ არ წაიკითხოს~ (ხარანაული 2010: 482). ეს გვახსენებს ასევე `მოთამაშე~ ფრიდრიხ ნიცშესაც, რომელმაც თავის წიგნს `ესე იტყოდა ზარატუსტრა~ მიაწერა: `წიგნი ყველასთვის და არავისთვის~.
საკუთარი თავის ძიებას უნდა ასულდგმულებდეს რწმენა, რომ `შენს ხალხს და შენს ენას უნდიხარ, ადამიანი ერთენოვანია~ (ხარანაული 2010: 465).
ხანგრძლივი ძიების ერთი შედეგი რომანში ასეა გამჟღავნებული: `ვგრძნობ, რომ ორივე ვარ _ ჰიპერბოლაც და მეტაფორაც~ (409), ასე რომ, პოეზიაა მისთვის ერთადერთი რეალობა, რომელშიც იგი თავს პოულობს. თუმცა ეს პირობითი `შედეგია~, რადგან `ჰიპერბოლაცა~ და `მეტაფორაც~ კვლავაც შეუცნობელ სიღრმეებს ამხელენ.
გამოყენებული ლიტერატურა
ახალი აღთქმა 1991: ახალი აღთქმა, ბიბლიის თარგმნის ინსტიტუტი, სტოკჰოლმი, 1991
ბოდრიარი 2010: ბოდრიარი ჟან, ქალაქი და სიძულვილი, ჰტტპ://ლიბ.გე/ბოდყ_ტეხტ.პჰპ?319
ბორხესი 2010: ბორხესი ხორხე ლუის, ჟურნ. `ჩვენი მწერლობა~, #20, 2010
მანი 2008: თომას მანი, წინათქმა `ჯადოსნური მთისა~, ჟურნ. `ქართული სიტყვა~, #2, თბილისი, 2008
მანი 2010ბ: თომას მანი, ხელოვანი და საზოგადოება, ჰტტპ://ბურუსი.წორდპრესს.ცომ/2010/10/02/ტჰომას-მანნ-7/
მესხი 2009: მესხი ზურა, ჰტტპ://ზიგოტა.წორდპრესს.ცომ/2009/05/17
რობაქიძე 2009: გრიგოლ რობაქიძე, მიმართვა ქართველ ხალხს, წიგნში, ქართველი მწერლები სკოლაში, გამომცემლობა `საქართველოს მაცნე~, თბილისი, 2009
სირაძე 2008: სირაძე რეზო, კულტურა და სახისმეტყველება, გამომცემლობა `ინტელექტი~, 2008
ხარანაული 2010: ხარანაული ბესიკ, სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაინდი ანუ წიგნი ჰიპერბოლებისა და მეტაფორებისა, გამომცემლობა `სეზანი~, თბილისი, 2010
ხარანაული 2010ბ: ხარანაული ბესიკ, ინტერვიუ ბესიკ ხარანაულთან, `ბესიკ ხარანაულის ჯორზე ამხედრებული რაინდები და მომავლის მკითხველი~, ჰტტპ://არილი2.blogspot.com/2010/08/ბლოგ-პოსტ_5345.ჰტმლ
ხარანაული 2010გ: ხარანაული ბესიკ, `მთვრალი მიწისმზომელი~. ინტერვიუ ბესიკ ხარანაულთან, ჟურნ. `ცხელი შოკოლადი~, ლიტერატურა, 25 იანვარი, http://სჰოკოლადი.გე/ნოდე/3071?პაგე=2, 2010,
ცირეკიძე 2010: სანდრო ცირეკიძე, `სათაური პოეზიაში~, წიგნში `რაინდთა ლანდები~, ქუთაისი, 2010
საავტორო უფლება დაცულია
No comments:
Post a Comment