საავტორო უფლება დაცულია
ექსტაზის ფენომენი
(გრიგოლ რობაქიძის "გველის პერანგის" მიხედვით)
`რა საჭიროა გამოცნობა?! გზნებაა საჭირო~,_ ამბობს გრიგოლ რობაქიძის `გველის პერანგის~ ერთი პერსონაჟი. სწორედ გზნებით მიიწვდომება დაფარული, ჭეშმარიტი. სიცოცხლეს, ცხოვრებას, წარსულს იგზნებენ რომანის გმირები და ამ გზით ეზიარებიან ღვთაებრივს, უკვდავს, წარუვალს. გზნებას კი მოაქვს ექსტაზი_ადამიანის განსაკუთრებული ემოციური მდგომარეობა, რომელიც თავდავიწყებას, აღფრთოვანებას, აღტკინებას, ერთგვარ გახელებას გულისხმობს. რუსთველისეული მიჯნურიც ხომ გახელებულია: `მით რომე შმაგობს მისისა ვერ მიხვდომისა წყენითა~. `ვერ_მისახვდომი~ თანაბრად შეიძლება იყოს `საღმრთო სიახლეცა~ და `კეკლუცთა ზედა ფრფენაც~.
ქართველი მოდერნისტები ექსტაზს ექსპრესიონიზმის ქმედით ფორმად მიიჩნევდდნენ. `ხელოვნება¬_ეს დაჭერაა საგნებზე ღვთის კვალისა. იგი იჭერს ღვთიურ ნომოსს სამყაროსას. მაგრამ რა გზით? მხოლოდ ექსტაზით. ექსტაზით უნდა გაარღვიოს სულმა ტრანსცენსი. მხოლოდ მაშინ იხილავს იგი ღმერთს~. [გრ. რობაქიძე, `ექსპრესიონიზმი~, ჟ. `კავკასიონი", #1, 1924].
სწორედ ამგვარად, ექსტაზით გაარღვევს ხოლმე არჩიბალდ მეკეშის სული ტრანსცენსს და იგზნებს არყოფლს, მაგრამ საგულვებელს, ხან წარსულს `იყნოსავს~, ხან მომავალს. ექსტაზისას დრო თითქოს ჩერდება. `არის მხოლოდ წარსული, აწმყო მიმქრალია. მომავალი ხანდახან თუ იელვებს, როგორც აზრი თუ ფიქრი. არის მხოლოდ წარსული და ისიც_როგორც ზმანებულის მოგონება~.
ექსტაზისას `ასტრალური ლანდები გალურსულნი და თვალებდანისლულნი გაგუდულან და შინაგან იყურებიან~. სწორედ ექსტაზისას `ამოვარდება~ არჩიბალდი რეალობიდან და ირეალურში `გადაინაცვლებს`. ასეთ დროს მისთვის გასაგები და ახსნილი ხდება სხვა დროს გაუგებარი და გონებისთვის მიუწვდომელი: `ეხლა იგი წინაპარშია თვითონ და ხედავს: ხილვას სინას მთაზე_მოგზაურობას უდაბნოში_გახელებას და მცნებათა დაფის დახეთქებას_ჯიუტი და ურჩი ხალხის დაურვებას_ისრაელის წყევას_უკანსკნელ სიმარტოვეს კაცისას. გზნობს ნაღვლს მისას.~ ექსტაზისას დაიძლევა ეჭვი ადამიანობის არარაობისა და ცხოვრების ამაოებისა. ადამიანი თავს შეიგრძნობს ღვთაების ნაწილად, ღირებულად. მთელის წიაღში ის იძენს თავისუფლებას, სიწმინდეს. `გველის პერანგის~ პერსონაჟები ხშირად განიცდიან ექსტაზსს და ამგვარი ემოციური მდგომარეობისას_თავდავიწყებულნი ჰპოვებენ `თავს~. ექსტაზი აღიქმება, როგორც ერთგვარი მისტერია, რომლის განცდისას ადამიანი ეზიარება საიდუმლოს.
XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში დასავლური კულტურა კრიზისმა მოიცვა. `ღმერთის სიკვდილმა~ გააუფერულა და გააუფასურა უმაღლესი ღირებულებანი. ქრისტიანულმა ზნეობამ საყრდენები დაჰკარგა. ღვთიური, ზეგრძნობადი, ტრანსცენდენტური უარყო ადამიანმა და საკუთარ თავს მიენდო. ადამიანში ჩაქრა ღვთაებრივი ნაპერწკალი და ღვთის კვალი გაქრა სამყაროში. `ესე იტყოდა ზარატუსტრაში~ ნიცშემ სრულყოფილი ადამიანის_`ზეკაცის~ რწმენა იქადაგა პატარა ბედნიერებას, უგუნურ იდეებს დახარბებული ადამიანის სანაცვლოდ.
ექსპრესიონისტებმა მიზნად დაისახეს ჩაკეტილი სივრცის გარღვევა. მათ ღვთაებრივს გაუხსნეს გზა ცხოვრებაში. საგნებზე ღვთის კვალის ჩენა და ადამიანში ღვთაებრივი ნაპერწკლის გაღვივება აქციეს მწერლობის საგნად. ექსპრესიონიზმმა `გააცოცხლა~ ექსტაზის ფენომენი და თავისი ხელოვნების ხერხემლად აქცია. დაღლილობა, კრიზისი უნდა დაძლეულიყო ადამიანის სულში აფეთქებით, რომელიც წალეკავდა ძველს, მკვდარს და ააღორძინებდა ღვთაებრივს.
ექსტაზის ფენომენი ყველა მითის, კულტის, რიტუალის უცილობელი ნაწილი იყო. ქართულ მოდერნისტულ რომანში უხვად შემოიჭრა მითი, ზღაპარი ლეგენდა_ამან კი სულს გზა გაუხსნა სიღრმისაკენ.
ადამიანი ეზიარება მარადისობას, მაგრამ საჭიროა განსაკუთრებული მდგომარეობა ამ ზიარებისთვის. განსაკუთრებული მდგომარეობა კი მიიღწევა `თრობით~_სიტყვით, საქმით, სიყვარულით, რელიგიით, პოეზიით. გახელებას, ექსტაზს ხშირად იწვევს მხურვალე მზე, დიდი შუადღის ჟამს დაყუდებული, საგნებს რომ აორებს და ადამიანს თავის სხვა მეს შეახვედრებს. სწორედ ამ მზემ `დაუშანთა~ გონება დანტესა და ნიცშეს. მზე გრიგოლ რობაქიძის რომანშიც წარმოდგინდება, როგორც მეტაფორა, რომელიც გმირის ძიების გზაზე თავის უდიდეს როლს თამაშობს.
ექსტაზისას ადამიანი თავისუფლდება ყველაფერ იმისაგან, რაც მას ამ სოფელთან აკავშირებს, განიძარცვება მიწიერი სურვილებისგან, ვნებებისგან. ჩვეულებრივი სმენისგან, ხედვისაგან და იმსჭვალება უხილავის, დაფარულის წყურვილითა და მოლოდინით.
საკუთარი თავის პოვნა "სხვაში გადასვლის" გზით არჩიბალდ მეკეშისთვის ის საიდუმლოა, რომლის მიწვდენასაც ცდილობს, ამიტომ იზიდავს აღმოსავლეთი. აქ ჰაშიში ექსტაზის მისაღწევი უმოკლესი გზა იყო. "მოწევს ერთი და გადასცემს მეორეს მოსაწევ ტარს, მეორეც მოსწევს და გადასცემს მესამეს... მეექვსე მეშვიდეს. ასე: სანამ ტარი პირველს არ დაუბრუნდება. ამ რიგით ჰქმნიან მაგიურ რკალს. აქ იჭერენ თვალღია ზმანებას. აქ არის საიდუმლო აღმოსავლეთის თანაყოფისა და ერთყოფისა.~
არჩიბალდი ხვდება `თვალებში გახელების კიაფით~ ამღვრეულ დერვიშს, რომელიც `ყველას უცქერის და არავის ხედავს~. თითქოს `უხილავს უსმენს და ელის მისგან ნიშანს~. არჩიბალდსაც სწყურია უხილავის მოსმენა, მასაც სურს მისი ნიშნის ხილვა, მაგრამ `ცივილიზაციის სამოსელი~ ამძიმებს, მისი რაციონალური გონება ვერ `იტევს~ სამყაროს მეტაფიზიკურ სიმსუბუქეს, ამიტომაც ცდილობს თავდაღწევას, გაქცევას. გრძნობს, რომ ზეპიროვნულს ვერ მისწვდება, თუ ვერ დასძლია პიროვნული. არადა, მას გზნება უნდა იმ თესლის, თაურფენომენის, რომელიც ყოველ ნაწილშია და მთელის არსებას განაპირობებს.
ერეკლე ტატიშვილი ექსტაზს `ადამიანის სულის ექსტრადიქციად, ხორცის გარეშე ნავარდად და განდგომად~ მიიჩნევდა. 1
მოდერნისტი მწერალი განიცდის თავის ინდივიდუალურ რიტმს, იმავდროულად, სამყაროსას_უნივერსალურს. (არჩიბალდი სფეროთა მუსიკას უსმენს). ამ რიტმთა ერთმანეთთან დაკავშირება, შეთანხმება იდუმალში, ღვთაებრივში, მისტიურში ჩართვას ემსგავსება. ინდივიდუალური რიტმი ჰარმონიულად ეთანხმება სამყაროსას და ადამიანი გრძნობს მასთან ერთობას_სწორედ ამ დროს ხდება გზნება და არა შემეცნება. გზნება ემოციით, ინტუიციით ლოგიკის, ცნებების, სიტყვების გარეშე. ინტუიციით მიწვდენა კი ყველაზე მძაფრად ექსტაზის მდგომარეობაში ხორციელდება.
`გველის პერანგი~ მთლიანად აღიქმება, როგორც მწერლის ერთგვარი `ექსტაზი~. აქ პერსონაჟები ხშირად ხორცის გარეშე დანავარდობენ~. არჩიბალდ მეკეში გამუდმებით აღგზნებულია_ზმანებათა, ხილვების, თვალღია სიზმრების გარემოშია. მის გარშემო სამყარო თითქოს ხილულ ფორმებს კარგავს, დნება, იცვლება. ის, რაც მომავალში უნდა მოხდეს, იმის სუნს გრძნობს. ამგვარი ექსტაზით განიცდის იგი ირუბაქიძეთაA გვარის ისტორიას. მას გადაედება პეტრიძის `შინაგანი წვა~_`ცეცხლი მამალი~ მასშიც დაენთება. არჩიბალდი გზნებს შუაგულს. `დაცილება: ყოველ საგანს_ყოველ არსს_ყოველ მოვლენას. საკუთარ `მესაც~, ყვინვა და ჩაძირვა სიღრმით და სიგანით: შორსშორს_ზესკნელში თუ ქვესკნელში. მზის დიდი გაჩერება ბიბლიისა. ფოთლის ურხევლობა. გარინდება და გაქვავება: გალხობა და გადნობა. `პიროვანის~ დაკარგვა. გაქრობა ყოველ `მაიის~ და ხილვა `ერთის~_რომელიც ყველაშია როგორც `მამა~ წარმომშობი: სულისჩამდგმელი და ამმოძრავებელი.
არჩიბალდი ექსტაზს განიცდის ქართული სიმღერის მოსმენისას თუ ქართული ცეკვის ნახვისას, ყველაფერი ქართული მასზე მაგიურად მოქმედებს და აღვიძებს მასში `ფესვების~ მონატრებას.
ექსტაზი უკავშირდება დიონისურს, რომელსაც მოაქვს ნაწილის მთელთან ზიარების მწველი განცდა. დიონისური გახელება ადამიანს შეუძლებელს შეაძლებინებს. ალექსანდრე მაკედონელის `შევარდნა~ ეკბატანაში თუ სოლეიმან ბრწყინვალის ცხენის შეგდება აია_სოფიაში კაცში დიონისურს `აამეტყველებს~ და საკუთარ არსებაშივე ჩამარხულ უდიდეს ენერგიას გამოათავისუფლებინებს.
გახელება, ექსტაზი ერთდროულად ქმნის და ანგრევს კიდეც. პიროვნებაზეა დამოკიდებული, საით მიმართავს უჩვეულო ძალას_შიგნით თუ გარეთ. `პეტრე დიდის გახელებამ ფინის ტბებიდან ამოატივტივა `პეტერბურგი, რომელიც `დოსტოევსკის ეპილეფსიამ პატმოსის კუნძულად გადმოანთხია~.
არჩიბალდს აწვალებს ფიქრი `ძირებზე~, რომელიც ერთ დიდ მტანჯველ გამოცანად გადაჰქცევია. ძირებთან მისვლამ მას უნდა აპოვნინოს ცხოვრების საზრისი: `ვინ არის, სიდამ მოსულა, სად არის, წავა სადაო~, როგორც გურამიშვილი ამბობდა. ძირებამდე მისასვლელი გზა კი განტოტვილია მის სულსა, გულსა და გონებაში. გულით ის სამშობლოს ფესვს დაეძებს, გონებით_ადამს, სულით კი ღმერთს. გზის ასეთი მრავალშრიანობა განაპირობებს ძებნის სირთულეს. არჩიბალდი ძირითადად ირეალურ სივრცეში მოძრაობს, ფიზიკური გადანაცვლება მხოლოდ გარეგანია და ტონუსის მიმცემი. `არჩიბალდ მეკეშს `ძირები~ არა აქვს: აქ იგი უძიროა. მიდის უკან: შორსშორს დაუსრულებლივ. ყველაფერი ლანდი. ყველაფერი ნასახი. გუნება_რომელსაც სიცხადეში ვერ დაიჭერ. გუნება_რომელსაც ვერც სიზმარეთში დაიჭერ. ეგებ მაშინ დაიჭირო: როცა სიცხადე ზმანებულს გადაეჭრის. არის აქ საიდუმლო ზღვარის ძაფი. ამ ძაფს ხედავ ძილიდან გამოსული, მაგრამ ჯერ კიდევ არ გაღვიძებული.~
ხშირად გრძნობს არჩიბალდი რღვევას, გაორებას, გასამებას... გახუთებას. ეს `სხვები~ და, იმავდროულად, `თვითონ~ ერთმანეთს `ზომავენ~ და სწორედ ამგვარი ფანტასმაგორიული ხილვისას იშვის განცდა უხილავთან ზიარებისა.
ტაბა ტაბაი_სპარსი, ჰინდუ თუ ეგვიპტელი_ქადაგებს, რომ ცოდნა არ გადაიცემა, რომ `ცოდნას თვითონ უნდა მიაგნო~. მედიტაციების რთული ხლართების შემდეგ `მიხვდება~ არჩიბალდი ერთისა და მთელის ურთირერთდამოკიდებულების არსს. როცა ტაბა ტაბაიმ არჩიბალდს სეფორეს მიერ იაგვესთვის შვილის წინადაცვეთილი ნაწილის მიგდების საიდუმლო აუხსნა, მეკეში მიხვდა, რომ `მამა~ გარეთ კი არ უნდა ეძებნა, არამედ საკუთარ არსებაშივე აღმოეჩინა.
ტაბა ტაბაი გამუდმებით ექსტაზის მდგომარეობაშია, ამიტომაც უჭირს მისი პორტრეტის დახატვა არჩიბალდს. "ცხვირი_ადამიანის, ბაგე_ადამიანის. ყველაფერში_ხაზი პიროვნების. თვითონაც პიროვნება: ქვეყანაზე ერთხელ მოვლენილი. მთელი ყოფა_ახლო და ხელსახლები. და მაინც: შორს წასული. ყოფა სადღაც გადასხმული თუ გადაღვენთილი. შუადღისას როცა მზე ხელდება_ცხენი ცხელ უძრაობაში გადაყირავდება. მაგრამ ტაბა ტაბაი ცხენი არაა. იგი სხვაა. კაცი და მოჩვენება. პიროვნება და ლანდი. სახე და მასკა. ყოველს დაცილებული: ეგებ მისთვის_რომ იხილოს ყოვლის წარმომშობი.~
სპარსეთში არჩიბალდი თვრება საოცარი სივრცეებით, თითქოს `ადამის თვალი~ ეხილება და გზნებს გარდასულსა და ჩავლილს. ~კლდეები აყუდებულან ვით ასტრალური ლანდები და შინაგან იყურებიან გალურსულნი. იგონებენ ყოფილს თუ ზმანებულს?! უთუოდ: მისთვის არიან ასე დამძიმებულნი და გარინდებულნი. ხსოვნა შორსწასული_ქვავდება~.
ჰამადანის ფანტასმები არა მხოლოდ არჩიბალდს ატყვევებს, არამედ სხვებსაც, მათ შორის, ოლგას, რომელიც შორიდან მოტანილი სიმღერის ხმებით იგზნებს გულის ჭეშმარიტ არსს. `თარს უკრავს ვიღაც... უნდა აიცრა ირანის მზე ტანზე... უნდა იხილო მზისგან ამწვარი ტიტველი კლდეეები... უნდა გაიგუდო მყუდროებით... … უნდა გადხვიდე ყოფილში. . . მხოლოდ მაშინ გაიგებ თარის ხმას... აქ არის გულის დაფერფვლა... აქ არის თვითოონ გული: ამოვარდნილი და ცხელ ქვიშაზე სისხლად დაღვარული~.
სამშობლოს დიდ ხნის უნახავი თამაზ მაყაშვილი თავის ნამოსახლარში იგზნებს: `ესაა დროის შეწყვეტა. არა: საუკუნეეების დაბრუნება. თითქო წინაპარი აღსდგა ძველისძველი და ეხლა თავის ნამოსახლს დაჰყურებს ათასი წლებიდან. ამ წამს თამუნჩო გვარია თვითონ. მის ყოფაში ხერხემლად გაწოლილი. თამუნჩო გასუდრულია როგორც ფრინველი.~
თბილისის სახე რომაში შემოიჭრება, როგორც ექსტაზისას განცდილი ხილვა. ხომალდივით მოქანავე ქალაქის `ბოდვაში~ ირეკლება მისი ბედი და ისტორია. `ქალაქი ხომალდი ამრეზილია და აღრენილი. ჩერდება: ზმორებით გამოდის ჰაშიშით მოგვრილ ზმანებისგან. ნერწყვი წუთხეა. პირში სიმლაშე. თვალებში_გახუნება: თვითონაც ხედავენ მხოლოდ გახუნებულს. ყურებში გარჩენილია უჟმურის: `ხი. ხი. ხი.~ მზე არსად არის. სხეულები იხსნებიან და იხრწნებიან. გუნებაში ~არ ყოფნაა. ყოფა უგემურია. ხომალდი წყალქვეშა კლდის ახლოა. უნდა_მიერტყას: დაიმსხვრეს: ვიღაც კიდეც უძახის: სმენაში: `ხი_ხი_ხი~. ხომალდი უკან მოიხედავს უეცრად_ტფილისი ხედავს: ათას თვალებში თვალებს_ივერიის ქალწულის თვალებს~.
გრიგოლ რობაქიძე წერდა, რომ ექსპრესიონიზმს მთელი ენერგია უნდა მიემართა საგნის გარდაქმნისაკენ, გამოეყვანა იგი ქაოსიდან და შეეცვალა მისი შინაგანი არსი. ამგვარად, ხელოვანსა და საგანს შორის მყარდებოდა `არაჩეულებრივი~ კონტაქტი, ადამიანი ავლენდა სულის აქტივობას. `გველის პერანგში~ გამოვლინდება სწორედ სულის აქტივობა, რომლის საშუალებითაც გმირი საგანთა არსს იგზნებს_აღიქვამს მათ, როგორც ცალკეულებს და, იმავდროულად, მთელის ნაწილებს. ირანის პლატოს მყუდროებაში, ხავსიანი სიპების სიგრილეში, არჩიბალდი მარადისობის არსს განიცდის, როგორც ხელშესახებს. "მთელი მარულა ვარსკვლავების. მეწამული ღელე უკუნეთში ინთქმება და თვალი_მისადმი გაყოლებული_მთელ არეს იჭერს როგორც უხილავ მარადს. რომლის სხეული ყურით თვალებით პირით ეს მცენარეა ის ქვაა ეს ვარსკვლავია ის ბალახია."
უშუალოდ კოსმიურ ყოფას შეერთებული ადამიანი წარმოგვიდგება არჩიბალდ მეკეშის სახით, რომელიც უბრალოდ კი არ ფიქრობს თავის თავსა თუ სამყაროზე, არამედ განიცდის.
`გველის პერანგში~, როგორც თვითონ გრიგოლ რრობაქიძე წერდა, განცდა არ მიიმართება მარტივი გზით. უარყოფს რა დეტალებს, სწვდება საგანთა და მოვლენათა შუაგულს. რომანში გამოსახვის ხერხები იმგვარია, რომ უპირატესი მნიშვნელობა ენიჭება გახელებას, სიცხარეს, ხილვას, ექსტაზს. მწერალი ამგვარად ახერხებს არა წამის, არამედ მარადისობის მოხელთებას. სული თითქოს ომს უცხადებს თვითმპყრობელ მატერიას, რეალური ფაქტების წინააღმდეგ ილაშქრებს და არღვევს `ყოველდღიურობის ფიზიკას~, მხოლოდ ასეთი გზით აღმოაჩენს საგნებზე ღვთის კვალს. სიტყვაში გამოვლენილი ახალი ძალის, გამოთქმის ახალი რიტმითა და ექსტაზით მწერალი იჭერს `ღვთიურ ნომოსს~.
დაბეჭდილია მაია ჯა~ლიაშვილის წიგნში ''ქართული მოდერნისტული რომანი'', გამომც. ''წყაროსთვალი'', 2006
(გრიგოლ რობაქიძის "გველის პერანგის" მიხედვით)
`რა საჭიროა გამოცნობა?! გზნებაა საჭირო~,_ ამბობს გრიგოლ რობაქიძის `გველის პერანგის~ ერთი პერსონაჟი. სწორედ გზნებით მიიწვდომება დაფარული, ჭეშმარიტი. სიცოცხლეს, ცხოვრებას, წარსულს იგზნებენ რომანის გმირები და ამ გზით ეზიარებიან ღვთაებრივს, უკვდავს, წარუვალს. გზნებას კი მოაქვს ექსტაზი_ადამიანის განსაკუთრებული ემოციური მდგომარეობა, რომელიც თავდავიწყებას, აღფრთოვანებას, აღტკინებას, ერთგვარ გახელებას გულისხმობს. რუსთველისეული მიჯნურიც ხომ გახელებულია: `მით რომე შმაგობს მისისა ვერ მიხვდომისა წყენითა~. `ვერ_მისახვდომი~ თანაბრად შეიძლება იყოს `საღმრთო სიახლეცა~ და `კეკლუცთა ზედა ფრფენაც~.
ქართველი მოდერნისტები ექსტაზს ექსპრესიონიზმის ქმედით ფორმად მიიჩნევდდნენ. `ხელოვნება¬_ეს დაჭერაა საგნებზე ღვთის კვალისა. იგი იჭერს ღვთიურ ნომოსს სამყაროსას. მაგრამ რა გზით? მხოლოდ ექსტაზით. ექსტაზით უნდა გაარღვიოს სულმა ტრანსცენსი. მხოლოდ მაშინ იხილავს იგი ღმერთს~. [გრ. რობაქიძე, `ექსპრესიონიზმი~, ჟ. `კავკასიონი", #1, 1924].
სწორედ ამგვარად, ექსტაზით გაარღვევს ხოლმე არჩიბალდ მეკეშის სული ტრანსცენსს და იგზნებს არყოფლს, მაგრამ საგულვებელს, ხან წარსულს `იყნოსავს~, ხან მომავალს. ექსტაზისას დრო თითქოს ჩერდება. `არის მხოლოდ წარსული, აწმყო მიმქრალია. მომავალი ხანდახან თუ იელვებს, როგორც აზრი თუ ფიქრი. არის მხოლოდ წარსული და ისიც_როგორც ზმანებულის მოგონება~.
ექსტაზისას `ასტრალური ლანდები გალურსულნი და თვალებდანისლულნი გაგუდულან და შინაგან იყურებიან~. სწორედ ექსტაზისას `ამოვარდება~ არჩიბალდი რეალობიდან და ირეალურში `გადაინაცვლებს`. ასეთ დროს მისთვის გასაგები და ახსნილი ხდება სხვა დროს გაუგებარი და გონებისთვის მიუწვდომელი: `ეხლა იგი წინაპარშია თვითონ და ხედავს: ხილვას სინას მთაზე_მოგზაურობას უდაბნოში_გახელებას და მცნებათა დაფის დახეთქებას_ჯიუტი და ურჩი ხალხის დაურვებას_ისრაელის წყევას_უკანსკნელ სიმარტოვეს კაცისას. გზნობს ნაღვლს მისას.~ ექსტაზისას დაიძლევა ეჭვი ადამიანობის არარაობისა და ცხოვრების ამაოებისა. ადამიანი თავს შეიგრძნობს ღვთაების ნაწილად, ღირებულად. მთელის წიაღში ის იძენს თავისუფლებას, სიწმინდეს. `გველის პერანგის~ პერსონაჟები ხშირად განიცდიან ექსტაზსს და ამგვარი ემოციური მდგომარეობისას_თავდავიწყებულნი ჰპოვებენ `თავს~. ექსტაზი აღიქმება, როგორც ერთგვარი მისტერია, რომლის განცდისას ადამიანი ეზიარება საიდუმლოს.
XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში დასავლური კულტურა კრიზისმა მოიცვა. `ღმერთის სიკვდილმა~ გააუფერულა და გააუფასურა უმაღლესი ღირებულებანი. ქრისტიანულმა ზნეობამ საყრდენები დაჰკარგა. ღვთიური, ზეგრძნობადი, ტრანსცენდენტური უარყო ადამიანმა და საკუთარ თავს მიენდო. ადამიანში ჩაქრა ღვთაებრივი ნაპერწკალი და ღვთის კვალი გაქრა სამყაროში. `ესე იტყოდა ზარატუსტრაში~ ნიცშემ სრულყოფილი ადამიანის_`ზეკაცის~ რწმენა იქადაგა პატარა ბედნიერებას, უგუნურ იდეებს დახარბებული ადამიანის სანაცვლოდ.
ექსპრესიონისტებმა მიზნად დაისახეს ჩაკეტილი სივრცის გარღვევა. მათ ღვთაებრივს გაუხსნეს გზა ცხოვრებაში. საგნებზე ღვთის კვალის ჩენა და ადამიანში ღვთაებრივი ნაპერწკლის გაღვივება აქციეს მწერლობის საგნად. ექსპრესიონიზმმა `გააცოცხლა~ ექსტაზის ფენომენი და თავისი ხელოვნების ხერხემლად აქცია. დაღლილობა, კრიზისი უნდა დაძლეულიყო ადამიანის სულში აფეთქებით, რომელიც წალეკავდა ძველს, მკვდარს და ააღორძინებდა ღვთაებრივს.
ექსტაზის ფენომენი ყველა მითის, კულტის, რიტუალის უცილობელი ნაწილი იყო. ქართულ მოდერნისტულ რომანში უხვად შემოიჭრა მითი, ზღაპარი ლეგენდა_ამან კი სულს გზა გაუხსნა სიღრმისაკენ.
ადამიანი ეზიარება მარადისობას, მაგრამ საჭიროა განსაკუთრებული მდგომარეობა ამ ზიარებისთვის. განსაკუთრებული მდგომარეობა კი მიიღწევა `თრობით~_სიტყვით, საქმით, სიყვარულით, რელიგიით, პოეზიით. გახელებას, ექსტაზს ხშირად იწვევს მხურვალე მზე, დიდი შუადღის ჟამს დაყუდებული, საგნებს რომ აორებს და ადამიანს თავის სხვა მეს შეახვედრებს. სწორედ ამ მზემ `დაუშანთა~ გონება დანტესა და ნიცშეს. მზე გრიგოლ რობაქიძის რომანშიც წარმოდგინდება, როგორც მეტაფორა, რომელიც გმირის ძიების გზაზე თავის უდიდეს როლს თამაშობს.
ექსტაზისას ადამიანი თავისუფლდება ყველაფერ იმისაგან, რაც მას ამ სოფელთან აკავშირებს, განიძარცვება მიწიერი სურვილებისგან, ვნებებისგან. ჩვეულებრივი სმენისგან, ხედვისაგან და იმსჭვალება უხილავის, დაფარულის წყურვილითა და მოლოდინით.
საკუთარი თავის პოვნა "სხვაში გადასვლის" გზით არჩიბალდ მეკეშისთვის ის საიდუმლოა, რომლის მიწვდენასაც ცდილობს, ამიტომ იზიდავს აღმოსავლეთი. აქ ჰაშიში ექსტაზის მისაღწევი უმოკლესი გზა იყო. "მოწევს ერთი და გადასცემს მეორეს მოსაწევ ტარს, მეორეც მოსწევს და გადასცემს მესამეს... მეექვსე მეშვიდეს. ასე: სანამ ტარი პირველს არ დაუბრუნდება. ამ რიგით ჰქმნიან მაგიურ რკალს. აქ იჭერენ თვალღია ზმანებას. აქ არის საიდუმლო აღმოსავლეთის თანაყოფისა და ერთყოფისა.~
არჩიბალდი ხვდება `თვალებში გახელების კიაფით~ ამღვრეულ დერვიშს, რომელიც `ყველას უცქერის და არავის ხედავს~. თითქოს `უხილავს უსმენს და ელის მისგან ნიშანს~. არჩიბალდსაც სწყურია უხილავის მოსმენა, მასაც სურს მისი ნიშნის ხილვა, მაგრამ `ცივილიზაციის სამოსელი~ ამძიმებს, მისი რაციონალური გონება ვერ `იტევს~ სამყაროს მეტაფიზიკურ სიმსუბუქეს, ამიტომაც ცდილობს თავდაღწევას, გაქცევას. გრძნობს, რომ ზეპიროვნულს ვერ მისწვდება, თუ ვერ დასძლია პიროვნული. არადა, მას გზნება უნდა იმ თესლის, თაურფენომენის, რომელიც ყოველ ნაწილშია და მთელის არსებას განაპირობებს.
ერეკლე ტატიშვილი ექსტაზს `ადამიანის სულის ექსტრადიქციად, ხორცის გარეშე ნავარდად და განდგომად~ მიიჩნევდა. 1
მოდერნისტი მწერალი განიცდის თავის ინდივიდუალურ რიტმს, იმავდროულად, სამყაროსას_უნივერსალურს. (არჩიბალდი სფეროთა მუსიკას უსმენს). ამ რიტმთა ერთმანეთთან დაკავშირება, შეთანხმება იდუმალში, ღვთაებრივში, მისტიურში ჩართვას ემსგავსება. ინდივიდუალური რიტმი ჰარმონიულად ეთანხმება სამყაროსას და ადამიანი გრძნობს მასთან ერთობას_სწორედ ამ დროს ხდება გზნება და არა შემეცნება. გზნება ემოციით, ინტუიციით ლოგიკის, ცნებების, სიტყვების გარეშე. ინტუიციით მიწვდენა კი ყველაზე მძაფრად ექსტაზის მდგომარეობაში ხორციელდება.
`გველის პერანგი~ მთლიანად აღიქმება, როგორც მწერლის ერთგვარი `ექსტაზი~. აქ პერსონაჟები ხშირად ხორცის გარეშე დანავარდობენ~. არჩიბალდ მეკეში გამუდმებით აღგზნებულია_ზმანებათა, ხილვების, თვალღია სიზმრების გარემოშია. მის გარშემო სამყარო თითქოს ხილულ ფორმებს კარგავს, დნება, იცვლება. ის, რაც მომავალში უნდა მოხდეს, იმის სუნს გრძნობს. ამგვარი ექსტაზით განიცდის იგი ირუბაქიძეთაA გვარის ისტორიას. მას გადაედება პეტრიძის `შინაგანი წვა~_`ცეცხლი მამალი~ მასშიც დაენთება. არჩიბალდი გზნებს შუაგულს. `დაცილება: ყოველ საგანს_ყოველ არსს_ყოველ მოვლენას. საკუთარ `მესაც~, ყვინვა და ჩაძირვა სიღრმით და სიგანით: შორსშორს_ზესკნელში თუ ქვესკნელში. მზის დიდი გაჩერება ბიბლიისა. ფოთლის ურხევლობა. გარინდება და გაქვავება: გალხობა და გადნობა. `პიროვანის~ დაკარგვა. გაქრობა ყოველ `მაიის~ და ხილვა `ერთის~_რომელიც ყველაშია როგორც `მამა~ წარმომშობი: სულისჩამდგმელი და ამმოძრავებელი.
არჩიბალდი ექსტაზს განიცდის ქართული სიმღერის მოსმენისას თუ ქართული ცეკვის ნახვისას, ყველაფერი ქართული მასზე მაგიურად მოქმედებს და აღვიძებს მასში `ფესვების~ მონატრებას.
ექსტაზი უკავშირდება დიონისურს, რომელსაც მოაქვს ნაწილის მთელთან ზიარების მწველი განცდა. დიონისური გახელება ადამიანს შეუძლებელს შეაძლებინებს. ალექსანდრე მაკედონელის `შევარდნა~ ეკბატანაში თუ სოლეიმან ბრწყინვალის ცხენის შეგდება აია_სოფიაში კაცში დიონისურს `აამეტყველებს~ და საკუთარ არსებაშივე ჩამარხულ უდიდეს ენერგიას გამოათავისუფლებინებს.
გახელება, ექსტაზი ერთდროულად ქმნის და ანგრევს კიდეც. პიროვნებაზეა დამოკიდებული, საით მიმართავს უჩვეულო ძალას_შიგნით თუ გარეთ. `პეტრე დიდის გახელებამ ფინის ტბებიდან ამოატივტივა `პეტერბურგი, რომელიც `დოსტოევსკის ეპილეფსიამ პატმოსის კუნძულად გადმოანთხია~.
არჩიბალდს აწვალებს ფიქრი `ძირებზე~, რომელიც ერთ დიდ მტანჯველ გამოცანად გადაჰქცევია. ძირებთან მისვლამ მას უნდა აპოვნინოს ცხოვრების საზრისი: `ვინ არის, სიდამ მოსულა, სად არის, წავა სადაო~, როგორც გურამიშვილი ამბობდა. ძირებამდე მისასვლელი გზა კი განტოტვილია მის სულსა, გულსა და გონებაში. გულით ის სამშობლოს ფესვს დაეძებს, გონებით_ადამს, სულით კი ღმერთს. გზის ასეთი მრავალშრიანობა განაპირობებს ძებნის სირთულეს. არჩიბალდი ძირითადად ირეალურ სივრცეში მოძრაობს, ფიზიკური გადანაცვლება მხოლოდ გარეგანია და ტონუსის მიმცემი. `არჩიბალდ მეკეშს `ძირები~ არა აქვს: აქ იგი უძიროა. მიდის უკან: შორსშორს დაუსრულებლივ. ყველაფერი ლანდი. ყველაფერი ნასახი. გუნება_რომელსაც სიცხადეში ვერ დაიჭერ. გუნება_რომელსაც ვერც სიზმარეთში დაიჭერ. ეგებ მაშინ დაიჭირო: როცა სიცხადე ზმანებულს გადაეჭრის. არის აქ საიდუმლო ზღვარის ძაფი. ამ ძაფს ხედავ ძილიდან გამოსული, მაგრამ ჯერ კიდევ არ გაღვიძებული.~
ხშირად გრძნობს არჩიბალდი რღვევას, გაორებას, გასამებას... გახუთებას. ეს `სხვები~ და, იმავდროულად, `თვითონ~ ერთმანეთს `ზომავენ~ და სწორედ ამგვარი ფანტასმაგორიული ხილვისას იშვის განცდა უხილავთან ზიარებისა.
ტაბა ტაბაი_სპარსი, ჰინდუ თუ ეგვიპტელი_ქადაგებს, რომ ცოდნა არ გადაიცემა, რომ `ცოდნას თვითონ უნდა მიაგნო~. მედიტაციების რთული ხლართების შემდეგ `მიხვდება~ არჩიბალდი ერთისა და მთელის ურთირერთდამოკიდებულების არსს. როცა ტაბა ტაბაიმ არჩიბალდს სეფორეს მიერ იაგვესთვის შვილის წინადაცვეთილი ნაწილის მიგდების საიდუმლო აუხსნა, მეკეში მიხვდა, რომ `მამა~ გარეთ კი არ უნდა ეძებნა, არამედ საკუთარ არსებაშივე აღმოეჩინა.
ტაბა ტაბაი გამუდმებით ექსტაზის მდგომარეობაშია, ამიტომაც უჭირს მისი პორტრეტის დახატვა არჩიბალდს. "ცხვირი_ადამიანის, ბაგე_ადამიანის. ყველაფერში_ხაზი პიროვნების. თვითონაც პიროვნება: ქვეყანაზე ერთხელ მოვლენილი. მთელი ყოფა_ახლო და ხელსახლები. და მაინც: შორს წასული. ყოფა სადღაც გადასხმული თუ გადაღვენთილი. შუადღისას როცა მზე ხელდება_ცხენი ცხელ უძრაობაში გადაყირავდება. მაგრამ ტაბა ტაბაი ცხენი არაა. იგი სხვაა. კაცი და მოჩვენება. პიროვნება და ლანდი. სახე და მასკა. ყოველს დაცილებული: ეგებ მისთვის_რომ იხილოს ყოვლის წარმომშობი.~
სპარსეთში არჩიბალდი თვრება საოცარი სივრცეებით, თითქოს `ადამის თვალი~ ეხილება და გზნებს გარდასულსა და ჩავლილს. ~კლდეები აყუდებულან ვით ასტრალური ლანდები და შინაგან იყურებიან გალურსულნი. იგონებენ ყოფილს თუ ზმანებულს?! უთუოდ: მისთვის არიან ასე დამძიმებულნი და გარინდებულნი. ხსოვნა შორსწასული_ქვავდება~.
ჰამადანის ფანტასმები არა მხოლოდ არჩიბალდს ატყვევებს, არამედ სხვებსაც, მათ შორის, ოლგას, რომელიც შორიდან მოტანილი სიმღერის ხმებით იგზნებს გულის ჭეშმარიტ არსს. `თარს უკრავს ვიღაც... უნდა აიცრა ირანის მზე ტანზე... უნდა იხილო მზისგან ამწვარი ტიტველი კლდეეები... უნდა გაიგუდო მყუდროებით... … უნდა გადხვიდე ყოფილში. . . მხოლოდ მაშინ გაიგებ თარის ხმას... აქ არის გულის დაფერფვლა... აქ არის თვითოონ გული: ამოვარდნილი და ცხელ ქვიშაზე სისხლად დაღვარული~.
სამშობლოს დიდ ხნის უნახავი თამაზ მაყაშვილი თავის ნამოსახლარში იგზნებს: `ესაა დროის შეწყვეტა. არა: საუკუნეეების დაბრუნება. თითქო წინაპარი აღსდგა ძველისძველი და ეხლა თავის ნამოსახლს დაჰყურებს ათასი წლებიდან. ამ წამს თამუნჩო გვარია თვითონ. მის ყოფაში ხერხემლად გაწოლილი. თამუნჩო გასუდრულია როგორც ფრინველი.~
თბილისის სახე რომაში შემოიჭრება, როგორც ექსტაზისას განცდილი ხილვა. ხომალდივით მოქანავე ქალაქის `ბოდვაში~ ირეკლება მისი ბედი და ისტორია. `ქალაქი ხომალდი ამრეზილია და აღრენილი. ჩერდება: ზმორებით გამოდის ჰაშიშით მოგვრილ ზმანებისგან. ნერწყვი წუთხეა. პირში სიმლაშე. თვალებში_გახუნება: თვითონაც ხედავენ მხოლოდ გახუნებულს. ყურებში გარჩენილია უჟმურის: `ხი. ხი. ხი.~ მზე არსად არის. სხეულები იხსნებიან და იხრწნებიან. გუნებაში ~არ ყოფნაა. ყოფა უგემურია. ხომალდი წყალქვეშა კლდის ახლოა. უნდა_მიერტყას: დაიმსხვრეს: ვიღაც კიდეც უძახის: სმენაში: `ხი_ხი_ხი~. ხომალდი უკან მოიხედავს უეცრად_ტფილისი ხედავს: ათას თვალებში თვალებს_ივერიის ქალწულის თვალებს~.
გრიგოლ რობაქიძე წერდა, რომ ექსპრესიონიზმს მთელი ენერგია უნდა მიემართა საგნის გარდაქმნისაკენ, გამოეყვანა იგი ქაოსიდან და შეეცვალა მისი შინაგანი არსი. ამგვარად, ხელოვანსა და საგანს შორის მყარდებოდა `არაჩეულებრივი~ კონტაქტი, ადამიანი ავლენდა სულის აქტივობას. `გველის პერანგში~ გამოვლინდება სწორედ სულის აქტივობა, რომლის საშუალებითაც გმირი საგანთა არსს იგზნებს_აღიქვამს მათ, როგორც ცალკეულებს და, იმავდროულად, მთელის ნაწილებს. ირანის პლატოს მყუდროებაში, ხავსიანი სიპების სიგრილეში, არჩიბალდი მარადისობის არსს განიცდის, როგორც ხელშესახებს. "მთელი მარულა ვარსკვლავების. მეწამული ღელე უკუნეთში ინთქმება და თვალი_მისადმი გაყოლებული_მთელ არეს იჭერს როგორც უხილავ მარადს. რომლის სხეული ყურით თვალებით პირით ეს მცენარეა ის ქვაა ეს ვარსკვლავია ის ბალახია."
უშუალოდ კოსმიურ ყოფას შეერთებული ადამიანი წარმოგვიდგება არჩიბალდ მეკეშის სახით, რომელიც უბრალოდ კი არ ფიქრობს თავის თავსა თუ სამყაროზე, არამედ განიცდის.
`გველის პერანგში~, როგორც თვითონ გრიგოლ რრობაქიძე წერდა, განცდა არ მიიმართება მარტივი გზით. უარყოფს რა დეტალებს, სწვდება საგანთა და მოვლენათა შუაგულს. რომანში გამოსახვის ხერხები იმგვარია, რომ უპირატესი მნიშვნელობა ენიჭება გახელებას, სიცხარეს, ხილვას, ექსტაზს. მწერალი ამგვარად ახერხებს არა წამის, არამედ მარადისობის მოხელთებას. სული თითქოს ომს უცხადებს თვითმპყრობელ მატერიას, რეალური ფაქტების წინააღმდეგ ილაშქრებს და არღვევს `ყოველდღიურობის ფიზიკას~, მხოლოდ ასეთი გზით აღმოაჩენს საგნებზე ღვთის კვალს. სიტყვაში გამოვლენილი ახალი ძალის, გამოთქმის ახალი რიტმითა და ექსტაზით მწერალი იჭერს `ღვთიურ ნომოსს~.
დაბეჭდილია მაია ჯა~ლიაშვილის წიგნში ''ქართული მოდერნისტული რომანი'', გამომც. ''წყაროსთვალი'', 2006
No comments:
Post a Comment