წმინდა წყლის მთხრობელი, ეპოქის მხატვარი
ოთარ ჩხეიძე
„მწერალი მხატვარია პირველყოვლისა,
ოღონდ მემატიანეცაა ეპოქისა იმავე დროსა“.
ოთარ ჩხეიძე
„იყო მწერალი, აუცილებლად ნიშნავს,
იყო პროტესტანტი“
იოსიფ ბროდსკი
„სტუმრობა მაგონდება ჰაინრიხ ბიოლისა. მწერალთა კავშირში. გრიგოლ აბაშიძის კაბინეტში. იმ წინა ხანებში რაღაც ჩვეულებრივი შფოთი ატყდა მწერალთა კავშირში. გრიგოლმა გამოსძებნა საშუალებაი შფოთისთავების დაშოშმინებისა: თვითონ — თავმჯდომარე ერქვა მწერალთა კავშირისა — პირველი მდივანი დაირქვა, თორმეტ სხვას სათითაოდ დაარქვა — მდივანი. ალბათ მოციქულების რაოდენობის მიხედვითა. რაცთუ რა იყო, შევაღე კარები გრიგოლის კაბინეტისა. უცხო ვინმე რომ მომხვდა თვალში, გამოვტრიალდი. გრიგოლმა შემაბრუნა: მოდიო დარჩიო, გაიცანიო, ჰაინრიხ ბიოლი ბრძანდებაო. მეც წარმადგინა: ჩვენი მწერალი გახლავთო. და შემოლაგდნენ რო ის მდივნებიცა, წარუდგინა და წარუდგინა: მდივანი... მდივანი... მდივანი... მდივანი... მდივანი... მდივანი... მდივანი... ჰაინრიხ ბიოლმა სიცილი მორთო: ეს ერთი მწერალი გყოლიათ და ეს ამდენი მდივანი რაში სჭირდებაო“ (ჟ. „აფრა“, #6, 1998, გვ. 226)
მოგონების ამ უბრალო ეპიზოდში კარგად ჩანს ოთარ ჩხეიძის შთამბეჭდავი თხრობის სტილი, ირონიის თანხლებით. თან ეპოქა, პიროვნებები იხატებიან. წინასწარგანუზრახველი თვითშეფასებაც გამჭვირვალედ იკითხება. ის, მართლაც, ჩვენი დროის ერთი-ერთი რჩეული მწერალი გახლდათ, XX საუკუნის პირუთვნელ მემატიანედ აღიარებული, ბალზაკის დარად სიუხვითა და თანმიმდევრულობით გამორჩეული.
ოთარ ჩხეიძეს შეეძლო გაემეორებინა Gგაბრიელ გარსია მარკესის სიტყვები: „მე მოწოდებითაც და უნარითაც წმინდა წყლის მთხრობელი ვარ, ზუსტად ისეთივე, როგორიც სოფლის მთხრობელები, რომელთაც არ შეუძლიათ იარსებონ, თუკი რამეს არა ჰყვებიან, განურჩევლად იმისა, რეალურია ეს ამბავი თუ გამოგონილი. ჩვენთვის რეალურობა არ არის მხოლოდ ის, რაც მოხდა. რეალურობა ისაა, რაც არსებობს მხოლოდ იმიტომ, რომ ვიღაცამ მოყვა“ (გაბრიელ გარსია მარკესი, „გასართობი სოფიზმები“ ჟ. „ჩვენი მწერლობა“, #12, 2006, გვ. 22)
ოთარ ჩხეიძე თავის უზარმაზარ მხატვრულ სამყაროში ჰყვება ცხოვრებისა და ადამიანების შესახებ, ჰყვება დინჯად, გულდასმით, დეტალურად, აუჩქარებლად, ყოველი სიტყვის დაგემოვნებით, რიტმულად, გაბმულად. ჰყვება სიცოცხლის მრავალფეროვნებაზე, სიკვდილზე, მშვენიერებასა და სიმახინჯეზე, ადამიანის დაცემასა და ამაღლებაზე, მიტევებასა და შურისძიებაზე. ეს თხრობა სავსეა სამყაროს ათასგვარი ხმითა და ფერით, გემოთი და სურნელით.
მთელი მეოცე საუკუნე და XXI საუკუნის პირველი ხუთეული დაიხატა მის 22 რომანში, მოთხრობებში, დრამებში, ესეებსა თუ პუბლიცისტურ წერილებში. ის ფეხდაფეხ მიჰყვებოდა ცხოვრებას და ეპოქის რიტმსა და სუნთქვას მხატვრულ სიტყვაში შეუდარებელი ოსტატობით აღბეჭდავდა. მისი რომანები — „ბორიაყი“, „ტინის ხიდი“, „ცხრაწყარო“, „ჯებირი“, „ბურუსი“, „ცთომილნი“, „მეჩეჩი“, „აღმართ-დაღმართი“, „კვერნაქი“, „ნაკრძალი“, „ლანდები“, „გამოცხადებაი“, „ვენეციური ჭაღი“, „ჩემი სავანე“, „მთაგრეხილი“, „ამაღლება“, „არტისტული გადატრიალება“, „თეთრი დათვი“, „2001 წელი“, „ბერმუდის სამკუთხედი“, „მორჩილი“, „ლაზერშოუ“ — ამისი დასტურია.
მის შემოქმედებაში იკითხება არა მხოლოდ ქართველი ერის, არამედ კაცობრიობის წარსული და მომავალი, ადამიანის მისწრფებები.
ის იყო შესანიშნავი მთარგმნელიც. მის ნაწარმოებებში არა მხოლოდ თანამედროვეობა, არამედ წარსულიც წარმოჩნდება („აშოტ დიდი“ და “თედორე“, „ქეთევანი“, „გიორგი“ და სხვა... )
განსაკუთრებული და ორიგინალურია მისი სტილი, თხრობის მანერა, ენა. „სწორედ ენის საშუალებით გადაარჩინა ოთარ ჩხეიძემ თავისი დიდი მხატვრული სამყარო იმ სავალდებულო კომპრომისებისაგან, რასაც ბევრი მისი თანამედროვე მწერალი ვერ აცდა“ (ტარიელ ჭანტურია, „ტრაგიკული ონომასტიკონი“ წიგნში: „ლაზერშოუ“, თბ. 2005, გვ. 406)
ოთარ ჩხეიძის სამწერლო ლექსიკა გამდიდრებულია ხალხური თქმებით, ანდაზებით, ლეგენდებით, ერთი სიტყვით, მისი ენობრივი სისავსის წყაროა ქართული ფოლკლორი, ძველი ქართული მწერლობა (ჰაგიოგრაფია, ისტორიული ძეგლები, ბიბლიის თარგმანები). ამ თვალსაზრისით, ყველაზე სუფთა მწერალია, შეურყვნელი. რომანებსა თუ სხვა ჟანრის თხზულებებში ყოველთვის დიდ ყურადღებას აქცევს სიტყვას. საგანსა თუ მოვლენას არა მხოლოდ „გამოთქვამს“, არამედ აანალიზებს, აფასებს, უღრმავდება თვით გამოთქმული სიტყვის აზრობრივსა თუ ფილოსოფიურ-რელიგიურ ასპექტებს. მისთვის სიტყვა მისტიკური ფენომენია, საიდუმლოს დამტევიც და განმცხადებელიც, ამიტომაც რომან „მორჩილის“ დასაწყისში სწორედ სიტყვას სთხოვს შემწეობას: „სიტყვა ჩვენთან არს. სიტყვაო შეგვეწიე, სიტყვაო წმინდაო, უგვანთაგან მიუკარებო. სიტყვაო ემბაზისა. სიტყვაო ღმრთისა!“ („მორჩილი“, გვ.5)
მწერალს სჯეროდა, „სიტყვა იყო ღმრთისა და არც რა უჭირდა ქვეყანასა... სიტყვა იქცა საქვეყნოდა და ღმერთსაც გაუჭირდა... ვეღარც ქვეყანა შეელევა ღვთით კურთხეულ სიტყვასა და აღარც ღმერთი ინებებს დაიბრუნოს სიტყვაი იგი გალიზღებული, გაამქვეყნიურებული, გამოვლებული დორბლიან ყბებში, დაცურებული ენაზედა“ („მორჩილი“, გვ.4)
მის სტილს ასაზრდოებს ქართლური კილო. მაგ. „მზეი“ „გაწითლებაცა“, „რო“ და სხვა. სიტყვის ბოლოში ა — ხმოვანი, რომელიც მუსიკალურ ჟღერადობას მატებს სტრიქონებს. უყვარს წერტილი, მძიმეს იშვიათად იყენებს (განსაკუთრებით, 90-იანი წლების რომანებში). სახელდებითი წინადადებები (გრიგოლ რობაქიძესა და ნიკო ლორთქიფანიძის ენაშიც შეინიშნება სახელდებით წინადადებათა სიმრავლე, მაგრამ სრულიად განსხვავდება ამ სამი მწერლის ხელწერა ერთმანეთისაგან).
ოთარ ჩხეიძის შემოქმედებას თვალს ვერ გადაავლებ, ვერ გადაიკითხავ, უნდა დაბეჯითებით შეუყვე, არც ერთი სტრიქონი არ გამოტოვო, თუ გემოს გაუგებ, თუ შეყვები, მორევივით ჩაგითრევს და გატრიალებს ენის თავბრუდამხვევ წიაღში.
ოთარ ჩხეიძის ენა მუსიკალურია. როგორ იქმნება ამგვარი მუსიკალურობის განცდა?
უპირველესად, სიტყვათა ან წინადადებათა გამეორებით, ალიტერაციებით, ასოციაციებით (მონათესავე სიტყვებისა და აზრების ხშირი გადაძახილით). მაგ. სანიმუშოდ დავაკვირდეთ Eერთ მცირე, სახელდახელოდ მონიშნულ ფრაგმენტს მისი შედევრად აღიარებული მოთხრობიდან „ოდოჟღერი“: „თქვეს უფროსმა გოგონებმა. ერთადა თქვეს. ერთადვე წამოჰკრიფეს ცერცვის ბუჩქები. შემოიწყვეს ირგვლივა. ერთნაირადვე. ეგრე აუქციეს ნაკოშკარსაცა. გადავლეს ბოგირიცა ეგრევე. ორღობეცა. ორღობეცაო. ოღონდ ისიცაა — მტვერი იდგა ორღობეში ისევა. მტვერი. მტვერი. ნახირის მტვერი. მტვერი გადასდიოდა იქაცა ოდოჟღერსა. აქაც მტვერში გაეხვია ოდოჟღერი. ოდოში. ოდოშღერი. ოდოჟღერი — გვიანობამდე შემორჩა სიტყვარსა. ქართულსა. გვიანობამდისა. წინა საუკუნის შუახანებამდე. ყანას შემორჩა“.
ამ პატარა ფრაგმენტში ზღვის წვეთივით ირეკლება მწერლის თხრობის მანერა, თავისებურება, უჩვეულობა, ორიგინალობა. მთავარი მუსიკაა. ყოველი სიტყვა გამოირჩევა აზრითა და მუსიკით (სხვაგან ფერსა და სურნელსაც გამოჰკვეთს). ყოველი სიტყვა აქცენტირებულია, გამოკვეთილია, ამიტომაც ხშირად სვამს წერტილს. გამოაცალკევებს, თუმცა, ერთი შეხედვით, შეიძლებოდა მძიმეც დასმულიყო. აზრიც შეიძლებოდა სხვანაირად დალაგებულიყო, მაგალითად, ჯავახიშვილისებურად, გამსახურდიასებურად, რობაქიძისებურად, ლორთქიფანიძისებურად, მაგრამ აქ სულ სხვანაირი წყობაა თხრობისა, ეს არის ოთარ ჩხეიძისებური. ამას ვერ მიბაძავ, იმდენად განსაკუთრებულია. მიბაძვა განა არ შეიძლება, მაგრამ მაშინვე თვალში გეცემა, სხვისი, ჩხეიძისა იქნება, რადგან ძალიან განსხვავებულია, მისი მიგნებულია და ეს არის მართლაც აღმოჩენა თხრობაში, სადაც ძნელია რაიმე ახალს მიაგნო, სწორედაც რომ თხრობის თვალსაზრისით. აზრის გადმოცემის ორიგინალურობაზე, წინადადებაში სიტყვათა წყობის თავისებურებაზე გვაქვს საუბარი. მწერალი არ არღვევს გრამატიკის აღიარებულ წესებს, იცავს სინტაქსს, მაგრამ რაღაცას ცვლის ისე, რომ აბსოლუტურად ახალ ფორმას ქმნის. როგორც ზემოთ გითხარით, დავაკვირდეთ არა საგანგებოდ, არამედ უბრალოდ შერჩეულ ფრაგმენტს, რადგან მისი ნაწარმოებები მთლიანად ამ სტილითაა დაწერილი, გამონაკლისის გარეშე. ის კი არა და, ესეებსა თუ პუბლიცისტურ წერილებსაც ასე წერდა, ამავე რიტმით პასუხობდა შეკითხვებსაც.
მივუბრუნდეთ ზემოთ მოყვანილ ფრაგმენტს. პირველ წინადადებაში უბრალო მხატვრული ინფორმაციაა გადმოცემული, აღწერილია ვითარება.: „თქვეს უფროსმა გოგონებმა“. შემდეგ წინადადებაში იმავე აზრს იმეორებს, მაგრამ აზუსტებს, ამისთვის ახალ წინადადებს ქმნის: „ერთადა თქვეს“. მეორე სიტყვა პირველი წინადადებიდან უცვლელადაა გადმოტანილი: „თქვეს“. აქ ახალია „ერთადა“, ამას უსვამს ხაზს. მისთვის მნიშვნლოვანია სწორედ ეს ერთად თქმა, იმიტომ, რომ ამას სხვა ჟღერადობა აქვს. თუ წინა ორ წინადადებაში გამეორდა სიტყვა „თქვეს“. შემდეგ წინადადებაში იმეორებს მეორე წინადადების ახალ სიტყვას „ერთადვე“, რადგან აქცენტი კვლავ ამ სიტყვაზეა. „ერთადვე წამოჰკრიფეს ცერცვის ბუჩქები“. შემდეგ აღწერაში ახალი დეტალი შემოიჭრება, მაგრამ ის სიტყვა, რომელმაც ერთიანობა გამოხატა, კვლავ განმეორდა. ეს არის საოცარი გრძნობა რიტმისა, შინაგანი რიტმისა, რომელსაც ქმნის სიტყვათა, ბგერათა, აზრთა გამეორება თუ ემოციური და აზრობრივი ურთიერგადაძახილი. სიტყვები თითქოს ექოებს გამოსცემენ. შემდეგი წინადადებაა: „შემოიწყვეს ირგვლივა“. აქ ახალი აზრია, მაგრამ შემდეგ ისევ ერთსიტყვიანი წინადადება მოდის „ერთნაირადვე“. რაღაც მათემატიკური სიზუსტით არის ეს რიტმი აწყობილი, ხან შენელდება, ხან აჩქარდება, თანაც მუდმივად ცვალებადობს. „ეგრე აუქციეს ნაკოშკარსაცა. გადავლეს ბოგირიცა ეგრევე.“ აქ ყურადღებას იქცევს შ—ს გამეორებაც „შემოიწყვეს“ და „ნაკოშკარსაცა“. ამ ორ წინადადებაში თავსა და ბოლოში მეორდება თითქმის ერთნაირი სიტყვები: „ეგრე“ და „ეგრევე.“ შემდეგ კვლავ იმეორებს სიტყვას, ოღონდ უფრო მეტი გამოკვეთით. „ორღობეცა“. ეს წერტილით გამოყოფილი ცალკე წინადადებაა, ოღონდ ამ სიტყვის გასაგები ზმნა წინა წინადადებაშია, ასე რომ, ეს წინადადება თან დამოუკიდებელია, თან არა. თანაც, რაღაც თითქოს ზღაპარივით გვიამბობს ამბავს. სიტყვას ეჭიდება, რომ ამ სიტყვამ თვითონ მოიყოლოს სხვა სიტყვა, შესაფერისი თუ შესაბამისი და ასეც ხდება. შემდეგ მოდის კვლავ ერთსიტყვიანი: „ორღობეცაო“. აქ განსხვავება მხოლოდ სხვათა სიტყვის ო—შია, თითქოს „დაამაგრა“ ეს სიტყვა შთაბეჭდილებაში. და მოაყოლა წინადადება: „ოღონდ ისიცაა — მტვერი იდგა ორღობეში ისევა“. აქ ორღობეს „ერითმება“ „ოღონდ“. ისევ მუსიკისთვის მსხვერპლშეწირვა. თუმცა, კაცმა რომ თქვას, არც არაფერს სწირავს, არაფერს არღვევს, უბრალოდ იმეორებს, რომ მკითხველი დაატკბოს სიტყვათა მუსიკით. არა განსაკუთრებული, არამედ ჩვეულებრივი, გაცვეთილი, უბრალო, ყოველდღიური, შეუმჩნეველი, სიტყვათა დაფარული მუსიკით. სხვა დროს ძველ სიტყვებს აცოცხლებს ამავე მიზნით, ან ნეოლოგიზმებს ქმნის. შემდეგ წინადადებაში მეორდება წინა წინადადების ახალი დეტალი, თანაც ორჯერ: „მტვერი. მტვერი“. სხვა დაწერდა: დიდი მტვერიო, ან ყველაფერი მტვერს დაეფარაო, არა, ის ორჯერ იმეორებს და ეს სიტყვა სხვათა დაუხმარებლად წარმოგადგენინებს გარემოს. შემდეგ წინადადებაში კვლავ იმეორებს მტვერს ოღონდ მის წყაროს აზუსტებს: „ნახირის მტვერი“. და კვლავ იმეორებს: „მტვერი გადასდიოდა იქაცა ოდოჟღერსა. აქაც მტვერში გაეხვია ოდოჟღერი“. დამატებით: „ნახირი“ „გაეხვიას“ ერითმება. ამ წინადადებებში ჩნდება ახალი სიტყვა — ოდოჟღერი, რომელიც დამწიფებულ ყანას ნიშნავს თურმე. ეს სიტყვა თავისთავად ლამაზიაა, მუსიკალურია, ამიტომაც გააცოცხლა მწერალმა. თვითონაც ტკბება მისი წარმოთქმით და მკითხველსაც უბიძგებს, რომ კი არ გადაურბინოს, არამედ, შეჩერდეს, გაიმეოროს, დატკბეს და მერე ჩასწვდეს კიდევაც ამ თავანკარა ქართულს, „ღმერთების ენას“, მრავალ საიდუმლოს რომ ინახავს. ნახეთ, როგორ უვლის გარშემო ამ სიტყვას, ეფერება, ეალერსება და თვითონაც ტკბება და თბება, ნეტარებს: „ოდოში. ოდოშღერი. ოდოჟღერი — გვიანობამდე შემორჩა სიტყვარსა. ქართულსა. გვიანობამდისა. წინა საუკუნის შუახანებამდე. ყანას შემორჩა“. ნახეთ, ნამდვილი პოეზიაა. სიტყვა „გვიანობამდე“ მეორდება, მაგრამ წინადადებაში ადგილს იცვლის, რაც რიტმსაც ცვლის. მეორდება „შემორჩა“. თანაც ორში მეორდება, შუა წინადადებაში კი იგულისხმება. დამატებით: „მტვერი“ „სიტყვარს“ ერითმება. და ბოლოს, ზემოთაც ვახსენე, სიტყვების ბოლოს ხშირად ურთავს ა—ს, ალბათ, ყველაზე მუსიკალურს ხმოვანთა შორის. ეს არის მისი თხრობის ყველაზე დამახასიათებელი შტრიხი. ასეთი დამოკიდებულება სიტყვის მიმართ ქართულ პროზაში ნამდვილად გასაოცარია, ასე მხოლოდ გალაკტიონი „უსმენდა“ სიტყვებს. ასე რომ, ოთარ ჩხეიძისთვისაც, თხრობაში მთავარია მუსიკა და მასაც შეეძლო ვერლენივით ეთქვა „მუსიკა, უპირველეს ყოვლისა“. თანაც, ამ გამეორებულ სიტყვათა მნიშვნელობები ნიუანსობრივად იცვლება. აქ არა მარტო მუსიკალური სმენაა, არამედ მხატვრის თვალიცაა, რადგან ფერიც ეცვლებათ სიტყვებს სხვა სიტყვათა ჩრდილის მიფენისას. ეს არის სიტყვის ესთეტიზმი. მწერალი სიტყვისა და სიტყვების საშუალებით თხრობის მშვენიერებას შეგვაგრძნობინებს. იგი ფერ-მწერიცაა. ეს არის შთამბეჭდავი, თავბრუდამხვევი თხრობა. ოღონდ უნდა მიჰყვე, შეჰყვე, შეიგრძნო, „იგემო“, „მოისმინო“, მერე „ძნელად დააღწევ“ თავს. ამიტომაც ხშირად შეხვდებით მის შემოქმედებაში ფიქრს სიტყვაზე, ქართული ენის თავისებურებებზე, ტკივილსა და წუხილს სიტყვისა და გამოთქმის გადაგვარებაზე. მის ნაწარმოებებში ხშირად თვითონ „სიტყვაა“ ავტორი: მას უსმენს, მას მიჰყვება მწერალი. სიტყვას მიაქვს და მოაქვს მუსიკაც, ფერიც, სურნელიც და, რაც მთავარია, აზრიცა და ამბავიც. სიუჟეტს აწყობს სიტყვა, კომპოზიციას ჰკრავს, ერთი სიტყვით, როგორც ბიბლიაშია, ოთარ ჩხეიძის რომანებშიც თვითონ სიტყვაა „შემოქმედი“. და ამ მხატვრული სამყაროს შემქმნელი კი (სადაც „სიტყვაა“ მთავარი შემოქმედი) ოთარ ჩხეიძეა, ასე რომ, მის შემოქმედებაში სამყაროს, სიცოცხლის შექმნის მისტერია მეორდება. ერთი საიდუმლო გაცხადდება, იმავდროულად, სხვა საიდუმლო იქმნება. სიტყვა მისთვის, რა თქმა უნდა, ღმერთია და ასევე ეპყრობა კიდევაც, სიფრთხილით, თაყვანისცემით, მოწიწებით, სასოებით, სიტყვისგან მოელის შეწყალებას, მადლს, სასოებას, სიყვარულს. სიტყვას მიიჩნევს ამქვენიური არსებობის გამართლებად, ამაოების დამძლევად. სიტყვა შეაგრძნობინებს სამყაროს მშვენიერებას, უთვალავფეროვნებას, სიხარულსა და ტანჯვასაც.
მაკა ჯოხაძემ ჩვეული ალღოთი შენიშნა მისი სტილის ბოლოდროინდელი ცვალებადობა: „ურთულესი, ვრცელი თანწყობილი წინადადებებიდან, რომელთა განმეორებადი წრებრუნვაც თავის წიაღში ატმოსფერული ძაბრივით თითქოს საგანგებოდ ითრევდა მხატვრული სივრცის ნაკადებით ამოძრავებულ ეპოქალურ პროცესებსა და მოვლენებს, რომლის წყალობით ერთდროულად ინიღბებოდა და იშიფრებოდა კიდეც მწერლის მიერ დასმული აქცენტები და „თავგზააბნეულ ცენზურასთან ერთად დიდი პოეტის მიერ „გადამკითხველებად“ მონათლულ მკითხველებსაც აღიზიანებდა, დღეს თითქოს აღარაფერი დარჩათ სასაყვედურო.
თითქოს ყველაფერი დაიშალა, გასწორდა, გამარტივდა. მთაგორიანი რელიეფივით ჩვენ თვალწინ გადაჭიმული პასაჟები, აბზაცები ორსიტყვიან, ხშირ შემთხვევაში ერთსიტყვიან წინადადებებად იქცა. მხატვრულ ტექსტში ზმნის წყალობით ისეთივე თავბრუდამხვევი დინამიკა შეიქმნა, როგორიც თავის დროზე „ტრაგედია უგმიროთ“ და „თავსაფრიანი დედაკაცის“ ავტორმა შექმნა“ (მაკა ჯოხაძე, „ოდოჟღერი“ — წარმავლობის საკმეველი“, ჟ. „ჩვენი მწერლობა“, #1, 2006, გვ11)
„მკვდარია ერი, თუ არ იბრძვის თავისუფლებისთვის“, -წერს ოთარ ჩხეიძე რომან „ბორიაყში“. ეს არის მისი შემოქმედების მთავარი სულისკვეთება. ასე ყოფილა ოდითგანვე, პიროვნული და ქვეყნის თავისუფლება მხოლოდ ბრძოლით მიიღწევა.
მისი ბრძოლის ასპარეზი შემოქმედებაა. კალამი მასთანაც „წმინდა სიტყვის“ დასაცავი იარაღი, „ბოროტთ საკლავი“ და ერის სასიცოცხლო იდეალების დამამკვიდრებელია.
დრო მის შემოქმედებაში ერთიანია, იცვლებიან თაობები, მოვლენები, მაგრამ ერის უკვდავი სული მარადიულია, ცვალებადია მხოლოდ მისი გამოვლენის ფორმები. სწორედ ამ ცვალებადობას, უკვდავი სულის ჩაქრობას, მინავლებას, გაუჩინარებასა თუ აღორძინებას, გამონათებას, გაღვიძებას... გვიხატავს მწერალი.
დრო მისი შემოქმედების მთავარი გმირია. პერსონაჟები, რომლებიც ერის უკვდავ სულს გამოავლენენ საკუთარ არსებაში (მეტად ან ნაკლებად) დროს ეჭიდებიან, ეპაექრებიან, ეთანხმებიან, ემორჩილებიან... და ამ დიალოგურ ურთიერთობაში წარმოჩნდება კონკრეტული ეპოქის სატკივარი.
სივრცე მის შემოქმედებაში ძირითადად არ იცვლება — ეს არის საქართველო. მართალია, მისი პერსონაჟები მოგზაურობენ სხვადასხვა ქვეყანაში, მაგრამ მთავარი მაინც ისტორიულად მოხაზული ის გეოგრაფიული სივრცეა, რომელშიც საქართველოს უკვდავი სული „მოძრაობს“. ეს სივრცე დროის განმავლობაში შეიცვალა. მწერლის ბოლო დროინდელ რომანებში დაკარგული ტერიტორიების ტკივილიც აისახა. ასე რომ, სულიერ-ზნეობრივ სივრცესთან ერთად შემოიჭრა ფიზიკური სივრცის დაცვის, აღორძინების, პატრონობის საკითხი.
ოთარ ჩხეიძე ერთგულია სიუჟეტისა, ოღონდ ცხოვრებაში მძლავრად ჩახლართული სიუჟეტისა.
მის ნაწარმოებებს გამსჭვალავს დაუყუჩებელი ტკივილი სულისა და სამშობლოსი, რწმენისა და ენისა.
მან შექმნა მითოპოეტური სამშობლო, ქვეყნიერება, კალმით მოხაზა მის უკიდეგანო უხილავი საზღვრები.
მის წიგნებში ნაყოფგამომცემელი სიბრძნეა განფენილი.
ის არის რეალისტი, ამ თვალსაზრისით, ილია ჭავჭავაძისა და მიხეილ ჯავახიშვილის მემკვიდრე და მათი გზის გამგრძელებელი. ოღონდ განსხვავებულია მისი რეალისტური მეთოდი. ის (განსაკუთრებით, XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან მოყოლებული) რეალიზმს ამდიდრებს იმით, რომ რომანში დოკუმენტურს ჭარბად ჩართავს. ცხოვრებიდან კი პირდაპირ შეჰყავს რეალური ადამიანები და გვარ-სახელთა და საქმეების შენარჩუნებით მათგან სრულიად ახალი ტიპის მხატვრულ პერსონაჟებს ქმნის. ეს მნიშვნელოვანია თანადროულობის თვალსაზრისით, თორემ წლების მერე, ისინიც ჩვეულებრივ გამოგონილ პერსონაჟებად აღიქმებიან და მხოლოდ სქოლიოები თუ შენიშვნები გაამხელენ მათ ისტორიულად არსებობას.
„მოყვარეს პირში უძრახე, მტერს პირს უკანაო“,—კი მოიმარჯვებდა გონიერ ანდაზას ილია, მაგრამ სიფრთხილისთვის „შეკაზმულ ცხენსაც“ გვერდით ამოიყენებდა: „ჩვენ პირთან საქმე არა გვაქვს, ჩვენ საზოგადო ჭირზდა ვწერთო“, თუმცა კარგად მოეხსენებოდა, პიროვნული და საზოგადო რომ არ გაეყო ერთმანეთისაგან არაფერს. ოთარ ჩხეიძე უკან აღარ იხევს და სწორედაც რომ „პირთან აქვს საქმე“. პირები კი, რეალურნი და თანამედროვენი, მრავლად არიან დახატული რომანში. თავის თავსაც, რა თქმა უნდა, იოლად იცნობენ და „ლაფის სროლასაც“ არ დაიზარებენ. ასე მოხდა, როდესაც 1994 წელს გამოვიდა ოთარ ჩხეიძის რომანი „არტისტული გადატრალება“ — 1991 წლის შემოდგომისა და 1992 წლის პირველი კვირის მოვლენების ამსახველი გრანდიოზული ტილო. მოვუსმინოთ თვითონ მწერალს: „შეშფოთდა მწერალთა კავშირი. გულმოდგინედ ნამზადი ყრილობა მოიწვია და ორი ბრალდება წაუყენა „არტისტულ გადატრიალებასა“: 1. მოვლენის შემდეგ დიდი დრო არ გასულა და არ შეიძლება რომანის დაწერა ასე მოკლე დროშიო და 2. წიგნი კერძო გამომცემლობამ გამოსცაო. აი, მწერალთა კავშირი, აი, ყრილობა აი, პრობლემები. მე იმ ყრილობას არ დავსწრებივარ, ყურადაც არ ვიღე რჩევანი იმისი თუ თეორიული წიაღსვლები, მოვადევნე „თეთრი დათვიცა“, „ბერმუდის სამკუთხედიცა“, „2001 წელიცა“. მოგერიებაც რო მიხდებოდა უმართებულო თავდასხმებისა“.
მისი ნაწარმოებებისთვის დამახასიათებელია ყოვლისმომცველობა. ამ თვალსაზრისით, ტოლსტოისებური მწერალია. მის ნაწარმოებებში წარმოჩენილია ცხოვრების ყოფითი, სულიერი, სოციალური, ფსიქოლოგიური, რელიგიური, პოლიტიკური ასპექტები, რაც იმას ნიშნავს, რომ ცხოვრების ლექი და ნაკლი ჭარბად წარმოჩნდება. „იგი ქმნის ქართველთა დაცემის შთამბეჭდავ პანორამას და დაცემის ამ გულისშემძვრელ სურათში ვჭვრეტთ ამაღლების დვრიტასა და ნიშანს“ (ტარიელ ჭანტურია, ზემოთ დასახელებული წერილი).
მისი სულიერი ბიოგრაფია მისსავე შემოქმედებაშია განფენილი. ეს არის, მართლაც, შთამბეჭდავი, გრანდიოზული ტილო მწერლის მოღვაწეობისა. ამ თვალსაზრისით, ის სრულიად გამორჩეულია XX საუკუნის ქართულ მწერლობაში.
მაინც რით გამოირჩეევა ოთარ ჩხეიძის შემოქმედება ქართულ ლიტერატურაში?
1. უპირველესად, თხრობის სტილით, ნარატიული სიახლეებით, რაზედაც ზემოთ დაწვრილებით გესაუბრეთ.
2. ეროვნული თუ ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებების ერთგულებით:
1. ერის ისტორია, ტრადიცია, გვარი, ეროვნული თავისებურებები.
2. ჰუმანიზმი. ზოგადსაკაცობრიო იდეალები.
3. „მართლის თქმის“ პრინციპი — მისეული ვარიაციებით.
ოთარ ჩხეიძე გამოჩნდა თუ არა სამწერლო ასპარეზზე, მაშინვე გამოირჩეოდა სათქმელის სიმძაფრითა და ორიგინალური სტილით. ტაბუდადებულ თემებზე დაიწყო წერა და თავიდანვე დაისახა მიზნად XX საუკუნის მატიანე შეექმნა, მხატვრულ სახეებში აღბეჭდილი ისტორია კი 20-იანი წლებიდან დაეწყო.
ეს იყო „სოციალისტური რეალიზმის“ ზეობის ხანა, ოთარ ჩხეიძისთვის უცხო და მიუღებელი. ამიტომაც გაირიყა. მისთვის ჩაიკეტა ჟურნალებისა და გამომცემლობების კარები.
„ბორიაყს“ (დაწერა 1967 წელს და გამოქვეყნდა 1984 წელს) მწერალი „ქართლის მატიანის“ სათაო რომანად მიიჩნევდა, თუმცა პირველად სხვა რომანები გამოაქვეყნა.
XX საუკუნის 50-იან წლებში გამოქვეყნდა ოთარ ჩხეიძის რომანები: „ბურუსი“ (დაიწერა 1954წ, დაიბეჭდა 1955 წელს) და „მეჩეჩი“ (დაიწერა 1956წ, დაიბეჭდა 1957 წელს). „მწერალს აქამდეც არაერთხელ მოუგერიებია კრიტიკოსთა თავდასხმები ნოველების კრებულისა და რომანების „ტინის ხიდისა“ და „ჯებირის“ გამო, მაგრამ ნამდვილი „ქარიშხალი“ სწორედ „ბურუსის“ გამოჩენამ გამოიწვია და არც იყო გასაკვირი. ამ რომანში ხომ სატირულად გამოიხატა საბჭოთა ყოფის მთელი სიმახინჯე, ის უმძაფრესი იდეოლოგიური ბრძოლა, რაც ხელისუფლების წაქეზებით გაუმართეს ფსიქოლოგიის ინსტიტუტსა და დიმიტრი უზნაძის განწყობის თეორიას. როცა ფსიქოლოგია არამატერიალისტურ, არამარქსისტულ, ბურჟუაზიულ მოვლენად შერაცხეს, მართლაც, ნათელია, როგორი დაუნდობლობით ეკვეთებოდნენ მასაც და მის ყოველ დამცველსაც“ (ხათუნა კაშია, „მძიმე წლები ქართულ ლიტერატურაში“. ჟ. აფრა“. #VI, 1998, გვ. 240). რომანი გააკრიტიკა ბესარიონ ჟღენტმა, რომლის შეფასებასაც დიდი წონა ჰქონდა მაშინდელ ხელისუფალთა თვალში. პარტიის ცეკას პირველმა მდივანმაც თავის მოხსენებაში საგანგებოდ მოიხსენია, როგორც „გამზვიადებელი ჩვენი ცხოვრების უარყოფითი და არატიპიური მხარეებისა“.
კრიტიკული პათოსის ლიტერატურით დიდად გაითქვა სახელი სოცრეალიზმმა. მწერალი ერთგან აღნიშნავს: „კრიტიკული პათოსი ეწოდებოდა წვრილბურჟუაზიული გადმონაშთებითა და დრომოჭმული ადათ-წესებით დასნებოვანებული ადამიანების მხილებასა პოეზიაში. პროზაში. დრამატურგიაში. კრიტიკასა და პუბლიცისტიკაში. ამან მაინც ყველას წააჭარბა — კრიტიკამა და პუბლიცისტიკამა“. ერთხელ გაზეთ „კომუნისტს“ სრული სია დაუბეჭდავს ამგვარი მწრლებისა. ოთარ ჩხეიძე არ იყო დასახელებული მათ შორის. „ეგენი სად იყვნენ, შენ რო კრიტიკული პათოსი დაიწყეო. მეუბნებოდა ზოგი თანაგრძნობითა. ზოგი ნიშნისმოგებითა. ზოგი დაცინვითა. მე მივუგებდი ერთნაირადა. მშვიდადა და აუმღვრევლადა. „კომუნისტმა“ იცის რასაც რო წერს. მე არაფერი არ მესაქმება კრიტიკულ პათოსთანამეთქი. რაღა თქმა უნდა. არ მესაქმებოდა?! კრიტიკული პათოსი ჰო გამოჰხატავდა დამნაშავე ადამიანებსა სოციალისტური კანონმდებლობის მიხედვითა — მე სხვებსა ვხატავდი: დაჩაგრულ, დაბეჩავებულ, უმწეობამდე დატანილ ადამიანებსა — იმავე კანონმდებლობის გამო“ (ნონა კუპრეიშვილითან ინტერვიუ, ჟ. „ჩვენი მწერლობა“,#2, 2006, გვ. 40).
აკაკი ბაქრაძემ ზუსტად შეაფასა ეს ყოველივე, როცა დაწერა: „ოთარ ჩხეიძემ იცოდა, რა ღირდა „ბურუსის“ სიმართლე, მაგრამ აქაც პატიოსნება განსაზღვრავდა მწერლის სიმართლეს“ (ჟ. „აფრა“. დასახ. ნომერი, გვ. 242).
მწერალი ცდილობდა როგორმე თავი დაეღწია ცერბერი ცენზორის თვალისაგან: „თუმცა აგნებდნენ დაგეშილი კრიტიკოსები, მანამდე აგნებდნენ რედაქტორები, ცენზორებიცა რაღა თქმა უნდა, მაინც ვახერხებდი, ზოგი რამ მეთქვა, მაშინ უთქმელი, ანთუ გამოუთქმელი, მეთქვა, გამომეხვია მხატვრულ სახეებში, სტილისტურ ხვეულებში, ხალხურ თქმებში, იგავურ გადაკვრებში, ქვეტექსტებში, ქვეტექსტების ქვეტექსტებშია, ვახერხებდი როგორც რო იყო“ („ამ წიგნისათვისა“. „ბორიაყის“ ბოლოსიტყვაობა,გვ. 367)
ბოლო დროს გამოქვეყნებულ შესანიშნავ მოთხრობაში „ისევ დადიანი“ (ჩემის სოფლის ეტიუდებიდან) მწერალმა გაიხსენა გორის ინსტიტუტში შეხვედრა ნოდარ ნათაძესთან: „ჩვენ ერთმანეთის პირისპირ ვიდექით: „ბურუსის“ ავტორი და „ბურუსის“ პერსონაჟი. ხელის ჩამორთმევა თავაზიანი გახლდა. ღიმილი წრფელი. ახალგაცნობისა. არ შეუმჩნევია მეტი არაფერი. რევაზსა. მეთუ ვიგრძენი — ჩემთვის ვიგრძენი“. შემდეგ მწერალი იხსენებს იმ დროს, როდესაც ახალგაზრდა ფსიქოლოგები აიძულეს მასწავლებლის, დიმიტრი უზნაძის წინააღმდეგ გამოსულიყვნენ. „იმას ფსიქოლოგია სულაც არ უნდოდა. პარტიასა. რის სული. რა სულის მოძღვრებაო. სწორედაც რო სული უშლიდა ხელსა კომუნიზმის მშენებლობაში. სოციალიზმი ჰო აეშენებინა სწორედაც რო გმობითა. დევნითა. სულიერებისა. კომუნიზმსაც ისევე ააშენებდა. ცხადია და რაღა თქმა უნდა. შენ წახვიდოდი დიადი კომუნიზმის წინააღმდეგა?!...“ ...„მთავარი სახე ფერმკრთალია „ბურუსში“. იქ პარტიაა უზნაძის წინააღმდეგა. ფსიქოლოგიის წინააღმდეგა. ასეც იყო და ასედაცა ჯობდა. არ ვტყუოდი. ერთისიტყვითა. არც სახელით არ მომიხსენიებია. არც გვარითა. რევაზი. „ბურუსში“ ცხადია“.
90-იანი წლების რომანებში უკვე გადალახა ეს მოუხსენებლობის „ბარიერი“ — პროტოტიპი აღარ გადააქცია პერსონაჟად — პირდაპირ შემოიყვანა — გვარ-სახელითა და გარეგნობითაც. საქმეებითაც, ცხადია. არც “ნათაძე“ დაინდო. „არტისტულ გადატრიალებაში“ პირდაპირ გვარ-სახელით მოიხსენია: „ცოტას მოითმენს დეპუტატი ნათაძეი, ცოტასა, ცოტასა. და დგას მაინცა. სკამზე ვერ ითმენს. დუმილს ვერ ითმენს. ვერაფერს ვერ ითმენს“.
1980 წელს დაწერა რომანი „ჩემი სავანე“ (ხასიათები და პორტრეტები) ფრენსის ბეკონის ეპიგრაფით: „აქ არაფერია სხვაგან ნათქვამი, გამოგონილიც არაფერია“. მართლაც, ეს არის თავისებურად დაწერილი მემუარები. ძირითადად გახსენებულია გორის პედაგოგიური ინსტიტუტი, სადაც მწერალმა ოცდაათ წელზე მეტ ხანს იმუშავა. აქ არის დახატულია ინსტიტუტის თანამშრომელთა ცოცხალი ხასიათები. ფონად ინსტიტუტის ცხოვრებაა, თანვე, როგორც მწერალი ბრძანებს, დახატულია სრული სურათი საზოგადოდ ერთი საქმიანობის გარშემო თავმოყრილი ადამიანებისა. რომანი 1984 წელს გამოვიდა. მწერლისვე აღნიშვნით, რომანი ცოტა ირონიულია, რაც დამახასიათებელია მისი სტილისთვის, ოღონდ აქ „იმედგაცრუებასაც უნდა გამოჰხატავდეს, თვითირონიასაც უნდა გამოჰხატავდეს“. ამ რომანში მწერალი იხსენებს, როგორ არბევდნენ მის რომანებს. არბევდნენო — სწორედ ამ სიტყვას მოიხმობს ვითარების წარმოსაჩენად. „მნათობი“ ბეჭდავდა და მასაც არბევდნენ. რა იყო მიზეზი? „უიდეოაო, დამახინჯებით გადმოსცემს საბჭოთა ცხოვრებასა, ვერა ჰხედავს სოციალიზმის მონაპოვართაო და სხვა და სხვაო, ხოლო „მნათობს“ იმიტომაო — ამგვარი თხზულებებისათვის რო გაეღო კარი. ორ კურდღელს იჭერდა ერთდროულადა მწერალთა კავშირი. მწერალთა კავშირს ირაკლი აბაშიძე თავმჯდომარეობდა. ორ კურდღელს იჭერდა. ვინა თქვა, ორ კურდღელს ერთდროულად ვერ დაიჭერო?! ვინა თქვა? სიმარჯვე თქვი, თორემ მეტიც დაუჭერიათ. მეტი. საქმე ეს გახლდა მწერალთა კავშირისა: ვიღაც უნდა ამოეჩემებინა, გამოემჟღავნებინა უიდეობაი მისი, გამოემჟღავნებინა და აღმოეფხვრა, გაენადგურებინა, უნდა გაემართლებინა არსებობაი თავისი და წარჩინებაზედაც უნდა ეფიქრათ მოღვაწეთა მწერალთა კავშირისა. აღწევდნენ კიდეცა“ („ჩემი სავანე“, გვ. 32). მორე კურდღელი ის იყო, რომ სიმონ ჩიქოვანი იყო მანამდე მწერალთა კავშირის თავმჯდომარე, გადააყენეს და ჟ. „მნათობის“რედაქტორად დანიშნეს. „სულერთია: სადაც სიმონ ჩიქოვანი იყო, ლიტერატურაც იქ იყო, მწერლობა იქ იყო“; „აიწყვიტეს ნაფიცმა კრიტიკოსებმა, აქაოდა სოციალისტური რეალიზმი არ შეგვერყესო. შემდგნენ ზედა და ღმერთი აღარ მოიგონეს. შემდგნენ. ცულიანი და უცულოო. შემდგნენ. მე მესხმოდნენ და ცეცხლი გადადიოდა „მნათობის“ თავზედა. პირდაპირ შებმა ადვილი არ იყოვო: „ციხე-ციმბირის სუნი ტრიალებდა“. ერთადერთ გზად განს გადგომა მოჩანდა: „განს გავდგომოდი. გავდგომოდი კიდეცა: გამოსახლებულსა ვგავდი, ანთუ გამოქცეულსა გორში“ („ჩემი სავანე“,გვ.33)
რომან „მეჩეჩსაც“ ათვალწუნებით შეხვდა კომუნისტური საზოგადოება. საჯაროდაც განიხილეს (ამგვარი განხილვების ტრადიცია არსებობდა საქართველოში. „ჯაყოს ხიზნების“ განხილვის გახსენება ღირს, რადგან პათოსით სწორედ მას მიემსგავსა). გამომსვლელებმა (რევაზ ჯაფარიძემ, შოთა ძიძიგურმა, შალვა აფხაიძემ, აკაკი ბელიაშვილმა, კარლო კალაძემ, დემნა შენგელაიამ, გრიგოლ აბაშიძემ, სერგი ჭილაიამ) სხვადასხვა კუთხით დაიწუნეს რომანი. სიმონ ჩიქოვანი შეეცადა, დაეცვა და ქართული მწერლობის მნიშვნელოვან მოვლენად გამოაცხადა, მაგრამ ბესარიონ ჟღენტი შეეწინააღმდეგა, საბჭოთა ცხოვრება უარყოფითად წარმოაჩინა, გაპარტახებული და გადაგვარებული კოლმეურნეობა, გონებაშეზღღუდული რაიკომის მდივანი, ბეცი მოსამართლე, გაქნილი და გაიძვერა ფინაგენტი, უსუგულო მწყემსები დახატაო. ოთარ ჩხეიძე კი ერთხელ არჩეულ გზას არ ცვლიდა. მალე „ცთომილნი“ დაწერა. „მნათობის“ აწყობილი ნომერი, რომელშიც ეს რომანი უნდა დაბეჭდილიყო, დაშალეს და სიმონ ჩიქოვანიც მოხსნეს რედაქტორობიდან. საქართველოდან ამბები ქართული ემიგრაციის ყურამდეც აღწევდა. თვალსაჩინო მკვლევარმა და პოლიტიკოსმა ალექსანდრე მანველიშვილმა 50-იანი წლების ბოლოს რადიოსადგურ“ „კავკასიონში“ სპეციალური გადაცემა მიუძღვნა ოთარ ჩხეიძის ამ რომანს და მწერალს „ქართველი პასტერნაკი“ უწოდა.
ოთარ ჩხეიძემ გაუძლო ამ შემოტევებს და 1967 წელს „ბორიაყი“ დაწერა. ერთი შეხედვით, არ ჩანდა, რომელ ეპოქას აღწერდა, თუმცა ბევრი მინიშნება იყო, მეთერთმეტე კანტატა, მაისის მთავრობა, დამოუკიდებლობის სიხარული
მწერალს დიდ ხანს უფიქრია, ისე დაეწერა, რომ გამოქვეყნებაზე არ ეფიქრა, თუ ისე, რომ როგორმე გამოექვეყნებინა. ბოლოს, გადაწყვიტა, ისე დაეწერა, ცენზურას რომც დაეჩეხა, მთავარი სათქმელი მაინც დარჩენილიყო. მთავარი კი ის იყო, რომ იღუპებოდა ყველაფერი, უპირველესად, მცირე ხნით მოპოვებული დამოუკიდებლობის განცდა და დამოუკიდებლობის წყურვილი. და რადგან „ლაგამი ჰქონდა ამოდებული მხატვრულ სიტყვას, როგორც ყველაფერს იმჟამად, რაღაც უნდა მოეფიქრებინა. მოიფიქრა კიდევაც.
„ბორიაყი“ სათქმელით და გამოხატვის სიმძაფრით ჯავახიშვილის „ჯაყოს ხიხნებს“ ენათესავება, თითქოს აგრძელებს. შემდეგი წლები გრიგოლ რობაქიძის „ჩაკლულ სულში“ აისახა.
რომანის სიუჟეტი აგებულია მოგზაურობაზე (ამ თვალსაზრისით, ეხმიანება კლასიკურ ტექსტებს „კალმასობას“, „დონ კიხოტს“, „მგზავრის წერილებს“...).
ახალგაზრდა კომპოზიტორი ნიკუშა ჩაჩანიძე ქართლში სიმღერების შესაგროვებლად ჩადის, წინასწარ რუკა აქვს შედგენილი, რომელ სოფლებს და ოჯახებს უნდა ესტუმროს. მასწავლებელმა ყანჩაველმა წერილები გამოატანა დიდგვაროვან ოჯახებთან, დახმარებოდნენ, თან გააფრთხილა, საშიში დროაო. მოულოდნელ და გაუთვალისწინებელ მეგზურობას გაუწევს ლეკო თათაშელი. ეს არის უჩვეულო, შთამბეჭდავი სახე ბედს ვერშეგუებული დარდიმანდი პატრიოტისა, საიდუმლო გმირად რომ მიიჩნევს ნიკუშას და ცდილობს სხვებიც დაარწმუნოს. ოჯახიდან ოჯახში თუ სოფლიდან სოფელში ამ მოგზაურობისას იხატება 1924 წლის ჩახშობილი აჯანყების გამოძახილი, გრძელდება არისტოკრატთა და სხვა მოწინააღმდეგეთა ამოხოცვა. დიდგვაროვნების დასასჯელად საბუთი არ არის საჭირო. გვარი უკვე საფრთხეა. „საქართველოს კომისართა საბჭოს თავმჯდომარის მოადგილე — ამხ. ლ. ღოღობერიძე — წამდგარიყო საინფორმაციო მოხსენებითა: ...„ჩვენთან საქართველოში, ექვსი პროცენტი იყო თავადაზნაურობაო, ...და უნდა გაუწყოთო, საზეიმოდ უნდა გაუწყოთ: უკვე ერთ პროცენტზე დავიყვანეთ, ერთზე, ერთადერთზე, და შემდეგ სხდომაზე ბედნიერება მექნება მოგახსენოთ: ნოლი იქნებაო: ნოლიო. ოოოოოოო, რა ყოჩაღები ხართო, შეუძახიათ სომეხ ამხანაგებსა, ჩვენ ვერაო, ჩვენ ვერასოდეს ვერ შევძლებთ თქვენდენსაო. ოოოოოოო, ვერც ჩვენაო, — თავი გაუქნევიათ აზერბაიჯანელ ამხანაგებსა, ჩვენც ვერ შევძლებთო, თქვენ სხვანი ხართო, სხვანი ხართო. და სხვანი ვართო, ცერებზე იწევდნენ ქართველი ამხანაგები“.
რომანში ბოლშევიკები ახალმოწესეებადაა მოხსენებული. ახალმოწესეობა მუდმივი საფრთხეა ქვეყნისთვის. როდესაც უკუღმართი იდეით შეპყრობილნი ხელისუფლებას ჩაიგდებენ ხელში, ძალადობა მეფდება. ეს არის ჩავლილი დროც და მომავლის წინასწარმეტყველებაც.
ნახეთ, როგორ აღწერს ფანიელების ამოხოცვას. ფანიელები, რწმენით გამორჩეული სოფელი, ჯერ გადაბუგეს და გაქცეულებს, ჩაძინებულებს დაესხნენ თავს: „მკვდრულ ძილში დაესხნენ თავს ხანჯლებითა, ხმლებითა, სამთითებითა, ნაჯახებითა, კეტებითა თუ რითი აღარაო, ვისაც რა მოჰხვდა, დაესხნენ და რაც ნახეს, აკუწეს, წამოაგეს სამთითებზედა ორსული ქალებიცა, აკვნიანი ბავშვებიცა; სარებზე ჩამოაგეს ორსული ქალები და მზე რო ამოვიდა, ეგრე შეაგებეს, ეგრე შეაგებეს, გამოღვიძებაც რო ვერ მოასწრო ვერავინა“. („ბორიაყი“, გვ. 325)
რომანში მოლოდინი გმირისა შთამბეჭდავადაა დახატული. ყველა ელის. და გრძელდება გმირის ძიების შემწყდარი მოტივიც (ორბელიანი, ილია,აკაკი, ვაჟა).
რომანის სხვადასხვა ეპიზოდში პერსონაჟთა მიერ გამოითქმის წარუვალი სიბრძნე: 1. „ქედის მოხრა და დამორჩილება შემაძრწუნებელი სიმდაბლეა, ავადმყოფობაზე ავადმყოფობაა, დაცემულობაა სულისა“; 2. „გმირები უნდა ქვეყანასა და ჭიაღუებს შესჩეჩებიათ ხელში ბედი ერისა“; 3. „ის იარსებებს, ვისაც ძალა შესწევს ურჩობისა“; 4. „დრო ყოველთვისაა, ოღონდ გმირები არ არიან ყოველთვისა“
გიორგი შენგელაიამ „ბორიაყის“ მიხედვით გადაიღო „ახალგაზრდა კომპოზიტორის მოგზაურობა“, რომელმაც დიდი აღიარება მოიპოვა.
ოთარ ჩხეიძის ყველა რომანს წამძღვარებული აქვს ეპიგრაფი, რომელთაგან ზოგიერთი ცენზურას არაერთხელ საფრთხედ მიუჩნევია და წაუშლია. მაგალითად, „ვენეციური ჭაღი“ ჟ. „მნათობში“ ეპიგრაფის გარეშე დაიბეჭდა. ეს ის დრო იყო, როცა საქართველოში აქტიური ბრძოლა გამოუცხადეს ეროვნულ ადათ-წესებს, ბევრი აჰყვა ფეხის ხმას და ცკ-ს ბრძანებათა მიხედვით შეუდგა მხატვრულ ნაწარმოებებსა თუ სხვადასხვა ტიპის პუბლიკაციებში ქართული ჭირისა და ლხინის განქიქებას, კრიტიკას, აბუჩად აგდებას (ეს მოვლენა კარგად აქვს აღწერილ-გაანალიზებული როსტომ ჩხეიძეს წიგნში: „ადათები ეშაფოტზე, ენა გილიოტინაზე“. თბ 2006). ოთარ ჩხეიძე ამ შემთხვევაშიც განზე გადგა, არ მიჰყვა საერთო დინებას და „ვენეციურ ჭაღში“ საუკუნოვანი, ქართველთა სულიერებისა და ზნეობის განმსაზღვრელ-მასაზრდოებელი ადათ-წესები დაიცვა. ეს რომანი 1980 წელს დაწერა და 1981 წელს ჟ.„მნათობში“ (რედ. გიორგი ნატროშვილი) დაიბეჭდა. მაინც რა ეპიგრაფმა დააფრთხო ცენზურა? საბედნიეროდ, 1995 წელს რომანი სრული სახით გამოქვეყნდა. აი, ფრანგი განმანათლებლის შარლ ლუი მონტესკის ეპიგრაფად გამოტანილი თვალსაზრისი: „რო იყოს ქვეყნად ერი ზნეკეთილი, გულღია, მხიარული, დაჯილდოებული დიდი გემოვნებითა და უნარითა იმისა, სხვებსაც ადვილად რო შთააგონოს აზრები თავისი; რო იყოს ეს ერი ცოცხალი, ლაღი, საამური, ხანაც თუნდაც თავქარიანი, თავშეუკავებელი თუნდაც ხშირადა, — გულღია თუა, ვაჟკაცური, დიდსულოვანი, პატიოსანი თავისებურადა, არ უნდა შეავიწროო ზნეჩვეულებანი იმისი რაიმე კანონებითა, თუ არ გინდა, რომ ჩაახშო სიკეთე მისი, კეთილზნეობა მისი“.
როგორც აღვნიშნეთ, XX საუკუნის 90-იანი წლებში ოთარ ჩხეიძემ ლიტერატურაში მთელი ეპოქა შექმნა. მან ზედმიწევნით ასახა XX საუკუნის ბოლო ათწლეული და XXI საუკუნის პირველი ხუთი წელი. ამ რომანთა მიხედვით ძნელი არ არის საქართველოს მომავლის „წონასწარმეტყველებაც“, რადგან აწმყოა მშობელი მომავლისა.
ეს დიდტანიანი რომანებია: „არტისტული გადატრიალება“, „თეთრი დათვი“, „ბერმუდის სამკუთხედი“, „2001 წელი“„მორჩილი“, „ლაზერშოუ“.
უახლესი ეპოქის მაინც რა ტკივილები წარმოჩნდა მის რომანებში?
1. „არტისტული გადატრიალება“
1. 1991 წლის შემოდგომისა და 1992 წლის პირველი კვირის დრამატული მოვლენები დახატულია ირონიულ-სატირულად. სამხედრო გადატრიალება წარმოჩენილია, როგოც არტისტული გადატრიალება. ცხოვრება დახატულია, როგორც ეშმაკის რეჟისორობით დადგმული უზარმაზარი შოუ: „ხალხი ქცეულიყო თეატრადა, თეატრი — ქუჩადა“; „რეჟისორად ეშმაკი ჰყავს გამწესებული, სანახაობა ესმაკისაა, — ეშმაკისა, იმისი დადგმულია“.
2. სამოქალაქო ომის პერიპეტიები. „გამოჭედილან ერთ გამზირზედა, ერთი დროშით იმუქრებიან. „დავდგეთ იქ, სადაც ქარიშხალია!..“ სად გინდა დადგე, — დროშა ერთია, ქარიშხალი ორი. ერთ გამზირზედა. ერთ გამზირზედა. ანთუ: აქაა რო ქარბორბალა დატრიალებულა, ხოლო ქარიშხალი მოსდებია მთელ საქართველოსა; ერთი დროსა ჩაუხუტებიათ, ერთი დროშით ჰგმირავენ ერთმანეთსა მრგვალმაგიდელები და ვერავაკელები, მთლად საქართველო რო აულაშქრებიათ.“
3. დროის მეტაფიზიკა. „დროს არც ნამყო აქვს, არც მყობადი, დრო მხოლოდ აწმყოა. დრო არის, არის, არის. ადამიანები იყვნენ, არიან, იქნებიან, რანიცა ყოფილან, იქნებიან იგივენი. მოდიან, მიდიან, მიედინებიან“. მწერალი დროის ბიბლიურ მოდელს მისდევს, რომლის მიხედვითაც, უსაწყისო დრო მარადისობისკენ მიედინება.
4. ხელოვნების იდეალების მსხვრევა: „რაინდობამ იცოდა ლირიკული ჟანრები, პრაგმატიზმმა — არა. პრაგმატიზმმა გამორჩენა იცოდა. ლირიკა, რომანტიკა, იდეალი, სამშობლო, სათნოება, სიკეთე ყოველი ტაძარშივე რჩებოდა, ხატებთანა რჩებოდა, გარეთა ჰქრებოდა ქარიშხალში სიტყვათა, მრისხანე სიტყვათა, ულმობელ სიტყვათა, წყურვილში ჰქრებოდა, სისხლის წყურვილში“.
5. „ნანობს ღმერთი: ადამიანი რად გავაჩინე, გამინადგურებს დედამიწასა, სამყაროს მშვენებას გამინადგურებსო. ნანობს. ნანობს. გვიანღა თითზე კბენანი“ („არტისტული გადატრიალება“, გვ.54).
6. 9 აპრილის მოვლენები. „სიმღერაზე გადადიოდა ტანკები. ჩეხავდა სიმღერასა გააფთრებული ჯარი. ჰხუთავდა სიმღერასა თავმოხდილი ბალონები გაზისა. მაღლა გუგუნებდა რეაქტიული თვითმფრინავები, ბარემ სულაც რომ ჩაექციათ ქალაქ-თბილისი. ბარემ სულაცა. მთლიანდა. ერთიანადა. და სდიოდა სისხლი სიმღერასა, ღვართქაფადა სდიოდა“. ასეთივე გულისშემძვრელად იხატება 9 აპრილი ოთარ ჭილაძის „აველუმში“, ოღონდ იქ მწერალი მითოლოგიურ პარალელებს მიმართავს.
7. ერის დაშლა: დავა — ჭეშმარიტება და სამშობლო. „როგორც უფალი სამშობლოც ერთია ქვეყანაზედა“. არ ედავებოდნენ რაფიელ ერისთავსა. ჭეშმარიტება უფრო მაღლა არის, ვიდრე სამშობლო,—ბრძანებდა ბ-ნი მამარდაშვილი. ედავებოდნენ ბ-ნ მამარდაშვილსა. მრგვალები ედავებოდნენ: ჭეშმარიტება სამშობლო არისო. ასსამოცი პარტია აბურთავებდა სამშობლოსა. ერთი მოედანი. ერთი ბურთი და ასსამოცი გუნდი. ღმერთო დაგვიფარე!.. „როგორც უფალი სამშობლოც ერთია ქვეყანაზედა“!.. ღმერთო დაგვიფარე!.. და მატულობდა და მატულობდა გუნდები. სამშობლო არა. ფლეთდნენ სამშობლოსა და აბურთავებდნენ ნაფლეთებსა“.
„კიდევ თურამეს განიზრახავდნენ ურჩი ქართველები. ურჩი. მორჩილი. ურჩი-დაბნეული, მორჩილი-ცდუნებული. ერი საცოდავი: ხან რო ხალხს დაარქმევენ, ხან რო — ბრბოსა. გამოიყენებენ, — ხალხიაო, გაუჯიქდებიან, — ბრბოაო. არა და: ერია, ძლიერი, მტკიცე, გაუტეხელი, ძენი დაბნეულნი რო ჰყიდიან, დაბნეულნიცა და დაუბნეველნიცა“. „ერი ერია თუ ერთიანია. გახლეჩილი ერთი ერთი აღარ არის. გახლეჩილი ერიც აღარ არის ერიო“.
8. ქართველთა ბუნება: „სპარსეთში ამხობდნენ ერთიმეორესა, ათენში ამხობდნენ, რომში ამხობდნენ, ბიზანტიაში ამხობდნენ, ამხობდნენ არაბთა კარზედა, მონგოლთა კარზედა, ეგვიპტეში ამხობდნენ ერთმანეთსა, ერთიმეორესა, უბედური შვილები უბედური საქართველოსი, ანთუ ძენი საცოდავი საქართველოსი. ამხობდნენ, ლეწავდნენ, ანადგურებდნენ. და. აღზევდებოდნენ მხოლოდ იმიტომ, რო: დამხობილიყვნენ ისევ თავიანთ მოძმეთაგანა“.
9. დამოუკიდებელი საქართველოს პირველი პრეზიდენტის, ზვიად გამსახურდიას მომხრეთა და მოწინააღმდეგეთა მიტინგები. ეს არის ცოცხალი შთამბეჭდავი ქრონიკა, რეალური პერსონაჟებით, რეალური განცხადებებით. რეპლიკებითა და ჟესტებით, მოძრაობებით, დიალოგებით იხატება ხასიათები. „აქარდებოდა მიკროფონი. წერეთელი სტაცებდა ხელსა. ჩასძახებდა ქარიშხალთან ერთადა: „ჩვენ დავანგრიეთ კერპები. ჩვენ მოვსპეთ კულტი. ახალი კულტი ახალი უბედურებაა!..“ „მაგან ჯერ „სამი მუშკეტერი წაიკითხოს, „ბაკულას ღორებიც“ არ აწყენს. დააბარებდა ქარსა პრეზიდენტი. იფშხვნებოდა ბარელიეფები „იმელისა“. ნაფშხვენი, მტვერი, გოროხები გადასდიოდა წერეთელსა თავზედა. მხრებზედა....“ “მე ვასწავლე მაგათ ყველაფერი, მიტინგობანა მე ვასწავლე, გაფიცვები მე ვასწავლე, პიკეტები მე ვასწავლე, შიმშილობა მე ვასწავლე და ახლა მევე შემომიბრუნეს...“—ირწმუნებოდა პრეზიდენტი“. „ზვი-ა-დი!.. ზვი-ა-დი!.. ზვი-ა-დი!..“ „აიმართებოდა აჩონჩხილი ხელები უნივერსიტეტის წინა, კიბეზედა. ჩაიმსხვრეოდა. აღიმართებოდა. მიტინგობდნენ ჰო იქაცა. ისხდნენ თუ არა მიტინგობდნენ. ისხდნენ პროფესორები. სხვანი ყველა ხარისხისანი. სტუდენტები. ვერა-ვაკე-ხელოვნებისანი....“ „მსახიობები აქა ბრძანდებოდნენ. რეჟისორები აქა, პოეტები, მჭევრმეტყველი ფილოლოგები, სახელდახელოდ გამომცხვარი პოლიტიკოსები, გადაკეთებული ისტორიკოსები, გადაკეთებული ეკონომისტები, ყველას რო მოერგო ახალი როლი, ახალ ტყავში რო ჩამძვრალიყო. ყველა სახიობდა“... „„მე არ ვიცხოვრებ გამსახურდიას საქართველოში,—აცხადებდა მოპოეტო ჯანი. მიბრძანდეს, საითაცა ნებავს, — წყალობას მოიღებდა პრეზიდენტი. პოეტს აძევებენ საქართველოდან!..—გაჰკივლებდნენ საფეხურები თავზარდაცემული. პოეტს აძევებენ!.. პოეტს აძევებენ!.. პოეტს აძევებენ!.. ექო გამოსცემდა მთაწმინდიდან მახათამდისა, მერე პირუკუ. მერე მოსკოვი ესარჩლებოდა...“ „ყველას საქმე მიეტოვებინა, ყველა დემონსტრანტობდა, მიტინგობდა, პიკეტობდა, კარებსა ჭედავდა, კარვებში იწვა, კიბეებზე იჯდა, ყველა, ყველაი. პრეზიდენტი იმუქრებოდა. შეუტევდა. დაიხევდა. ქვეყანა უკან მიდიოდა. უკან, უკან, უკან, უკან, შარა, შარა, შარა, შარა. “ „ღმერთო გვიშველე! მიეცი ამათ დამოუკიდებლობა, რაც გინდა, მიეცი, — ვერ შეიშნოვებენ... ვერა. ვერა. მონობისათვის დაბადებულან, გემოს ვერ გაუგებენ თვაისუფლებასა“.
10. რეალურ პერსონაჟთა პორტრეტები.
ოთარ ჩხეიძე სულის მხატვარია უპირველესად. უსაზღვრო და უკიდეგანოა მისი ხედვის თვალსაწიერი, მთელ ცხოვრებას მოიცავს, წვრილმანსა და მსხვილმანს, მატერიალურსა და სულიერს, ხილულსა და უხილავს.
1992 —2003 წლის მოვლენები აისახა რომანებში: „თეთრი დათვი“,„ბერმუდის სამკუთხედი“, „2001 წელი“; „მორჩილი“.
2005 წელს ოთარ ჩხეიძემ თავისი ბოლო რომანი „ლაზერშოუ“ გამოსცა: რომანს იეთიმ გურჯის სიტყვები აქვს ეპიგრაფად: „წინათ ვიყავ დაჩაგრული, ახლაც ცეცხლი მიკიდია“. ეს აზრი აქვს გაშლილი მთელ რომანში.
რომანის მთავარი გმირი შუახნის არქიტექტორი ვარაზ კარგარეთელია. ბოლო დროინდელი მოვლენების მონაწილე. ის ცდილობს განზე გადგომას, მაგრამ მეამბოხე, უსამართლობას ვერ შეგუებელი გული არ აყენებს და მალულად ჩადის სამაჩაბლოში და იქ მრამდენიმე ადგილობრივ პატრიოტთან ერთად იარაღით დაიცავს ქართულ სოფელს სეპარატისტთა თავდასხმებისაგან. ეს, ალბათ, მწერლის რომანტიკული იდეალის ხორცესხმა იყო. მას ფიზიკურადაც რომ შეძლებოდა, შეიძლება რეალურადაც ებრძოლა და არა მხოლოდ სიტყვით. ეს წადილი ჩანს რომანში. ვარაზ კარგარეთელი კვდება და ეს სიმბოლურად აღიქმება ახლა. რომანის ფონი კი მღელვარეა და აქ იხატება თანამედროვეობა:
1. გლობალიზმის არსი.
2. ევროკავშირისკენ დაუოკებელი სწრაფვის კრიტიკა. „რა სიკეთეა შეგყარა საბჭოთა კავშირმა, ევროკავშირში რას ელოდები?!“
2. ცხოვრება იქცა შოუდ. ყველაფერი სანახაობაა.
3. გვარის, ინდივიდუალობის გაქრობა.
4. ქართველთა ემიგრაცია ლუკმაპურის საშოვნელად.
5. რევოლუცია, როგორც უბედურება;
6. სხვადასხვა რეფორმის არსი და კრიტიკა.
7. პრეზიდენტი — „ყველაფერს იკადრებს. რევოლუციის პრეზიდენტი. მითუფრო ვარდების რევოლუციისა. ვარდებიც უნდა ამოსდიოდეს პირიდანა“.
8. უკანონო თუ კანონონიერი დაპატიმრებები.
9. უთავმოყვარეო ქართველობა.
10. ათასგვარი საპროტესტო აქციები.: „ჩვენ მოგიყვანეთ და ჩვენვე გაგრეკავთო. ბრანწი გვიჩვენეს და გამოგვრეკეს“.
11. ურწმუნოება. „ცვალე მინისტრები. დაამხე მთავრობები. დაირქვი რვოლუციები. თუნდაც ვარდებისა. ზამბახებისა თუნდაცაო. დაჭკნობა ელის შენს მამულში ყველაფერსა თუ აღარა ტრიალებს თვალი ღვთისაო“.
12. „ახლა ფული იყო მხოლოდღა საშიში. სხვა შიში გამქრალიყო. ყველანაირი. ყველაფრისაი. გამეხებულიყო გული ბედკრულთა. მშიერთა. მწყურვალთა. ჯერ ეს წყალობა მოეტანა დემოკრატიზმსა.“
13. „იყიდება საქართველო“. მწერალი რომანში მთლიანად ჩართავს ნიკო ლორთქიფანიძის ცნობილ მინიატურას და იმავე ტონითა და პათოსით, იმავე გულისტკივილით აგრძელებს მოთქმას: „იყიდება ქართული სული და გული. ამტანობაი ქართული. გამტანობაი ქართული. ქართული. ქართული. ყველაფერი ქართული. სინდისი. ნამუსი. პატიოსნებაი. თანაგრძნობაი. პატივისცემაი. სიბრალული. ერთგულებაი. უღალატობაი. თავმოყვარებაი. სიამაყეი. ალალმართლობაი. სიწმინდე. სიფაქიზეი. თანაზიარობაი ჭირსა თუ ლხინში. გულოვნებაი და თავდადებაი. სიმტკიცეი და შეუვალობაი. სიბრძნეი და გონიერებაი. იყიდება. იყიდეთ. იყიდეთ. იყიდეთ. შეგარგოთ ღმერთმა!..“ „როდის იყო რო არ იყიდებოდა?! როდისა?!. როდისა?!.“ „ბაზარია საქართველოცა“. რომანის ერთ ეპიზოდში სოროსი ეუბნება ქართველ ქალს: „ჰო კარგად იყიდება საქართველოო. თქვენის წყალობითამეთქი“.
14. დემოკრატია. „აქციები მცირემცირედი კიდევაცა ნებავთ —დემოკრატიაც ესა ყოფილა. მეტი არაფერი. ჩვენ თუ არ გავალთ. ძალით თვითონვე გაგვიყვანენ. აგვატარებენ და ჩაგვატარებენ. გვაყვირებენ და გვაბღავლებენ. ისე და იმსიმაღლეზე ისეოდენზე, რაოდენი დემოკრატიაცა თვითონა ნებავთ“.
თანამედროვე ამერიკელი რომანისტის, უოლკერ პერსის აზრით, რომანისტი ჰგავს ძველი აღთქმის წინასწარმეტყველს, რომელიც უსიამოვნო მოვალეობას კისრულობს, აცნობოს თავის მოქალაქეებს, საქმე ცუდად არის, ცუდ გზაზე დგახართო (უოლკერ პერსი, „რომანის მდგომარეობა: მომაკვდავ ხელოვნება თუ ახალი მეცნიერება“. ჟ. „ჩვენი მწერლობა, #16, 2006, გვ. 27)
ამგვარი წინასწარმეტყველება ჩანს ოთარ ჩხეიძის მხატვრულ ნაწარმოებებსა თუ წერილებში.
დაბეჭდილია მაია ჯალიაშვილის წიგნში ''შეხვედრს წიგნში'', 2009
ოთარ ჩხეიძე
„მწერალი მხატვარია პირველყოვლისა,
ოღონდ მემატიანეცაა ეპოქისა იმავე დროსა“.
ოთარ ჩხეიძე
„იყო მწერალი, აუცილებლად ნიშნავს,
იყო პროტესტანტი“
იოსიფ ბროდსკი
„სტუმრობა მაგონდება ჰაინრიხ ბიოლისა. მწერალთა კავშირში. გრიგოლ აბაშიძის კაბინეტში. იმ წინა ხანებში რაღაც ჩვეულებრივი შფოთი ატყდა მწერალთა კავშირში. გრიგოლმა გამოსძებნა საშუალებაი შფოთისთავების დაშოშმინებისა: თვითონ — თავმჯდომარე ერქვა მწერალთა კავშირისა — პირველი მდივანი დაირქვა, თორმეტ სხვას სათითაოდ დაარქვა — მდივანი. ალბათ მოციქულების რაოდენობის მიხედვითა. რაცთუ რა იყო, შევაღე კარები გრიგოლის კაბინეტისა. უცხო ვინმე რომ მომხვდა თვალში, გამოვტრიალდი. გრიგოლმა შემაბრუნა: მოდიო დარჩიო, გაიცანიო, ჰაინრიხ ბიოლი ბრძანდებაო. მეც წარმადგინა: ჩვენი მწერალი გახლავთო. და შემოლაგდნენ რო ის მდივნებიცა, წარუდგინა და წარუდგინა: მდივანი... მდივანი... მდივანი... მდივანი... მდივანი... მდივანი... მდივანი... ჰაინრიხ ბიოლმა სიცილი მორთო: ეს ერთი მწერალი გყოლიათ და ეს ამდენი მდივანი რაში სჭირდებაო“ (ჟ. „აფრა“, #6, 1998, გვ. 226)
მოგონების ამ უბრალო ეპიზოდში კარგად ჩანს ოთარ ჩხეიძის შთამბეჭდავი თხრობის სტილი, ირონიის თანხლებით. თან ეპოქა, პიროვნებები იხატებიან. წინასწარგანუზრახველი თვითშეფასებაც გამჭვირვალედ იკითხება. ის, მართლაც, ჩვენი დროის ერთი-ერთი რჩეული მწერალი გახლდათ, XX საუკუნის პირუთვნელ მემატიანედ აღიარებული, ბალზაკის დარად სიუხვითა და თანმიმდევრულობით გამორჩეული.
ოთარ ჩხეიძეს შეეძლო გაემეორებინა Gგაბრიელ გარსია მარკესის სიტყვები: „მე მოწოდებითაც და უნარითაც წმინდა წყლის მთხრობელი ვარ, ზუსტად ისეთივე, როგორიც სოფლის მთხრობელები, რომელთაც არ შეუძლიათ იარსებონ, თუკი რამეს არა ჰყვებიან, განურჩევლად იმისა, რეალურია ეს ამბავი თუ გამოგონილი. ჩვენთვის რეალურობა არ არის მხოლოდ ის, რაც მოხდა. რეალურობა ისაა, რაც არსებობს მხოლოდ იმიტომ, რომ ვიღაცამ მოყვა“ (გაბრიელ გარსია მარკესი, „გასართობი სოფიზმები“ ჟ. „ჩვენი მწერლობა“, #12, 2006, გვ. 22)
ოთარ ჩხეიძე თავის უზარმაზარ მხატვრულ სამყაროში ჰყვება ცხოვრებისა და ადამიანების შესახებ, ჰყვება დინჯად, გულდასმით, დეტალურად, აუჩქარებლად, ყოველი სიტყვის დაგემოვნებით, რიტმულად, გაბმულად. ჰყვება სიცოცხლის მრავალფეროვნებაზე, სიკვდილზე, მშვენიერებასა და სიმახინჯეზე, ადამიანის დაცემასა და ამაღლებაზე, მიტევებასა და შურისძიებაზე. ეს თხრობა სავსეა სამყაროს ათასგვარი ხმითა და ფერით, გემოთი და სურნელით.
მთელი მეოცე საუკუნე და XXI საუკუნის პირველი ხუთეული დაიხატა მის 22 რომანში, მოთხრობებში, დრამებში, ესეებსა თუ პუბლიცისტურ წერილებში. ის ფეხდაფეხ მიჰყვებოდა ცხოვრებას და ეპოქის რიტმსა და სუნთქვას მხატვრულ სიტყვაში შეუდარებელი ოსტატობით აღბეჭდავდა. მისი რომანები — „ბორიაყი“, „ტინის ხიდი“, „ცხრაწყარო“, „ჯებირი“, „ბურუსი“, „ცთომილნი“, „მეჩეჩი“, „აღმართ-დაღმართი“, „კვერნაქი“, „ნაკრძალი“, „ლანდები“, „გამოცხადებაი“, „ვენეციური ჭაღი“, „ჩემი სავანე“, „მთაგრეხილი“, „ამაღლება“, „არტისტული გადატრიალება“, „თეთრი დათვი“, „2001 წელი“, „ბერმუდის სამკუთხედი“, „მორჩილი“, „ლაზერშოუ“ — ამისი დასტურია.
მის შემოქმედებაში იკითხება არა მხოლოდ ქართველი ერის, არამედ კაცობრიობის წარსული და მომავალი, ადამიანის მისწრფებები.
ის იყო შესანიშნავი მთარგმნელიც. მის ნაწარმოებებში არა მხოლოდ თანამედროვეობა, არამედ წარსულიც წარმოჩნდება („აშოტ დიდი“ და “თედორე“, „ქეთევანი“, „გიორგი“ და სხვა... )
განსაკუთრებული და ორიგინალურია მისი სტილი, თხრობის მანერა, ენა. „სწორედ ენის საშუალებით გადაარჩინა ოთარ ჩხეიძემ თავისი დიდი მხატვრული სამყარო იმ სავალდებულო კომპრომისებისაგან, რასაც ბევრი მისი თანამედროვე მწერალი ვერ აცდა“ (ტარიელ ჭანტურია, „ტრაგიკული ონომასტიკონი“ წიგნში: „ლაზერშოუ“, თბ. 2005, გვ. 406)
ოთარ ჩხეიძის სამწერლო ლექსიკა გამდიდრებულია ხალხური თქმებით, ანდაზებით, ლეგენდებით, ერთი სიტყვით, მისი ენობრივი სისავსის წყაროა ქართული ფოლკლორი, ძველი ქართული მწერლობა (ჰაგიოგრაფია, ისტორიული ძეგლები, ბიბლიის თარგმანები). ამ თვალსაზრისით, ყველაზე სუფთა მწერალია, შეურყვნელი. რომანებსა თუ სხვა ჟანრის თხზულებებში ყოველთვის დიდ ყურადღებას აქცევს სიტყვას. საგანსა თუ მოვლენას არა მხოლოდ „გამოთქვამს“, არამედ აანალიზებს, აფასებს, უღრმავდება თვით გამოთქმული სიტყვის აზრობრივსა თუ ფილოსოფიურ-რელიგიურ ასპექტებს. მისთვის სიტყვა მისტიკური ფენომენია, საიდუმლოს დამტევიც და განმცხადებელიც, ამიტომაც რომან „მორჩილის“ დასაწყისში სწორედ სიტყვას სთხოვს შემწეობას: „სიტყვა ჩვენთან არს. სიტყვაო შეგვეწიე, სიტყვაო წმინდაო, უგვანთაგან მიუკარებო. სიტყვაო ემბაზისა. სიტყვაო ღმრთისა!“ („მორჩილი“, გვ.5)
მწერალს სჯეროდა, „სიტყვა იყო ღმრთისა და არც რა უჭირდა ქვეყანასა... სიტყვა იქცა საქვეყნოდა და ღმერთსაც გაუჭირდა... ვეღარც ქვეყანა შეელევა ღვთით კურთხეულ სიტყვასა და აღარც ღმერთი ინებებს დაიბრუნოს სიტყვაი იგი გალიზღებული, გაამქვეყნიურებული, გამოვლებული დორბლიან ყბებში, დაცურებული ენაზედა“ („მორჩილი“, გვ.4)
მის სტილს ასაზრდოებს ქართლური კილო. მაგ. „მზეი“ „გაწითლებაცა“, „რო“ და სხვა. სიტყვის ბოლოში ა — ხმოვანი, რომელიც მუსიკალურ ჟღერადობას მატებს სტრიქონებს. უყვარს წერტილი, მძიმეს იშვიათად იყენებს (განსაკუთრებით, 90-იანი წლების რომანებში). სახელდებითი წინადადებები (გრიგოლ რობაქიძესა და ნიკო ლორთქიფანიძის ენაშიც შეინიშნება სახელდებით წინადადებათა სიმრავლე, მაგრამ სრულიად განსხვავდება ამ სამი მწერლის ხელწერა ერთმანეთისაგან).
ოთარ ჩხეიძის შემოქმედებას თვალს ვერ გადაავლებ, ვერ გადაიკითხავ, უნდა დაბეჯითებით შეუყვე, არც ერთი სტრიქონი არ გამოტოვო, თუ გემოს გაუგებ, თუ შეყვები, მორევივით ჩაგითრევს და გატრიალებს ენის თავბრუდამხვევ წიაღში.
ოთარ ჩხეიძის ენა მუსიკალურია. როგორ იქმნება ამგვარი მუსიკალურობის განცდა?
უპირველესად, სიტყვათა ან წინადადებათა გამეორებით, ალიტერაციებით, ასოციაციებით (მონათესავე სიტყვებისა და აზრების ხშირი გადაძახილით). მაგ. სანიმუშოდ დავაკვირდეთ Eერთ მცირე, სახელდახელოდ მონიშნულ ფრაგმენტს მისი შედევრად აღიარებული მოთხრობიდან „ოდოჟღერი“: „თქვეს უფროსმა გოგონებმა. ერთადა თქვეს. ერთადვე წამოჰკრიფეს ცერცვის ბუჩქები. შემოიწყვეს ირგვლივა. ერთნაირადვე. ეგრე აუქციეს ნაკოშკარსაცა. გადავლეს ბოგირიცა ეგრევე. ორღობეცა. ორღობეცაო. ოღონდ ისიცაა — მტვერი იდგა ორღობეში ისევა. მტვერი. მტვერი. ნახირის მტვერი. მტვერი გადასდიოდა იქაცა ოდოჟღერსა. აქაც მტვერში გაეხვია ოდოჟღერი. ოდოში. ოდოშღერი. ოდოჟღერი — გვიანობამდე შემორჩა სიტყვარსა. ქართულსა. გვიანობამდისა. წინა საუკუნის შუახანებამდე. ყანას შემორჩა“.
ამ პატარა ფრაგმენტში ზღვის წვეთივით ირეკლება მწერლის თხრობის მანერა, თავისებურება, უჩვეულობა, ორიგინალობა. მთავარი მუსიკაა. ყოველი სიტყვა გამოირჩევა აზრითა და მუსიკით (სხვაგან ფერსა და სურნელსაც გამოჰკვეთს). ყოველი სიტყვა აქცენტირებულია, გამოკვეთილია, ამიტომაც ხშირად სვამს წერტილს. გამოაცალკევებს, თუმცა, ერთი შეხედვით, შეიძლებოდა მძიმეც დასმულიყო. აზრიც შეიძლებოდა სხვანაირად დალაგებულიყო, მაგალითად, ჯავახიშვილისებურად, გამსახურდიასებურად, რობაქიძისებურად, ლორთქიფანიძისებურად, მაგრამ აქ სულ სხვანაირი წყობაა თხრობისა, ეს არის ოთარ ჩხეიძისებური. ამას ვერ მიბაძავ, იმდენად განსაკუთრებულია. მიბაძვა განა არ შეიძლება, მაგრამ მაშინვე თვალში გეცემა, სხვისი, ჩხეიძისა იქნება, რადგან ძალიან განსხვავებულია, მისი მიგნებულია და ეს არის მართლაც აღმოჩენა თხრობაში, სადაც ძნელია რაიმე ახალს მიაგნო, სწორედაც რომ თხრობის თვალსაზრისით. აზრის გადმოცემის ორიგინალურობაზე, წინადადებაში სიტყვათა წყობის თავისებურებაზე გვაქვს საუბარი. მწერალი არ არღვევს გრამატიკის აღიარებულ წესებს, იცავს სინტაქსს, მაგრამ რაღაცას ცვლის ისე, რომ აბსოლუტურად ახალ ფორმას ქმნის. როგორც ზემოთ გითხარით, დავაკვირდეთ არა საგანგებოდ, არამედ უბრალოდ შერჩეულ ფრაგმენტს, რადგან მისი ნაწარმოებები მთლიანად ამ სტილითაა დაწერილი, გამონაკლისის გარეშე. ის კი არა და, ესეებსა თუ პუბლიცისტურ წერილებსაც ასე წერდა, ამავე რიტმით პასუხობდა შეკითხვებსაც.
მივუბრუნდეთ ზემოთ მოყვანილ ფრაგმენტს. პირველ წინადადებაში უბრალო მხატვრული ინფორმაციაა გადმოცემული, აღწერილია ვითარება.: „თქვეს უფროსმა გოგონებმა“. შემდეგ წინადადებაში იმავე აზრს იმეორებს, მაგრამ აზუსტებს, ამისთვის ახალ წინადადებს ქმნის: „ერთადა თქვეს“. მეორე სიტყვა პირველი წინადადებიდან უცვლელადაა გადმოტანილი: „თქვეს“. აქ ახალია „ერთადა“, ამას უსვამს ხაზს. მისთვის მნიშვნლოვანია სწორედ ეს ერთად თქმა, იმიტომ, რომ ამას სხვა ჟღერადობა აქვს. თუ წინა ორ წინადადებაში გამეორდა სიტყვა „თქვეს“. შემდეგ წინადადებაში იმეორებს მეორე წინადადების ახალ სიტყვას „ერთადვე“, რადგან აქცენტი კვლავ ამ სიტყვაზეა. „ერთადვე წამოჰკრიფეს ცერცვის ბუჩქები“. შემდეგ აღწერაში ახალი დეტალი შემოიჭრება, მაგრამ ის სიტყვა, რომელმაც ერთიანობა გამოხატა, კვლავ განმეორდა. ეს არის საოცარი გრძნობა რიტმისა, შინაგანი რიტმისა, რომელსაც ქმნის სიტყვათა, ბგერათა, აზრთა გამეორება თუ ემოციური და აზრობრივი ურთიერგადაძახილი. სიტყვები თითქოს ექოებს გამოსცემენ. შემდეგი წინადადებაა: „შემოიწყვეს ირგვლივა“. აქ ახალი აზრია, მაგრამ შემდეგ ისევ ერთსიტყვიანი წინადადება მოდის „ერთნაირადვე“. რაღაც მათემატიკური სიზუსტით არის ეს რიტმი აწყობილი, ხან შენელდება, ხან აჩქარდება, თანაც მუდმივად ცვალებადობს. „ეგრე აუქციეს ნაკოშკარსაცა. გადავლეს ბოგირიცა ეგრევე.“ აქ ყურადღებას იქცევს შ—ს გამეორებაც „შემოიწყვეს“ და „ნაკოშკარსაცა“. ამ ორ წინადადებაში თავსა და ბოლოში მეორდება თითქმის ერთნაირი სიტყვები: „ეგრე“ და „ეგრევე.“ შემდეგ კვლავ იმეორებს სიტყვას, ოღონდ უფრო მეტი გამოკვეთით. „ორღობეცა“. ეს წერტილით გამოყოფილი ცალკე წინადადებაა, ოღონდ ამ სიტყვის გასაგები ზმნა წინა წინადადებაშია, ასე რომ, ეს წინადადება თან დამოუკიდებელია, თან არა. თანაც, რაღაც თითქოს ზღაპარივით გვიამბობს ამბავს. სიტყვას ეჭიდება, რომ ამ სიტყვამ თვითონ მოიყოლოს სხვა სიტყვა, შესაფერისი თუ შესაბამისი და ასეც ხდება. შემდეგ მოდის კვლავ ერთსიტყვიანი: „ორღობეცაო“. აქ განსხვავება მხოლოდ სხვათა სიტყვის ო—შია, თითქოს „დაამაგრა“ ეს სიტყვა შთაბეჭდილებაში. და მოაყოლა წინადადება: „ოღონდ ისიცაა — მტვერი იდგა ორღობეში ისევა“. აქ ორღობეს „ერითმება“ „ოღონდ“. ისევ მუსიკისთვის მსხვერპლშეწირვა. თუმცა, კაცმა რომ თქვას, არც არაფერს სწირავს, არაფერს არღვევს, უბრალოდ იმეორებს, რომ მკითხველი დაატკბოს სიტყვათა მუსიკით. არა განსაკუთრებული, არამედ ჩვეულებრივი, გაცვეთილი, უბრალო, ყოველდღიური, შეუმჩნეველი, სიტყვათა დაფარული მუსიკით. სხვა დროს ძველ სიტყვებს აცოცხლებს ამავე მიზნით, ან ნეოლოგიზმებს ქმნის. შემდეგ წინადადებაში მეორდება წინა წინადადების ახალი დეტალი, თანაც ორჯერ: „მტვერი. მტვერი“. სხვა დაწერდა: დიდი მტვერიო, ან ყველაფერი მტვერს დაეფარაო, არა, ის ორჯერ იმეორებს და ეს სიტყვა სხვათა დაუხმარებლად წარმოგადგენინებს გარემოს. შემდეგ წინადადებაში კვლავ იმეორებს მტვერს ოღონდ მის წყაროს აზუსტებს: „ნახირის მტვერი“. და კვლავ იმეორებს: „მტვერი გადასდიოდა იქაცა ოდოჟღერსა. აქაც მტვერში გაეხვია ოდოჟღერი“. დამატებით: „ნახირი“ „გაეხვიას“ ერითმება. ამ წინადადებებში ჩნდება ახალი სიტყვა — ოდოჟღერი, რომელიც დამწიფებულ ყანას ნიშნავს თურმე. ეს სიტყვა თავისთავად ლამაზიაა, მუსიკალურია, ამიტომაც გააცოცხლა მწერალმა. თვითონაც ტკბება მისი წარმოთქმით და მკითხველსაც უბიძგებს, რომ კი არ გადაურბინოს, არამედ, შეჩერდეს, გაიმეოროს, დატკბეს და მერე ჩასწვდეს კიდევაც ამ თავანკარა ქართულს, „ღმერთების ენას“, მრავალ საიდუმლოს რომ ინახავს. ნახეთ, როგორ უვლის გარშემო ამ სიტყვას, ეფერება, ეალერსება და თვითონაც ტკბება და თბება, ნეტარებს: „ოდოში. ოდოშღერი. ოდოჟღერი — გვიანობამდე შემორჩა სიტყვარსა. ქართულსა. გვიანობამდისა. წინა საუკუნის შუახანებამდე. ყანას შემორჩა“. ნახეთ, ნამდვილი პოეზიაა. სიტყვა „გვიანობამდე“ მეორდება, მაგრამ წინადადებაში ადგილს იცვლის, რაც რიტმსაც ცვლის. მეორდება „შემორჩა“. თანაც ორში მეორდება, შუა წინადადებაში კი იგულისხმება. დამატებით: „მტვერი“ „სიტყვარს“ ერითმება. და ბოლოს, ზემოთაც ვახსენე, სიტყვების ბოლოს ხშირად ურთავს ა—ს, ალბათ, ყველაზე მუსიკალურს ხმოვანთა შორის. ეს არის მისი თხრობის ყველაზე დამახასიათებელი შტრიხი. ასეთი დამოკიდებულება სიტყვის მიმართ ქართულ პროზაში ნამდვილად გასაოცარია, ასე მხოლოდ გალაკტიონი „უსმენდა“ სიტყვებს. ასე რომ, ოთარ ჩხეიძისთვისაც, თხრობაში მთავარია მუსიკა და მასაც შეეძლო ვერლენივით ეთქვა „მუსიკა, უპირველეს ყოვლისა“. თანაც, ამ გამეორებულ სიტყვათა მნიშვნელობები ნიუანსობრივად იცვლება. აქ არა მარტო მუსიკალური სმენაა, არამედ მხატვრის თვალიცაა, რადგან ფერიც ეცვლებათ სიტყვებს სხვა სიტყვათა ჩრდილის მიფენისას. ეს არის სიტყვის ესთეტიზმი. მწერალი სიტყვისა და სიტყვების საშუალებით თხრობის მშვენიერებას შეგვაგრძნობინებს. იგი ფერ-მწერიცაა. ეს არის შთამბეჭდავი, თავბრუდამხვევი თხრობა. ოღონდ უნდა მიჰყვე, შეჰყვე, შეიგრძნო, „იგემო“, „მოისმინო“, მერე „ძნელად დააღწევ“ თავს. ამიტომაც ხშირად შეხვდებით მის შემოქმედებაში ფიქრს სიტყვაზე, ქართული ენის თავისებურებებზე, ტკივილსა და წუხილს სიტყვისა და გამოთქმის გადაგვარებაზე. მის ნაწარმოებებში ხშირად თვითონ „სიტყვაა“ ავტორი: მას უსმენს, მას მიჰყვება მწერალი. სიტყვას მიაქვს და მოაქვს მუსიკაც, ფერიც, სურნელიც და, რაც მთავარია, აზრიცა და ამბავიც. სიუჟეტს აწყობს სიტყვა, კომპოზიციას ჰკრავს, ერთი სიტყვით, როგორც ბიბლიაშია, ოთარ ჩხეიძის რომანებშიც თვითონ სიტყვაა „შემოქმედი“. და ამ მხატვრული სამყაროს შემქმნელი კი (სადაც „სიტყვაა“ მთავარი შემოქმედი) ოთარ ჩხეიძეა, ასე რომ, მის შემოქმედებაში სამყაროს, სიცოცხლის შექმნის მისტერია მეორდება. ერთი საიდუმლო გაცხადდება, იმავდროულად, სხვა საიდუმლო იქმნება. სიტყვა მისთვის, რა თქმა უნდა, ღმერთია და ასევე ეპყრობა კიდევაც, სიფრთხილით, თაყვანისცემით, მოწიწებით, სასოებით, სიტყვისგან მოელის შეწყალებას, მადლს, სასოებას, სიყვარულს. სიტყვას მიიჩნევს ამქვენიური არსებობის გამართლებად, ამაოების დამძლევად. სიტყვა შეაგრძნობინებს სამყაროს მშვენიერებას, უთვალავფეროვნებას, სიხარულსა და ტანჯვასაც.
მაკა ჯოხაძემ ჩვეული ალღოთი შენიშნა მისი სტილის ბოლოდროინდელი ცვალებადობა: „ურთულესი, ვრცელი თანწყობილი წინადადებებიდან, რომელთა განმეორებადი წრებრუნვაც თავის წიაღში ატმოსფერული ძაბრივით თითქოს საგანგებოდ ითრევდა მხატვრული სივრცის ნაკადებით ამოძრავებულ ეპოქალურ პროცესებსა და მოვლენებს, რომლის წყალობით ერთდროულად ინიღბებოდა და იშიფრებოდა კიდეც მწერლის მიერ დასმული აქცენტები და „თავგზააბნეულ ცენზურასთან ერთად დიდი პოეტის მიერ „გადამკითხველებად“ მონათლულ მკითხველებსაც აღიზიანებდა, დღეს თითქოს აღარაფერი დარჩათ სასაყვედურო.
თითქოს ყველაფერი დაიშალა, გასწორდა, გამარტივდა. მთაგორიანი რელიეფივით ჩვენ თვალწინ გადაჭიმული პასაჟები, აბზაცები ორსიტყვიან, ხშირ შემთხვევაში ერთსიტყვიან წინადადებებად იქცა. მხატვრულ ტექსტში ზმნის წყალობით ისეთივე თავბრუდამხვევი დინამიკა შეიქმნა, როგორიც თავის დროზე „ტრაგედია უგმიროთ“ და „თავსაფრიანი დედაკაცის“ ავტორმა შექმნა“ (მაკა ჯოხაძე, „ოდოჟღერი“ — წარმავლობის საკმეველი“, ჟ. „ჩვენი მწერლობა“, #1, 2006, გვ11)
„მკვდარია ერი, თუ არ იბრძვის თავისუფლებისთვის“, -წერს ოთარ ჩხეიძე რომან „ბორიაყში“. ეს არის მისი შემოქმედების მთავარი სულისკვეთება. ასე ყოფილა ოდითგანვე, პიროვნული და ქვეყნის თავისუფლება მხოლოდ ბრძოლით მიიღწევა.
მისი ბრძოლის ასპარეზი შემოქმედებაა. კალამი მასთანაც „წმინდა სიტყვის“ დასაცავი იარაღი, „ბოროტთ საკლავი“ და ერის სასიცოცხლო იდეალების დამამკვიდრებელია.
დრო მის შემოქმედებაში ერთიანია, იცვლებიან თაობები, მოვლენები, მაგრამ ერის უკვდავი სული მარადიულია, ცვალებადია მხოლოდ მისი გამოვლენის ფორმები. სწორედ ამ ცვალებადობას, უკვდავი სულის ჩაქრობას, მინავლებას, გაუჩინარებასა თუ აღორძინებას, გამონათებას, გაღვიძებას... გვიხატავს მწერალი.
დრო მისი შემოქმედების მთავარი გმირია. პერსონაჟები, რომლებიც ერის უკვდავ სულს გამოავლენენ საკუთარ არსებაში (მეტად ან ნაკლებად) დროს ეჭიდებიან, ეპაექრებიან, ეთანხმებიან, ემორჩილებიან... და ამ დიალოგურ ურთიერთობაში წარმოჩნდება კონკრეტული ეპოქის სატკივარი.
სივრცე მის შემოქმედებაში ძირითადად არ იცვლება — ეს არის საქართველო. მართალია, მისი პერსონაჟები მოგზაურობენ სხვადასხვა ქვეყანაში, მაგრამ მთავარი მაინც ისტორიულად მოხაზული ის გეოგრაფიული სივრცეა, რომელშიც საქართველოს უკვდავი სული „მოძრაობს“. ეს სივრცე დროის განმავლობაში შეიცვალა. მწერლის ბოლო დროინდელ რომანებში დაკარგული ტერიტორიების ტკივილიც აისახა. ასე რომ, სულიერ-ზნეობრივ სივრცესთან ერთად შემოიჭრა ფიზიკური სივრცის დაცვის, აღორძინების, პატრონობის საკითხი.
ოთარ ჩხეიძე ერთგულია სიუჟეტისა, ოღონდ ცხოვრებაში მძლავრად ჩახლართული სიუჟეტისა.
მის ნაწარმოებებს გამსჭვალავს დაუყუჩებელი ტკივილი სულისა და სამშობლოსი, რწმენისა და ენისა.
მან შექმნა მითოპოეტური სამშობლო, ქვეყნიერება, კალმით მოხაზა მის უკიდეგანო უხილავი საზღვრები.
მის წიგნებში ნაყოფგამომცემელი სიბრძნეა განფენილი.
ის არის რეალისტი, ამ თვალსაზრისით, ილია ჭავჭავაძისა და მიხეილ ჯავახიშვილის მემკვიდრე და მათი გზის გამგრძელებელი. ოღონდ განსხვავებულია მისი რეალისტური მეთოდი. ის (განსაკუთრებით, XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან მოყოლებული) რეალიზმს ამდიდრებს იმით, რომ რომანში დოკუმენტურს ჭარბად ჩართავს. ცხოვრებიდან კი პირდაპირ შეჰყავს რეალური ადამიანები და გვარ-სახელთა და საქმეების შენარჩუნებით მათგან სრულიად ახალი ტიპის მხატვრულ პერსონაჟებს ქმნის. ეს მნიშვნელოვანია თანადროულობის თვალსაზრისით, თორემ წლების მერე, ისინიც ჩვეულებრივ გამოგონილ პერსონაჟებად აღიქმებიან და მხოლოდ სქოლიოები თუ შენიშვნები გაამხელენ მათ ისტორიულად არსებობას.
„მოყვარეს პირში უძრახე, მტერს პირს უკანაო“,—კი მოიმარჯვებდა გონიერ ანდაზას ილია, მაგრამ სიფრთხილისთვის „შეკაზმულ ცხენსაც“ გვერდით ამოიყენებდა: „ჩვენ პირთან საქმე არა გვაქვს, ჩვენ საზოგადო ჭირზდა ვწერთო“, თუმცა კარგად მოეხსენებოდა, პიროვნული და საზოგადო რომ არ გაეყო ერთმანეთისაგან არაფერს. ოთარ ჩხეიძე უკან აღარ იხევს და სწორედაც რომ „პირთან აქვს საქმე“. პირები კი, რეალურნი და თანამედროვენი, მრავლად არიან დახატული რომანში. თავის თავსაც, რა თქმა უნდა, იოლად იცნობენ და „ლაფის სროლასაც“ არ დაიზარებენ. ასე მოხდა, როდესაც 1994 წელს გამოვიდა ოთარ ჩხეიძის რომანი „არტისტული გადატრალება“ — 1991 წლის შემოდგომისა და 1992 წლის პირველი კვირის მოვლენების ამსახველი გრანდიოზული ტილო. მოვუსმინოთ თვითონ მწერალს: „შეშფოთდა მწერალთა კავშირი. გულმოდგინედ ნამზადი ყრილობა მოიწვია და ორი ბრალდება წაუყენა „არტისტულ გადატრიალებასა“: 1. მოვლენის შემდეგ დიდი დრო არ გასულა და არ შეიძლება რომანის დაწერა ასე მოკლე დროშიო და 2. წიგნი კერძო გამომცემლობამ გამოსცაო. აი, მწერალთა კავშირი, აი, ყრილობა აი, პრობლემები. მე იმ ყრილობას არ დავსწრებივარ, ყურადაც არ ვიღე რჩევანი იმისი თუ თეორიული წიაღსვლები, მოვადევნე „თეთრი დათვიცა“, „ბერმუდის სამკუთხედიცა“, „2001 წელიცა“. მოგერიებაც რო მიხდებოდა უმართებულო თავდასხმებისა“.
მისი ნაწარმოებებისთვის დამახასიათებელია ყოვლისმომცველობა. ამ თვალსაზრისით, ტოლსტოისებური მწერალია. მის ნაწარმოებებში წარმოჩენილია ცხოვრების ყოფითი, სულიერი, სოციალური, ფსიქოლოგიური, რელიგიური, პოლიტიკური ასპექტები, რაც იმას ნიშნავს, რომ ცხოვრების ლექი და ნაკლი ჭარბად წარმოჩნდება. „იგი ქმნის ქართველთა დაცემის შთამბეჭდავ პანორამას და დაცემის ამ გულისშემძვრელ სურათში ვჭვრეტთ ამაღლების დვრიტასა და ნიშანს“ (ტარიელ ჭანტურია, ზემოთ დასახელებული წერილი).
მისი სულიერი ბიოგრაფია მისსავე შემოქმედებაშია განფენილი. ეს არის, მართლაც, შთამბეჭდავი, გრანდიოზული ტილო მწერლის მოღვაწეობისა. ამ თვალსაზრისით, ის სრულიად გამორჩეულია XX საუკუნის ქართულ მწერლობაში.
მაინც რით გამოირჩეევა ოთარ ჩხეიძის შემოქმედება ქართულ ლიტერატურაში?
1. უპირველესად, თხრობის სტილით, ნარატიული სიახლეებით, რაზედაც ზემოთ დაწვრილებით გესაუბრეთ.
2. ეროვნული თუ ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებების ერთგულებით:
1. ერის ისტორია, ტრადიცია, გვარი, ეროვნული თავისებურებები.
2. ჰუმანიზმი. ზოგადსაკაცობრიო იდეალები.
3. „მართლის თქმის“ პრინციპი — მისეული ვარიაციებით.
ოთარ ჩხეიძე გამოჩნდა თუ არა სამწერლო ასპარეზზე, მაშინვე გამოირჩეოდა სათქმელის სიმძაფრითა და ორიგინალური სტილით. ტაბუდადებულ თემებზე დაიწყო წერა და თავიდანვე დაისახა მიზნად XX საუკუნის მატიანე შეექმნა, მხატვრულ სახეებში აღბეჭდილი ისტორია კი 20-იანი წლებიდან დაეწყო.
ეს იყო „სოციალისტური რეალიზმის“ ზეობის ხანა, ოთარ ჩხეიძისთვის უცხო და მიუღებელი. ამიტომაც გაირიყა. მისთვის ჩაიკეტა ჟურნალებისა და გამომცემლობების კარები.
„ბორიაყს“ (დაწერა 1967 წელს და გამოქვეყნდა 1984 წელს) მწერალი „ქართლის მატიანის“ სათაო რომანად მიიჩნევდა, თუმცა პირველად სხვა რომანები გამოაქვეყნა.
XX საუკუნის 50-იან წლებში გამოქვეყნდა ოთარ ჩხეიძის რომანები: „ბურუსი“ (დაიწერა 1954წ, დაიბეჭდა 1955 წელს) და „მეჩეჩი“ (დაიწერა 1956წ, დაიბეჭდა 1957 წელს). „მწერალს აქამდეც არაერთხელ მოუგერიებია კრიტიკოსთა თავდასხმები ნოველების კრებულისა და რომანების „ტინის ხიდისა“ და „ჯებირის“ გამო, მაგრამ ნამდვილი „ქარიშხალი“ სწორედ „ბურუსის“ გამოჩენამ გამოიწვია და არც იყო გასაკვირი. ამ რომანში ხომ სატირულად გამოიხატა საბჭოთა ყოფის მთელი სიმახინჯე, ის უმძაფრესი იდეოლოგიური ბრძოლა, რაც ხელისუფლების წაქეზებით გაუმართეს ფსიქოლოგიის ინსტიტუტსა და დიმიტრი უზნაძის განწყობის თეორიას. როცა ფსიქოლოგია არამატერიალისტურ, არამარქსისტულ, ბურჟუაზიულ მოვლენად შერაცხეს, მართლაც, ნათელია, როგორი დაუნდობლობით ეკვეთებოდნენ მასაც და მის ყოველ დამცველსაც“ (ხათუნა კაშია, „მძიმე წლები ქართულ ლიტერატურაში“. ჟ. აფრა“. #VI, 1998, გვ. 240). რომანი გააკრიტიკა ბესარიონ ჟღენტმა, რომლის შეფასებასაც დიდი წონა ჰქონდა მაშინდელ ხელისუფალთა თვალში. პარტიის ცეკას პირველმა მდივანმაც თავის მოხსენებაში საგანგებოდ მოიხსენია, როგორც „გამზვიადებელი ჩვენი ცხოვრების უარყოფითი და არატიპიური მხარეებისა“.
კრიტიკული პათოსის ლიტერატურით დიდად გაითქვა სახელი სოცრეალიზმმა. მწერალი ერთგან აღნიშნავს: „კრიტიკული პათოსი ეწოდებოდა წვრილბურჟუაზიული გადმონაშთებითა და დრომოჭმული ადათ-წესებით დასნებოვანებული ადამიანების მხილებასა პოეზიაში. პროზაში. დრამატურგიაში. კრიტიკასა და პუბლიცისტიკაში. ამან მაინც ყველას წააჭარბა — კრიტიკამა და პუბლიცისტიკამა“. ერთხელ გაზეთ „კომუნისტს“ სრული სია დაუბეჭდავს ამგვარი მწრლებისა. ოთარ ჩხეიძე არ იყო დასახელებული მათ შორის. „ეგენი სად იყვნენ, შენ რო კრიტიკული პათოსი დაიწყეო. მეუბნებოდა ზოგი თანაგრძნობითა. ზოგი ნიშნისმოგებითა. ზოგი დაცინვითა. მე მივუგებდი ერთნაირადა. მშვიდადა და აუმღვრევლადა. „კომუნისტმა“ იცის რასაც რო წერს. მე არაფერი არ მესაქმება კრიტიკულ პათოსთანამეთქი. რაღა თქმა უნდა. არ მესაქმებოდა?! კრიტიკული პათოსი ჰო გამოჰხატავდა დამნაშავე ადამიანებსა სოციალისტური კანონმდებლობის მიხედვითა — მე სხვებსა ვხატავდი: დაჩაგრულ, დაბეჩავებულ, უმწეობამდე დატანილ ადამიანებსა — იმავე კანონმდებლობის გამო“ (ნონა კუპრეიშვილითან ინტერვიუ, ჟ. „ჩვენი მწერლობა“,#2, 2006, გვ. 40).
აკაკი ბაქრაძემ ზუსტად შეაფასა ეს ყოველივე, როცა დაწერა: „ოთარ ჩხეიძემ იცოდა, რა ღირდა „ბურუსის“ სიმართლე, მაგრამ აქაც პატიოსნება განსაზღვრავდა მწერლის სიმართლეს“ (ჟ. „აფრა“. დასახ. ნომერი, გვ. 242).
მწერალი ცდილობდა როგორმე თავი დაეღწია ცერბერი ცენზორის თვალისაგან: „თუმცა აგნებდნენ დაგეშილი კრიტიკოსები, მანამდე აგნებდნენ რედაქტორები, ცენზორებიცა რაღა თქმა უნდა, მაინც ვახერხებდი, ზოგი რამ მეთქვა, მაშინ უთქმელი, ანთუ გამოუთქმელი, მეთქვა, გამომეხვია მხატვრულ სახეებში, სტილისტურ ხვეულებში, ხალხურ თქმებში, იგავურ გადაკვრებში, ქვეტექსტებში, ქვეტექსტების ქვეტექსტებშია, ვახერხებდი როგორც რო იყო“ („ამ წიგნისათვისა“. „ბორიაყის“ ბოლოსიტყვაობა,გვ. 367)
ბოლო დროს გამოქვეყნებულ შესანიშნავ მოთხრობაში „ისევ დადიანი“ (ჩემის სოფლის ეტიუდებიდან) მწერალმა გაიხსენა გორის ინსტიტუტში შეხვედრა ნოდარ ნათაძესთან: „ჩვენ ერთმანეთის პირისპირ ვიდექით: „ბურუსის“ ავტორი და „ბურუსის“ პერსონაჟი. ხელის ჩამორთმევა თავაზიანი გახლდა. ღიმილი წრფელი. ახალგაცნობისა. არ შეუმჩნევია მეტი არაფერი. რევაზსა. მეთუ ვიგრძენი — ჩემთვის ვიგრძენი“. შემდეგ მწერალი იხსენებს იმ დროს, როდესაც ახალგაზრდა ფსიქოლოგები აიძულეს მასწავლებლის, დიმიტრი უზნაძის წინააღმდეგ გამოსულიყვნენ. „იმას ფსიქოლოგია სულაც არ უნდოდა. პარტიასა. რის სული. რა სულის მოძღვრებაო. სწორედაც რო სული უშლიდა ხელსა კომუნიზმის მშენებლობაში. სოციალიზმი ჰო აეშენებინა სწორედაც რო გმობითა. დევნითა. სულიერებისა. კომუნიზმსაც ისევე ააშენებდა. ცხადია და რაღა თქმა უნდა. შენ წახვიდოდი დიადი კომუნიზმის წინააღმდეგა?!...“ ...„მთავარი სახე ფერმკრთალია „ბურუსში“. იქ პარტიაა უზნაძის წინააღმდეგა. ფსიქოლოგიის წინააღმდეგა. ასეც იყო და ასედაცა ჯობდა. არ ვტყუოდი. ერთისიტყვითა. არც სახელით არ მომიხსენიებია. არც გვარითა. რევაზი. „ბურუსში“ ცხადია“.
90-იანი წლების რომანებში უკვე გადალახა ეს მოუხსენებლობის „ბარიერი“ — პროტოტიპი აღარ გადააქცია პერსონაჟად — პირდაპირ შემოიყვანა — გვარ-სახელითა და გარეგნობითაც. საქმეებითაც, ცხადია. არც “ნათაძე“ დაინდო. „არტისტულ გადატრიალებაში“ პირდაპირ გვარ-სახელით მოიხსენია: „ცოტას მოითმენს დეპუტატი ნათაძეი, ცოტასა, ცოტასა. და დგას მაინცა. სკამზე ვერ ითმენს. დუმილს ვერ ითმენს. ვერაფერს ვერ ითმენს“.
1980 წელს დაწერა რომანი „ჩემი სავანე“ (ხასიათები და პორტრეტები) ფრენსის ბეკონის ეპიგრაფით: „აქ არაფერია სხვაგან ნათქვამი, გამოგონილიც არაფერია“. მართლაც, ეს არის თავისებურად დაწერილი მემუარები. ძირითადად გახსენებულია გორის პედაგოგიური ინსტიტუტი, სადაც მწერალმა ოცდაათ წელზე მეტ ხანს იმუშავა. აქ არის დახატულია ინსტიტუტის თანამშრომელთა ცოცხალი ხასიათები. ფონად ინსტიტუტის ცხოვრებაა, თანვე, როგორც მწერალი ბრძანებს, დახატულია სრული სურათი საზოგადოდ ერთი საქმიანობის გარშემო თავმოყრილი ადამიანებისა. რომანი 1984 წელს გამოვიდა. მწერლისვე აღნიშვნით, რომანი ცოტა ირონიულია, რაც დამახასიათებელია მისი სტილისთვის, ოღონდ აქ „იმედგაცრუებასაც უნდა გამოჰხატავდეს, თვითირონიასაც უნდა გამოჰხატავდეს“. ამ რომანში მწერალი იხსენებს, როგორ არბევდნენ მის რომანებს. არბევდნენო — სწორედ ამ სიტყვას მოიხმობს ვითარების წარმოსაჩენად. „მნათობი“ ბეჭდავდა და მასაც არბევდნენ. რა იყო მიზეზი? „უიდეოაო, დამახინჯებით გადმოსცემს საბჭოთა ცხოვრებასა, ვერა ჰხედავს სოციალიზმის მონაპოვართაო და სხვა და სხვაო, ხოლო „მნათობს“ იმიტომაო — ამგვარი თხზულებებისათვის რო გაეღო კარი. ორ კურდღელს იჭერდა ერთდროულადა მწერალთა კავშირი. მწერალთა კავშირს ირაკლი აბაშიძე თავმჯდომარეობდა. ორ კურდღელს იჭერდა. ვინა თქვა, ორ კურდღელს ერთდროულად ვერ დაიჭერო?! ვინა თქვა? სიმარჯვე თქვი, თორემ მეტიც დაუჭერიათ. მეტი. საქმე ეს გახლდა მწერალთა კავშირისა: ვიღაც უნდა ამოეჩემებინა, გამოემჟღავნებინა უიდეობაი მისი, გამოემჟღავნებინა და აღმოეფხვრა, გაენადგურებინა, უნდა გაემართლებინა არსებობაი თავისი და წარჩინებაზედაც უნდა ეფიქრათ მოღვაწეთა მწერალთა კავშირისა. აღწევდნენ კიდეცა“ („ჩემი სავანე“, გვ. 32). მორე კურდღელი ის იყო, რომ სიმონ ჩიქოვანი იყო მანამდე მწერალთა კავშირის თავმჯდომარე, გადააყენეს და ჟ. „მნათობის“რედაქტორად დანიშნეს. „სულერთია: სადაც სიმონ ჩიქოვანი იყო, ლიტერატურაც იქ იყო, მწერლობა იქ იყო“; „აიწყვიტეს ნაფიცმა კრიტიკოსებმა, აქაოდა სოციალისტური რეალიზმი არ შეგვერყესო. შემდგნენ ზედა და ღმერთი აღარ მოიგონეს. შემდგნენ. ცულიანი და უცულოო. შემდგნენ. მე მესხმოდნენ და ცეცხლი გადადიოდა „მნათობის“ თავზედა. პირდაპირ შებმა ადვილი არ იყოვო: „ციხე-ციმბირის სუნი ტრიალებდა“. ერთადერთ გზად განს გადგომა მოჩანდა: „განს გავდგომოდი. გავდგომოდი კიდეცა: გამოსახლებულსა ვგავდი, ანთუ გამოქცეულსა გორში“ („ჩემი სავანე“,გვ.33)
რომან „მეჩეჩსაც“ ათვალწუნებით შეხვდა კომუნისტური საზოგადოება. საჯაროდაც განიხილეს (ამგვარი განხილვების ტრადიცია არსებობდა საქართველოში. „ჯაყოს ხიზნების“ განხილვის გახსენება ღირს, რადგან პათოსით სწორედ მას მიემსგავსა). გამომსვლელებმა (რევაზ ჯაფარიძემ, შოთა ძიძიგურმა, შალვა აფხაიძემ, აკაკი ბელიაშვილმა, კარლო კალაძემ, დემნა შენგელაიამ, გრიგოლ აბაშიძემ, სერგი ჭილაიამ) სხვადასხვა კუთხით დაიწუნეს რომანი. სიმონ ჩიქოვანი შეეცადა, დაეცვა და ქართული მწერლობის მნიშვნელოვან მოვლენად გამოაცხადა, მაგრამ ბესარიონ ჟღენტი შეეწინააღმდეგა, საბჭოთა ცხოვრება უარყოფითად წარმოაჩინა, გაპარტახებული და გადაგვარებული კოლმეურნეობა, გონებაშეზღღუდული რაიკომის მდივანი, ბეცი მოსამართლე, გაქნილი და გაიძვერა ფინაგენტი, უსუგულო მწყემსები დახატაო. ოთარ ჩხეიძე კი ერთხელ არჩეულ გზას არ ცვლიდა. მალე „ცთომილნი“ დაწერა. „მნათობის“ აწყობილი ნომერი, რომელშიც ეს რომანი უნდა დაბეჭდილიყო, დაშალეს და სიმონ ჩიქოვანიც მოხსნეს რედაქტორობიდან. საქართველოდან ამბები ქართული ემიგრაციის ყურამდეც აღწევდა. თვალსაჩინო მკვლევარმა და პოლიტიკოსმა ალექსანდრე მანველიშვილმა 50-იანი წლების ბოლოს რადიოსადგურ“ „კავკასიონში“ სპეციალური გადაცემა მიუძღვნა ოთარ ჩხეიძის ამ რომანს და მწერალს „ქართველი პასტერნაკი“ უწოდა.
ოთარ ჩხეიძემ გაუძლო ამ შემოტევებს და 1967 წელს „ბორიაყი“ დაწერა. ერთი შეხედვით, არ ჩანდა, რომელ ეპოქას აღწერდა, თუმცა ბევრი მინიშნება იყო, მეთერთმეტე კანტატა, მაისის მთავრობა, დამოუკიდებლობის სიხარული
მწერალს დიდ ხანს უფიქრია, ისე დაეწერა, რომ გამოქვეყნებაზე არ ეფიქრა, თუ ისე, რომ როგორმე გამოექვეყნებინა. ბოლოს, გადაწყვიტა, ისე დაეწერა, ცენზურას რომც დაეჩეხა, მთავარი სათქმელი მაინც დარჩენილიყო. მთავარი კი ის იყო, რომ იღუპებოდა ყველაფერი, უპირველესად, მცირე ხნით მოპოვებული დამოუკიდებლობის განცდა და დამოუკიდებლობის წყურვილი. და რადგან „ლაგამი ჰქონდა ამოდებული მხატვრულ სიტყვას, როგორც ყველაფერს იმჟამად, რაღაც უნდა მოეფიქრებინა. მოიფიქრა კიდევაც.
„ბორიაყი“ სათქმელით და გამოხატვის სიმძაფრით ჯავახიშვილის „ჯაყოს ხიხნებს“ ენათესავება, თითქოს აგრძელებს. შემდეგი წლები გრიგოლ რობაქიძის „ჩაკლულ სულში“ აისახა.
რომანის სიუჟეტი აგებულია მოგზაურობაზე (ამ თვალსაზრისით, ეხმიანება კლასიკურ ტექსტებს „კალმასობას“, „დონ კიხოტს“, „მგზავრის წერილებს“...).
ახალგაზრდა კომპოზიტორი ნიკუშა ჩაჩანიძე ქართლში სიმღერების შესაგროვებლად ჩადის, წინასწარ რუკა აქვს შედგენილი, რომელ სოფლებს და ოჯახებს უნდა ესტუმროს. მასწავლებელმა ყანჩაველმა წერილები გამოატანა დიდგვაროვან ოჯახებთან, დახმარებოდნენ, თან გააფრთხილა, საშიში დროაო. მოულოდნელ და გაუთვალისწინებელ მეგზურობას გაუწევს ლეკო თათაშელი. ეს არის უჩვეულო, შთამბეჭდავი სახე ბედს ვერშეგუებული დარდიმანდი პატრიოტისა, საიდუმლო გმირად რომ მიიჩნევს ნიკუშას და ცდილობს სხვებიც დაარწმუნოს. ოჯახიდან ოჯახში თუ სოფლიდან სოფელში ამ მოგზაურობისას იხატება 1924 წლის ჩახშობილი აჯანყების გამოძახილი, გრძელდება არისტოკრატთა და სხვა მოწინააღმდეგეთა ამოხოცვა. დიდგვაროვნების დასასჯელად საბუთი არ არის საჭირო. გვარი უკვე საფრთხეა. „საქართველოს კომისართა საბჭოს თავმჯდომარის მოადგილე — ამხ. ლ. ღოღობერიძე — წამდგარიყო საინფორმაციო მოხსენებითა: ...„ჩვენთან საქართველოში, ექვსი პროცენტი იყო თავადაზნაურობაო, ...და უნდა გაუწყოთო, საზეიმოდ უნდა გაუწყოთ: უკვე ერთ პროცენტზე დავიყვანეთ, ერთზე, ერთადერთზე, და შემდეგ სხდომაზე ბედნიერება მექნება მოგახსენოთ: ნოლი იქნებაო: ნოლიო. ოოოოოოო, რა ყოჩაღები ხართო, შეუძახიათ სომეხ ამხანაგებსა, ჩვენ ვერაო, ჩვენ ვერასოდეს ვერ შევძლებთ თქვენდენსაო. ოოოოოოო, ვერც ჩვენაო, — თავი გაუქნევიათ აზერბაიჯანელ ამხანაგებსა, ჩვენც ვერ შევძლებთო, თქვენ სხვანი ხართო, სხვანი ხართო. და სხვანი ვართო, ცერებზე იწევდნენ ქართველი ამხანაგები“.
რომანში ბოლშევიკები ახალმოწესეებადაა მოხსენებული. ახალმოწესეობა მუდმივი საფრთხეა ქვეყნისთვის. როდესაც უკუღმართი იდეით შეპყრობილნი ხელისუფლებას ჩაიგდებენ ხელში, ძალადობა მეფდება. ეს არის ჩავლილი დროც და მომავლის წინასწარმეტყველებაც.
ნახეთ, როგორ აღწერს ფანიელების ამოხოცვას. ფანიელები, რწმენით გამორჩეული სოფელი, ჯერ გადაბუგეს და გაქცეულებს, ჩაძინებულებს დაესხნენ თავს: „მკვდრულ ძილში დაესხნენ თავს ხანჯლებითა, ხმლებითა, სამთითებითა, ნაჯახებითა, კეტებითა თუ რითი აღარაო, ვისაც რა მოჰხვდა, დაესხნენ და რაც ნახეს, აკუწეს, წამოაგეს სამთითებზედა ორსული ქალებიცა, აკვნიანი ბავშვებიცა; სარებზე ჩამოაგეს ორსული ქალები და მზე რო ამოვიდა, ეგრე შეაგებეს, ეგრე შეაგებეს, გამოღვიძებაც რო ვერ მოასწრო ვერავინა“. („ბორიაყი“, გვ. 325)
რომანში მოლოდინი გმირისა შთამბეჭდავადაა დახატული. ყველა ელის. და გრძელდება გმირის ძიების შემწყდარი მოტივიც (ორბელიანი, ილია,აკაკი, ვაჟა).
რომანის სხვადასხვა ეპიზოდში პერსონაჟთა მიერ გამოითქმის წარუვალი სიბრძნე: 1. „ქედის მოხრა და დამორჩილება შემაძრწუნებელი სიმდაბლეა, ავადმყოფობაზე ავადმყოფობაა, დაცემულობაა სულისა“; 2. „გმირები უნდა ქვეყანასა და ჭიაღუებს შესჩეჩებიათ ხელში ბედი ერისა“; 3. „ის იარსებებს, ვისაც ძალა შესწევს ურჩობისა“; 4. „დრო ყოველთვისაა, ოღონდ გმირები არ არიან ყოველთვისა“
გიორგი შენგელაიამ „ბორიაყის“ მიხედვით გადაიღო „ახალგაზრდა კომპოზიტორის მოგზაურობა“, რომელმაც დიდი აღიარება მოიპოვა.
ოთარ ჩხეიძის ყველა რომანს წამძღვარებული აქვს ეპიგრაფი, რომელთაგან ზოგიერთი ცენზურას არაერთხელ საფრთხედ მიუჩნევია და წაუშლია. მაგალითად, „ვენეციური ჭაღი“ ჟ. „მნათობში“ ეპიგრაფის გარეშე დაიბეჭდა. ეს ის დრო იყო, როცა საქართველოში აქტიური ბრძოლა გამოუცხადეს ეროვნულ ადათ-წესებს, ბევრი აჰყვა ფეხის ხმას და ცკ-ს ბრძანებათა მიხედვით შეუდგა მხატვრულ ნაწარმოებებსა თუ სხვადასხვა ტიპის პუბლიკაციებში ქართული ჭირისა და ლხინის განქიქებას, კრიტიკას, აბუჩად აგდებას (ეს მოვლენა კარგად აქვს აღწერილ-გაანალიზებული როსტომ ჩხეიძეს წიგნში: „ადათები ეშაფოტზე, ენა გილიოტინაზე“. თბ 2006). ოთარ ჩხეიძე ამ შემთხვევაშიც განზე გადგა, არ მიჰყვა საერთო დინებას და „ვენეციურ ჭაღში“ საუკუნოვანი, ქართველთა სულიერებისა და ზნეობის განმსაზღვრელ-მასაზრდოებელი ადათ-წესები დაიცვა. ეს რომანი 1980 წელს დაწერა და 1981 წელს ჟ.„მნათობში“ (რედ. გიორგი ნატროშვილი) დაიბეჭდა. მაინც რა ეპიგრაფმა დააფრთხო ცენზურა? საბედნიეროდ, 1995 წელს რომანი სრული სახით გამოქვეყნდა. აი, ფრანგი განმანათლებლის შარლ ლუი მონტესკის ეპიგრაფად გამოტანილი თვალსაზრისი: „რო იყოს ქვეყნად ერი ზნეკეთილი, გულღია, მხიარული, დაჯილდოებული დიდი გემოვნებითა და უნარითა იმისა, სხვებსაც ადვილად რო შთააგონოს აზრები თავისი; რო იყოს ეს ერი ცოცხალი, ლაღი, საამური, ხანაც თუნდაც თავქარიანი, თავშეუკავებელი თუნდაც ხშირადა, — გულღია თუა, ვაჟკაცური, დიდსულოვანი, პატიოსანი თავისებურადა, არ უნდა შეავიწროო ზნეჩვეულებანი იმისი რაიმე კანონებითა, თუ არ გინდა, რომ ჩაახშო სიკეთე მისი, კეთილზნეობა მისი“.
როგორც აღვნიშნეთ, XX საუკუნის 90-იანი წლებში ოთარ ჩხეიძემ ლიტერატურაში მთელი ეპოქა შექმნა. მან ზედმიწევნით ასახა XX საუკუნის ბოლო ათწლეული და XXI საუკუნის პირველი ხუთი წელი. ამ რომანთა მიხედვით ძნელი არ არის საქართველოს მომავლის „წონასწარმეტყველებაც“, რადგან აწმყოა მშობელი მომავლისა.
ეს დიდტანიანი რომანებია: „არტისტული გადატრიალება“, „თეთრი დათვი“, „ბერმუდის სამკუთხედი“, „2001 წელი“„მორჩილი“, „ლაზერშოუ“.
უახლესი ეპოქის მაინც რა ტკივილები წარმოჩნდა მის რომანებში?
1. „არტისტული გადატრიალება“
1. 1991 წლის შემოდგომისა და 1992 წლის პირველი კვირის დრამატული მოვლენები დახატულია ირონიულ-სატირულად. სამხედრო გადატრიალება წარმოჩენილია, როგოც არტისტული გადატრიალება. ცხოვრება დახატულია, როგორც ეშმაკის რეჟისორობით დადგმული უზარმაზარი შოუ: „ხალხი ქცეულიყო თეატრადა, თეატრი — ქუჩადა“; „რეჟისორად ეშმაკი ჰყავს გამწესებული, სანახაობა ესმაკისაა, — ეშმაკისა, იმისი დადგმულია“.
2. სამოქალაქო ომის პერიპეტიები. „გამოჭედილან ერთ გამზირზედა, ერთი დროშით იმუქრებიან. „დავდგეთ იქ, სადაც ქარიშხალია!..“ სად გინდა დადგე, — დროშა ერთია, ქარიშხალი ორი. ერთ გამზირზედა. ერთ გამზირზედა. ანთუ: აქაა რო ქარბორბალა დატრიალებულა, ხოლო ქარიშხალი მოსდებია მთელ საქართველოსა; ერთი დროსა ჩაუხუტებიათ, ერთი დროშით ჰგმირავენ ერთმანეთსა მრგვალმაგიდელები და ვერავაკელები, მთლად საქართველო რო აულაშქრებიათ.“
3. დროის მეტაფიზიკა. „დროს არც ნამყო აქვს, არც მყობადი, დრო მხოლოდ აწმყოა. დრო არის, არის, არის. ადამიანები იყვნენ, არიან, იქნებიან, რანიცა ყოფილან, იქნებიან იგივენი. მოდიან, მიდიან, მიედინებიან“. მწერალი დროის ბიბლიურ მოდელს მისდევს, რომლის მიხედვითაც, უსაწყისო დრო მარადისობისკენ მიედინება.
4. ხელოვნების იდეალების მსხვრევა: „რაინდობამ იცოდა ლირიკული ჟანრები, პრაგმატიზმმა — არა. პრაგმატიზმმა გამორჩენა იცოდა. ლირიკა, რომანტიკა, იდეალი, სამშობლო, სათნოება, სიკეთე ყოველი ტაძარშივე რჩებოდა, ხატებთანა რჩებოდა, გარეთა ჰქრებოდა ქარიშხალში სიტყვათა, მრისხანე სიტყვათა, ულმობელ სიტყვათა, წყურვილში ჰქრებოდა, სისხლის წყურვილში“.
5. „ნანობს ღმერთი: ადამიანი რად გავაჩინე, გამინადგურებს დედამიწასა, სამყაროს მშვენებას გამინადგურებსო. ნანობს. ნანობს. გვიანღა თითზე კბენანი“ („არტისტული გადატრიალება“, გვ.54).
6. 9 აპრილის მოვლენები. „სიმღერაზე გადადიოდა ტანკები. ჩეხავდა სიმღერასა გააფთრებული ჯარი. ჰხუთავდა სიმღერასა თავმოხდილი ბალონები გაზისა. მაღლა გუგუნებდა რეაქტიული თვითმფრინავები, ბარემ სულაც რომ ჩაექციათ ქალაქ-თბილისი. ბარემ სულაცა. მთლიანდა. ერთიანადა. და სდიოდა სისხლი სიმღერასა, ღვართქაფადა სდიოდა“. ასეთივე გულისშემძვრელად იხატება 9 აპრილი ოთარ ჭილაძის „აველუმში“, ოღონდ იქ მწერალი მითოლოგიურ პარალელებს მიმართავს.
7. ერის დაშლა: დავა — ჭეშმარიტება და სამშობლო. „როგორც უფალი სამშობლოც ერთია ქვეყანაზედა“. არ ედავებოდნენ რაფიელ ერისთავსა. ჭეშმარიტება უფრო მაღლა არის, ვიდრე სამშობლო,—ბრძანებდა ბ-ნი მამარდაშვილი. ედავებოდნენ ბ-ნ მამარდაშვილსა. მრგვალები ედავებოდნენ: ჭეშმარიტება სამშობლო არისო. ასსამოცი პარტია აბურთავებდა სამშობლოსა. ერთი მოედანი. ერთი ბურთი და ასსამოცი გუნდი. ღმერთო დაგვიფარე!.. „როგორც უფალი სამშობლოც ერთია ქვეყანაზედა“!.. ღმერთო დაგვიფარე!.. და მატულობდა და მატულობდა გუნდები. სამშობლო არა. ფლეთდნენ სამშობლოსა და აბურთავებდნენ ნაფლეთებსა“.
„კიდევ თურამეს განიზრახავდნენ ურჩი ქართველები. ურჩი. მორჩილი. ურჩი-დაბნეული, მორჩილი-ცდუნებული. ერი საცოდავი: ხან რო ხალხს დაარქმევენ, ხან რო — ბრბოსა. გამოიყენებენ, — ხალხიაო, გაუჯიქდებიან, — ბრბოაო. არა და: ერია, ძლიერი, მტკიცე, გაუტეხელი, ძენი დაბნეულნი რო ჰყიდიან, დაბნეულნიცა და დაუბნეველნიცა“. „ერი ერია თუ ერთიანია. გახლეჩილი ერთი ერთი აღარ არის. გახლეჩილი ერიც აღარ არის ერიო“.
8. ქართველთა ბუნება: „სპარსეთში ამხობდნენ ერთიმეორესა, ათენში ამხობდნენ, რომში ამხობდნენ, ბიზანტიაში ამხობდნენ, ამხობდნენ არაბთა კარზედა, მონგოლთა კარზედა, ეგვიპტეში ამხობდნენ ერთმანეთსა, ერთიმეორესა, უბედური შვილები უბედური საქართველოსი, ანთუ ძენი საცოდავი საქართველოსი. ამხობდნენ, ლეწავდნენ, ანადგურებდნენ. და. აღზევდებოდნენ მხოლოდ იმიტომ, რო: დამხობილიყვნენ ისევ თავიანთ მოძმეთაგანა“.
9. დამოუკიდებელი საქართველოს პირველი პრეზიდენტის, ზვიად გამსახურდიას მომხრეთა და მოწინააღმდეგეთა მიტინგები. ეს არის ცოცხალი შთამბეჭდავი ქრონიკა, რეალური პერსონაჟებით, რეალური განცხადებებით. რეპლიკებითა და ჟესტებით, მოძრაობებით, დიალოგებით იხატება ხასიათები. „აქარდებოდა მიკროფონი. წერეთელი სტაცებდა ხელსა. ჩასძახებდა ქარიშხალთან ერთადა: „ჩვენ დავანგრიეთ კერპები. ჩვენ მოვსპეთ კულტი. ახალი კულტი ახალი უბედურებაა!..“ „მაგან ჯერ „სამი მუშკეტერი წაიკითხოს, „ბაკულას ღორებიც“ არ აწყენს. დააბარებდა ქარსა პრეზიდენტი. იფშხვნებოდა ბარელიეფები „იმელისა“. ნაფშხვენი, მტვერი, გოროხები გადასდიოდა წერეთელსა თავზედა. მხრებზედა....“ “მე ვასწავლე მაგათ ყველაფერი, მიტინგობანა მე ვასწავლე, გაფიცვები მე ვასწავლე, პიკეტები მე ვასწავლე, შიმშილობა მე ვასწავლე და ახლა მევე შემომიბრუნეს...“—ირწმუნებოდა პრეზიდენტი“. „ზვი-ა-დი!.. ზვი-ა-დი!.. ზვი-ა-დი!..“ „აიმართებოდა აჩონჩხილი ხელები უნივერსიტეტის წინა, კიბეზედა. ჩაიმსხვრეოდა. აღიმართებოდა. მიტინგობდნენ ჰო იქაცა. ისხდნენ თუ არა მიტინგობდნენ. ისხდნენ პროფესორები. სხვანი ყველა ხარისხისანი. სტუდენტები. ვერა-ვაკე-ხელოვნებისანი....“ „მსახიობები აქა ბრძანდებოდნენ. რეჟისორები აქა, პოეტები, მჭევრმეტყველი ფილოლოგები, სახელდახელოდ გამომცხვარი პოლიტიკოსები, გადაკეთებული ისტორიკოსები, გადაკეთებული ეკონომისტები, ყველას რო მოერგო ახალი როლი, ახალ ტყავში რო ჩამძვრალიყო. ყველა სახიობდა“... „„მე არ ვიცხოვრებ გამსახურდიას საქართველოში,—აცხადებდა მოპოეტო ჯანი. მიბრძანდეს, საითაცა ნებავს, — წყალობას მოიღებდა პრეზიდენტი. პოეტს აძევებენ საქართველოდან!..—გაჰკივლებდნენ საფეხურები თავზარდაცემული. პოეტს აძევებენ!.. პოეტს აძევებენ!.. პოეტს აძევებენ!.. ექო გამოსცემდა მთაწმინდიდან მახათამდისა, მერე პირუკუ. მერე მოსკოვი ესარჩლებოდა...“ „ყველას საქმე მიეტოვებინა, ყველა დემონსტრანტობდა, მიტინგობდა, პიკეტობდა, კარებსა ჭედავდა, კარვებში იწვა, კიბეებზე იჯდა, ყველა, ყველაი. პრეზიდენტი იმუქრებოდა. შეუტევდა. დაიხევდა. ქვეყანა უკან მიდიოდა. უკან, უკან, უკან, უკან, შარა, შარა, შარა, შარა. “ „ღმერთო გვიშველე! მიეცი ამათ დამოუკიდებლობა, რაც გინდა, მიეცი, — ვერ შეიშნოვებენ... ვერა. ვერა. მონობისათვის დაბადებულან, გემოს ვერ გაუგებენ თვაისუფლებასა“.
10. რეალურ პერსონაჟთა პორტრეტები.
ოთარ ჩხეიძე სულის მხატვარია უპირველესად. უსაზღვრო და უკიდეგანოა მისი ხედვის თვალსაწიერი, მთელ ცხოვრებას მოიცავს, წვრილმანსა და მსხვილმანს, მატერიალურსა და სულიერს, ხილულსა და უხილავს.
1992 —2003 წლის მოვლენები აისახა რომანებში: „თეთრი დათვი“,„ბერმუდის სამკუთხედი“, „2001 წელი“; „მორჩილი“.
2005 წელს ოთარ ჩხეიძემ თავისი ბოლო რომანი „ლაზერშოუ“ გამოსცა: რომანს იეთიმ გურჯის სიტყვები აქვს ეპიგრაფად: „წინათ ვიყავ დაჩაგრული, ახლაც ცეცხლი მიკიდია“. ეს აზრი აქვს გაშლილი მთელ რომანში.
რომანის მთავარი გმირი შუახნის არქიტექტორი ვარაზ კარგარეთელია. ბოლო დროინდელი მოვლენების მონაწილე. ის ცდილობს განზე გადგომას, მაგრამ მეამბოხე, უსამართლობას ვერ შეგუებელი გული არ აყენებს და მალულად ჩადის სამაჩაბლოში და იქ მრამდენიმე ადგილობრივ პატრიოტთან ერთად იარაღით დაიცავს ქართულ სოფელს სეპარატისტთა თავდასხმებისაგან. ეს, ალბათ, მწერლის რომანტიკული იდეალის ხორცესხმა იყო. მას ფიზიკურადაც რომ შეძლებოდა, შეიძლება რეალურადაც ებრძოლა და არა მხოლოდ სიტყვით. ეს წადილი ჩანს რომანში. ვარაზ კარგარეთელი კვდება და ეს სიმბოლურად აღიქმება ახლა. რომანის ფონი კი მღელვარეა და აქ იხატება თანამედროვეობა:
1. გლობალიზმის არსი.
2. ევროკავშირისკენ დაუოკებელი სწრაფვის კრიტიკა. „რა სიკეთეა შეგყარა საბჭოთა კავშირმა, ევროკავშირში რას ელოდები?!“
2. ცხოვრება იქცა შოუდ. ყველაფერი სანახაობაა.
3. გვარის, ინდივიდუალობის გაქრობა.
4. ქართველთა ემიგრაცია ლუკმაპურის საშოვნელად.
5. რევოლუცია, როგორც უბედურება;
6. სხვადასხვა რეფორმის არსი და კრიტიკა.
7. პრეზიდენტი — „ყველაფერს იკადრებს. რევოლუციის პრეზიდენტი. მითუფრო ვარდების რევოლუციისა. ვარდებიც უნდა ამოსდიოდეს პირიდანა“.
8. უკანონო თუ კანონონიერი დაპატიმრებები.
9. უთავმოყვარეო ქართველობა.
10. ათასგვარი საპროტესტო აქციები.: „ჩვენ მოგიყვანეთ და ჩვენვე გაგრეკავთო. ბრანწი გვიჩვენეს და გამოგვრეკეს“.
11. ურწმუნოება. „ცვალე მინისტრები. დაამხე მთავრობები. დაირქვი რვოლუციები. თუნდაც ვარდებისა. ზამბახებისა თუნდაცაო. დაჭკნობა ელის შენს მამულში ყველაფერსა თუ აღარა ტრიალებს თვალი ღვთისაო“.
12. „ახლა ფული იყო მხოლოდღა საშიში. სხვა შიში გამქრალიყო. ყველანაირი. ყველაფრისაი. გამეხებულიყო გული ბედკრულთა. მშიერთა. მწყურვალთა. ჯერ ეს წყალობა მოეტანა დემოკრატიზმსა.“
13. „იყიდება საქართველო“. მწერალი რომანში მთლიანად ჩართავს ნიკო ლორთქიფანიძის ცნობილ მინიატურას და იმავე ტონითა და პათოსით, იმავე გულისტკივილით აგრძელებს მოთქმას: „იყიდება ქართული სული და გული. ამტანობაი ქართული. გამტანობაი ქართული. ქართული. ქართული. ყველაფერი ქართული. სინდისი. ნამუსი. პატიოსნებაი. თანაგრძნობაი. პატივისცემაი. სიბრალული. ერთგულებაი. უღალატობაი. თავმოყვარებაი. სიამაყეი. ალალმართლობაი. სიწმინდე. სიფაქიზეი. თანაზიარობაი ჭირსა თუ ლხინში. გულოვნებაი და თავდადებაი. სიმტკიცეი და შეუვალობაი. სიბრძნეი და გონიერებაი. იყიდება. იყიდეთ. იყიდეთ. იყიდეთ. შეგარგოთ ღმერთმა!..“ „როდის იყო რო არ იყიდებოდა?! როდისა?!. როდისა?!.“ „ბაზარია საქართველოცა“. რომანის ერთ ეპიზოდში სოროსი ეუბნება ქართველ ქალს: „ჰო კარგად იყიდება საქართველოო. თქვენის წყალობითამეთქი“.
14. დემოკრატია. „აქციები მცირემცირედი კიდევაცა ნებავთ —დემოკრატიაც ესა ყოფილა. მეტი არაფერი. ჩვენ თუ არ გავალთ. ძალით თვითონვე გაგვიყვანენ. აგვატარებენ და ჩაგვატარებენ. გვაყვირებენ და გვაბღავლებენ. ისე და იმსიმაღლეზე ისეოდენზე, რაოდენი დემოკრატიაცა თვითონა ნებავთ“.
თანამედროვე ამერიკელი რომანისტის, უოლკერ პერსის აზრით, რომანისტი ჰგავს ძველი აღთქმის წინასწარმეტყველს, რომელიც უსიამოვნო მოვალეობას კისრულობს, აცნობოს თავის მოქალაქეებს, საქმე ცუდად არის, ცუდ გზაზე დგახართო (უოლკერ პერსი, „რომანის მდგომარეობა: მომაკვდავ ხელოვნება თუ ახალი მეცნიერება“. ჟ. „ჩვენი მწერლობა, #16, 2006, გვ. 27)
ამგვარი წინასწარმეტყველება ჩანს ოთარ ჩხეიძის მხატვრულ ნაწარმოებებსა თუ წერილებში.
დაბეჭდილია მაია ჯალიაშვილის წიგნში ''შეხვედრს წიგნში'', 2009
No comments:
Post a Comment