ტრაგიკომიკური ფანტასმაგორიები (ზურაბ კანდელაკის პიესები)

მაია ჯალიაშვილი
 ტრაგიკომიკური ფანტასმაგორიები
ზურაბ კანდელაკის პიესები (`სულ ერთი წუთი მადროვე, ჯალათო~, თბ. 2010)

ზურაბ კანდელაკი თანამედროვე ქართულ მწერლობაში უდავოდ გამოირჩევა თავისი ხელწერით, თემატიკით, სათქმელით. იგი განსაკუთრებით ცნობილია, როგორც არა მხოლოდ რადიოპიესების ავტორი, არამედ ამ ჟანრის საქართველოში დამამკვიდრებელი და რეჟისორი, თუმცა მისი ესთეტიკისა და მწერლური ოსტატობის გასააზრებლად ძალიან მნიშვნელოვანია მისი რომანები, მათ შორის, ბოლოს, 2009 წელს ჟურნ. `ჩვენს მწერლობაში~ გამოქვეყნებული `უძრავი ქარი~. ზურაბ კანდელაკის შემოქმედების ყურადღების ცენტრში ყოველთვის ადამიანია, თანაც შემოქმედი, რომელიც განიცდის დროში არსებობის ტკივილს, ცდილობს ღირსებისა და თავისუფლების დაცვას, სახარებისეული იდეალების ერთგულებას, კაცობრიობის კულტურული მონაპოვრების დაფასებას, მაგრამ გამუდმებით უკან იხევს, რადგან ყველგან წინააღმდეგობას აწყდება, ეცემა, წამოდგება და ასე დაუსრულებლად... რადგან სიცოცხლე მარადიული ცვლაა, რომელიც იწვევს ტანჯვასაც და სიხარულსაც. ზურაბ კანდელაკის, როგორც შემოქმედის, სულზე `დაჩნეული~ ყოველი მოვლენა მის შემოქმედებაში აღიბეჭდება. რადიოპიესების ეს წიგნი სახელწოდებით `სულ ერთი წუთი მადროვე, ჯალათო~ (2010) სარკესავით ირეკლავს მისი შემოქმედების ძირითად ასპექტებსა და ტენდენციებს. წიგნს უძღვის როსტომ ჩხეიძის წერილი `იმ ერთი წუთის ზღვარზე~, რომელშიც კარგადა რის გამოკვეთილი ამ პიესათა ღირსებები. წიგნში ოთხი პიესაა, რომლებიც წარმოგვიდგებიან როგორც ერთი მთელის ნაწილები არა მხოლოდ თემატური გადაძახილებით, არამედ საერთო ესთეტიკური პრინციპებითაც. ყველა პიესაში დრო არის დაშლილი, რომლის გამთლიანებას ამაოდ ცდილობს პერსონაჟი, ჰამლეტისეული ტრაგიკულობით აღბეჭდილი. პირველი პიესა `სულ ერთი წუთი მადროვე, ჯალათო~ წარმოგვიდგება, როგორც ტრაგიკომიკური ფანტასმაგორია. ეს ასეცაა ჩაფიქრებული მინაწერის მიხედვით; `ფანტაზია გილიოტინის თემაზე, წარსულისა და დღევანდელობის გათვალისწინებით~. პიესის შექმნის მთავარი იმპულსია ამბავი, რომელმაც 80-იან წლებში მიძინებული საზოგადოება შეაჯანჯღარა და საბჭოური ტკბილი სიზმრიდან გამოაფხიზლა: `1983 წელს რამდენიმე ქართველმა ახალგაზრდამ საბჭოთა საქართველოდან თვითმფრინავის გატაცება და ამ გზით ამერიკაში მოხვედრა სცადა. გულუბრყვილო მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა, რომელსაც მსხვერპლიც მოჰყვა თვითმფრინავის ეკიპაჟის წევრებსა და მგზავრებს შორის. დაიღუპნენ გამტაცებლებიც, მათი უმეტესობა კი სასამართლოს წინაშე წარსდგა. ტერორიზმის ბრალდებით დაპატიმრებულ ახალგაზრდებს, ფეხმძიმე გოგონას გარდა, საბჭოთა ხელისუფლებამ სასჯელის უმაღლესი ზომა, დახვრეტა მიუსაჯა. სიკვდილით დასაჯეს ადამიანიც, რომელიც თვითმფრინავში საერთოდ არ მჯდარა, მაგრამ გამტაცებლების მეგობარი იყო. ,,თვითმფრინავის ბიჭების საქმე" თანამედროვე, პოსტსაბჭოთა საქართველოში ჯერ კიდევ აქტუალურია. დღემდე კამათობენ იმაზე, სინამდვილეში ვინ იყვნენ ეს ახალგაზრდები: ჩვეულებრივი ტერორისტები თუ გმირები, რომლებიც საბჭოთა ხელისუფლებას დემონსტრაციულად დაუპირისპირდნენ~ (http://www.prosperosbookshop.com/jinsebis-taoba.html). ზურაბ კანდელაკი ერთ-ერთი პირველი იყო, რომელმაც ამ მოვლენას მხატვრულად შეასხა ხორცი, თუმცა მის ნაწერში იმდენად იყო დაქარაგმებული ყოველივე, რომ ფართო მკითხველისთვის ხელმიუწვდომელი დარჩა. ამავე თემაზე შექმნილი დათო ტურაშვილის `ჯინსების თაობა~კი უფრო გახმიანდა. ზურაბ კანდელაკის ამ პიესაში ეს თემა ცენტრალურია, მუხტის მიმცემი, მაგრამ არც ერთი რეალური ადამიანი არ არის დასახელებული. მწერალს ეს ამბავი აინტერებს ზოგად ადამიანურ ჭრილში, რომელშიც გვარ-სახელები პირობითია, რადგან ამგვარი რამ ყოველთვის ხდება, მხოლოდ მსხვერპლნი და ჯალათები იცვლებიან. და ნებისმიერ დროს, ყოველ ჩვენგანში ერთმანეთს ებრძვის მსხვერპლი და ჯალათი. ეს არაჩვეულებრივად გამოხატა ვაჟა-ფშაველამ `ვედრებაში~: `ბალახი ვიყო სათიბი, არა მწადიან ცელობა, ცხვრადვე მამყოფე ისევა, ოღონდ ამშორდეს მგელობა~. მწერალი ხატავს სპექტაკლის რეპეტიციას. მკითხველის თვალწინ იგება დეკორაცია გილიოტინისა, მსახიობები იმეორებენ როლებს, წარმოთქვამენ მონოლოგებს. მაგრამ ეს ყველაფერი ხდება ქაოტურად. მკითხველს ექმნება აბსურდულობის განცდა, რადგან ყველაფერი ფრაგმენტულია და დანაწევრებული. მწერალს ამგვარად სურს დახატოს დრო, რომელიც ქაოტურობისა და აბსურდულობის ნიშნებით იყო და არის აღბეჭდილი. ეს განცდა გამძაფრებულია ერთი მსახიობის სიტყვებითაც: `ფეთქდება მანქანები მატარებლები თვითმფრინავები ცათამბჯენები.... ქრისტიანები მუსულმანები იუდეველები არაბები ევროპელები ამერიკელები აზიელები პროტესტანტები კათოლიკები შიიტები სუნიტები ერთმანეთს ხოცავენ~. მკითხველი სწორედ ამ სულიერი თუ ხორციელი `დახოცვის~ მაყურებელი ხდება. სამყარო აფეთქებულია... და ღმერთს დაშორებული ადამიანები ამაოდ აწყდებიან ერთმანეთს სიძულვილითა და უსაშველობის შიშით აღვსილნი. მწერალი ხატავს რეპეტიციას, როგორც ცხოვრების სარკულ ასახვას. მეორდება ცნობილი სიბრძნე, დროში გამოცდილი: ცხოვრება სპექტაკლია, ცხოვრება სიზმარია, ცხოვრება აბსურდია, ცხოვრება თამაშია... ამიტომაც პიესაში უხვად შემოიჭრება ცნობილი კლასიკური ტექსტების ალუზიები თუ ასოციაციები. ეს ციტატები, რა თქმა უნდა, პიესის აზრობრივ შრეებს აღრმავებენ და ცალკეულ დეტალს სიმბოლური მნიშვნელობით ტვირთავენ: უილიამ შექსპირი, მარინა ცვეტაევა, ჯეიმს ჯოისი, ტომას ელიოტი და სხვანი თითქოს სპექტაკლის მონაწილენი ხდებიან. ამგვარად, ეს _პოსტმოდერნიზმისთვის დამახასიათებელ ციტატურობა, ერთი მხრივ, ეკლექტიზმის განცდას იწვევს, მეორე მხრივ, ცხოვრების, როგორც პალიმფსესტური ფენომენის, განცდასაც აღრმავებს. მკითხველი არა მხოლოდ დღევანდელობას, არამედ გადაშლილ `ტექსტებსაც~ კითხულობს და ხანდახან ვეღარც არჩევს: ეს ახლა ხდება, თუ გუშინ მოხდა და ამგვარად კიდევ ერთხელ დასტურდება ბიბლიური შეგონება: `არაფერია ცისქვეშეთში ახალი....~. თუმცა ახალი მაინც არის ის ფორმა, რომლითაც მკითხველს ამჯერად ზურაბ კანდელაკის მიერ შექმნილი `სამყარო~ მიეწოდება. პიესაში ჩვენ თვალწინ შიშვლდებიან ადამიანები სულიერად და თავიანთ ხინჯსა და ნაკლს გამოფენენ. რატომ იქცევიან ასე? ეს ხან მონანიების, განწმენდის სურვილითაა ნაკარნახევი, ხან კი თავისა თუ სხვის მოტყუებაა, მორიგი თამაშია საკუთარი თავისგან გასაქცევად, წარსულის დასავიწყებლად. ადამიანები ერთმანეთის არა მხოლოდ თვალებში, არამედ სულსა, გულსა და გონებაში ირეკლებიან და ეს სხვადასხვანაირი არეკვლა, თანაც ერთდროული, იწვევს გაოგნებას, წინააღმდეგობას აღქმულსა და წარმოსახულს შორის. როდესაც ხედავ ლამაზს, მშვიდს, მშვენივრად მოსაუბრეს და თანვე შენი გონებისა თუ სულის სარკეზე აღიბეჭდება მისი სიმახინჯე. ამგვარად, სცენაზე ერთმანეთს უპირისპირდება ამაღლებული და დაცემული, სიკეთე და ბოროტება, მშვენიერი და მახინჯი და ამ ფონზე გამოიკვეთება ზემოთ ნახსენები ტრაგიკული მოვლენა. ეს იყო ერთგვარი სისხლიანი მსხვერპლშეწირვა, რომელიც საზოგადოებამ გაიღო. მწერალი, რა თქმა უნდა, როგორც საზოგადოების წევრი, გარკვეულ პასუხისმგებლობას გრძნობს მომხდარის გამო, თითქოს დრომ მასაც დააკისრა ეს ცოდვა. მართალია, მასაც ილია ჭავჭავაძის პეტრესავით (მოთხრობა `სარჩობელაზედ~) შეიძლება აღმოხდეს: `მე რა შუაში ვარო~, მაგრამ მისი შემოქმედება მეტყველებს, რომ ქვეყანაში მომხდარ ტრაგედიაში ყველა `შუაშია~ და ვერავინ გამოვა სისხლიანი დროიდან სუფთა და უცოდველი. მკითხველი ხედავს, რომ პიესაში რეჟისორს სწორედ ამ მოვლენის დადგმა და გაცოცხლება სურს, მაგრამ მას ხელს უშლიან მსახიობები, სცენის მუშები, დურგლები და სხვა პერსონაჟები, ადამიანი ნიღბები, ორმაგი თუ სამმაგი სახეებით, რომლებიც თავიანთი ცხოვრებით, სიხარულით, გასაჭირით, საფიქრალით იჭრებიან სცენაზე, მაგრამ რეჟისორი, რა თქმა უნდა, იგივე მწერალი, ახერხებს კოცონივით ააბრიალოს სცენა და გააცოცხლოს თვითმფრინავის გამტაცებელთა ჯოჯოხეთური დასჯის ეპიზოდი: `ჯერ ძმებს ხოცავენ, თან ერთს მეორის სიკვდილს აყურებინებენ... `მღვდელი კი ბუტბუტებდა მამაო ჩვენოს და აუღელველად ელოდა თავის რიგს.... გასროლამ ჩააჩუმა... დარჩა მეოთხე, მუხლმოკვეთილი ხელით ეჭირათ, ხმას ვერ იღებდა, ბოჩოლასავით ჰქონდა იმედი! და როს ხელი ჰკრეს და სასაკლაოსკენ წაათრიეს, მაშინ იყვირა, იღრიალა, მხოლოდ წუთი მადროვე, ჯალათო!.. სულ ერთი წუთი!.. ერთი წუთი... ~და ეს საოცრად ამაღელვებელი ეპიზოდი ინთქმება აღგზნებულ სიცილ-ხარხარში, კინტოურის ცეკვა-თამაშში. და გაისმის კითხვა: ადროვა ჯალათმა ის ერთი წუთი, თქვენ გეკითხებით, ადროვა? და ჩამოვარდნილ სიჩუმეს მეხის დაცემასავით გაკვეთს: `არა, არ ადროვა, წამიც კი არ ადროვა!~ მწერალი ეჭვობს, ააღელვებს კი ეს სცენა საზოგადოებას ჰამლეტის მამინაცვალივით, რომელმაც, როცა თავისი ჩადენილი მკვლელობა სცენაზე მსახიობთა გაცოცხლებული იხილა, თავზარი დაეცა. მისი აზრით, `ისე გიშველოს ღმერთმა, ასე არ იყოს ჩვენს დროში~. თუმცა ყოველ მკითხველს შეუძლია ამ პიესის კითხვისას საკუთარი თავი შეამოწმოს და მწერლის პესიმისტური დასკვნა გააბათილოს. მწერალი, როგორც აღვნიშნეთ, დახვრეტილთა ვინაობას არ ასახელებს, მაგრამ რა მიხვედრა უნდა. ბოჩოლასავით ახლგაზრდა გეგა კობახიძეა, ჯალათს ერთ წუთის სიცოცხლეს რომ სთხოვს. ძმები _კახა და პაატა ივერიელები და მღვდელი, მამა თეოდორე _თეიმურაზ ჩიხლაძე. ემოციის გასამძაფრებლად არის გადაძახილი სხვა ისტორიასთან; საფრანგეთში, გილიოტინაზე, გრაფინია დიუბარი იმავეს ევედრება ჯალათს და ის ადროვებს... ~ ამ კონტრასტით უფრო გამოიკვეთება ჩვენი დროის სისასტიკე. კითხულობ ამ პიესას და უნებურად აღმოგხდება: ეს ჩვენი დედამიწა რომელიმე სხვა პლანეტის ჯოჯოხეთი ხომ არ არის"? (ოლდოს ჰაქსლი) მწერალი პიესაში ხატავს დალაჩრებულ, ღირსებააყრილ საზოგადოებას და, რაც მთავრია, არც სპექტაკლის რეჟისორს (თავის ალტერ-ეგოს) გამოარჩევს მათგან, ასე შთამბეჭდავად იხატება აბანოს სცენა, რომელიც ნათლობის პაროდირებაა. აქ ადამიანები ინათლებიან ახალი ცხოვრებისთვის, რათა იოლად შეეგუონ ნებისმიერი რეჟიმის ზნედაცემულობას, ღალატს, ბოროტებას, არარაობას... გახდნენ ცოდვის მონები, ბელადომანები თუ კერპთაყვანისმცემლები. ამ და სხვა პიესითაც ზურაბ კანდელაკი ეხმიანება გრიგოლ რობაქიძის `ჩაკლულ სულს~. თითქოს არც არაფერი შეცვლილა, რობაქიძის რომანში ასახული სულიერი ჩაკვლა დღესაც მიმდინარეობს. და ვინ გვიხსნის დაღუპვისაგან? პიესაში დურგლების დიალოგი, ერთი მხრივ, ჰამლეტის მესაფლავეებთან გადაძახილით ცხოვრების ამაოებას შეახსენებენ მითხველს, მეორე მხრივ, სემუელ ბეკეტის `გოდოს მოლოდინში~ დახატულ აბსურდულ მოლოდინს, რომ მხსნელი არ მოვა და მოლოდინიც ფუჭია. პიესის ბევრი დეტალი გულშიჩამწვდომია, განსაკუთრებით სახე მარინა ცვეტაევასი, რომელიც პერსონაჟად შემოიჭრება თავისი გაუხუნარი ტკივილით; ლექსებს რომ ვეღარ წერს, ან კიდევ ჭურჭლის მრეცხავის სამუშაოს რომ ითხოვს. ცვეტაევა ადამიანში ანგელოზურის, ღვთაებრივის, ამაღლებულის გამოხატულებაა. მას ენათესავება მარის სახე, რომელიც ამაოდ ცდილობს თავის დახსნას იმ სიბინძურისაგან, რომელიც მის გარშემოა. სულიერ სწრაფვათა და ხორციელ სურვილთა კონტრასტულობას კარგად გამოკვეთს მუსიკაც _ ხან კლასიკური ჰანგები გაისმის, ხანაც ბაზრის გამაყრუებელი იაფფასიანი მელოდიები. და რაც მთავარია, პიესაში ასახული ვითარება არ არის მხოლოდ გარკვეული ტოტალიტარული რეჟიმებისთვის დამახასიათებელი. ეს, საერთოდ, ადამიანური საზოგადოების სენია. ყოველ შემთხვევაში, ჯერჯერობით მხოლოდ უტოპიურ წარმოდგენებშია სახელმწიფო, სადაც მხოლოდ სიკეთე და სიყვარულია. პიესის გარემო პირობითია და ასახავს ნებისმიერ საზოგადოებას, რომელიც ცდილობს თავისგან განსხვავებულის მოკვეთას, განადგურებას, დაჩაგვრას, თავისთან დამსგავსებას. თუმცა პიესას ამგვარი პესიმიზმი არ მსჭვალავს, ბოლოს ჩნდება სიმბოლო თეთრი გემისა, რომლისკენაც მიისწრაფვიან გმირები (ასოციაცია ჩნდება ფელინისა `გემი კი მიცურავს~ თუ რეზო ესაძის `ნეილონის ნაძვის ხისა~). როგორც მინაწერიდან ირკვევა, გიგა ლორთქიფანიძის თაოსნობით, ეს პიესა 2008 წელს მოზარდ მაყურებელთა თეატრში მზადდებოდა დასადგმელად, მიმდინარეობდა რეპეტიციები, მაგრამ, სამწუხაროდ, მოულოდნელად, გაურკვეველი მიზეზებით, მუშაობა შეჩერდა. მეორე პიესისთვისაც `ბევრი რამ ხდება, ჰორაციო~ (ამავე სახელწოდების რომანის მიხედვითაა) დამახასიათებელია ასოციაციურობა. ეს პიესები ერთგვარი კარნავალურობითაც გამოირჩევა, სადაც ცალკეულ ნიღაბს თავისი ესთეტიკა აქვს. ყოველ ნიღაბს შემოაქვს თავისი განწყობილება და შინაარსი. მრთლაც, ბევრი რამ ხდება ჩვენ გარშემო, რაც არანაირ განსჯასა და ლოგიკას არ ექვემდებარება. კვლავაც სასოწარმკვეთია განცდა უპასუხო შეკითხვებისა. ერთი პერსონაჟის ჟორჟ კოლხიდელის მონოლოგში რომ ირეკლება: `რატომ ამბობენ უნიჭოზე ნიჭიერიაო? რატომ ქადაგებს მორალს უსინდისო?.... სჯობია, საერთოდ არ იკითხო... რატომ? ბევრი ხომ ახერხებს ცხოვრებას ამ სულელური კითხვის გარეშე~. მაგრამ ეს `სულელური~ კითხვა ხომ სამყაროს შემეცნების საფუძველია? რატომ? –ამ კითხვის დასმა ფიქრს ნიშნავს? ფიქრი კი, როგორც დეკარტე ამბობდა, არსებობის ტოლფასია. დიახ, ამ საზოგადოებაში, რომელშიც ილიკო, მთავარი პერსონაჟი ცხოვრობს, ფიქრი, ე.ი. არსებობა აკრძალულია და ამიტომაც ადამიანები ლეშებს არიან დამსგავსებულნი. პიესაში ერთდროულად ირეკლება 1937 თუ 1959 წლები. აქ მთავარია `ბედს შერიგება~, რასაც აკაკი ბაქრაძემ მახვილგონივრულად `მოთვინიერება~ უწოდა. თუ რა ემართებათ ბედს შეურიგებლებს, სწორედ ეს იხატება პიესაში. ერთი ასეთი დაუმორჩილებელი გალაკტიონია, რომელიც პოეზიამ იხსნა. ის ლექსებით ითავისუფლებდა თავს დიქტატურის მარწუხებისაგან და რჩებოდა თავისუფალი, მას სიტყვა ათავისუფლებდა, სიტყვა, რომლის თაყვანისცემა გულისხმობდა უფლის რწმენის აღიარებას. პიესაში შთამბეჭდავად წარმოჩნდება გალაკტიონის ბედი, მისი გარიყულობა საზოგადოებისაგან, დამცირება და აბუჩად აგდება. გალაკტიონის ლექსები, მისი სამყარო მწერლისთვის სინათლის საუფლოა, რომელიც თავისი სხივებით დროდადრო შემოიჭრება პიესაში და ადამიანებს სიცოცხლეს უადვილებს, ყოფითი სიბნელის მიღმა გაახედებს. ვინ არიან ისინი, `მნიშვნელოვანსახიანნი~, ყოველივეს მუშტრის თვალით რომ უყურებენ, მუდამ ხალათს რომ ელიან და სკამებზე ოცნებობენ, ყაჩაღურად თავს ესხმიან, ანადგურებენ და პოეტს ხელს კრავენ? მათ შორის, ხშირად არიან კლასიკური მუსიკისა თუ პოეზიის მოყვარულნი. ამ პიესის ზნედაცემულმა პერსონაჟმა ინდიკომაც იცის გალაკტიონის ლექსები, მაგრამ, სამწუხაროდ, ეს მას სულიერად არ ცვლის. რა ქმნის ინდიკოსნაირ უსახო და უნებო ადამიანებს, სხვის ბრძანებათა უსიტყვო შემსრულებლებს? მწერალი ასეთ ადამიანთა ცხოვრებიდან ისეთ დეტალებს მოიხმობს, რომელნიც ფსიქოლოგიურად ხსნიან მათი სისასტიკის მოტივაციას, უმრავლესობა შურისმაძიებელია ბავშობაში გადატანილი შიშისა და დამცირებისთვის. დრო ამ პიესაშიც დაშლილია, ერთდროულად წარმოჩნდება წარსულიც, აწმყოცა და მომავალც. ფაბულა აგებულია მწრლისთვის ნაცნობ ვითარებაზე: რეჟისორი იღებს ფილმს, რომლის მთავარი პერსონაჟი სწორედ ეს დაშლილი დროა. აქ გვხვდება ტოტალიტარული რეჟიმის სიმბოლო. `ა. ს. ე. ლ~ _ ადამიანის სულის ექსპერიმენტული ლაბორატორია, ცნობილი გპუ-ს თუ გესტაპოს ასოციაციას რომ იწვევს, რა თქმა უნდა. ამ ლაბორატორიაში ხვდება შემოქმედი ილიკო სხვა ერთ დროს დაუმორჩილებელ, რეჟიმის მოწინააღმდეგეებს, ახლა მოტეხილთ, შეცვლილებს, გაგიჟებულებს, გადაგვარებულებს. ეს პირქუში შენობა საგანგებოდ ცისფრადაა შეღებილი ადამიანთა თვალის ასახვევად, რათა გარეგანმა თვალს მიაფაროს ის მძიმე წყვდიადი, რომელიც შენობაშია გამეფებული. ეს შენობა საბჭოური თუ ნებისმიერი დიქტატორული რეჟიმის მოდელია. რა თქმა უნდა, აქაც ქარაგმულად იგულისხმება ნებისმიერი საზოგადოება, რომელსაც ძალადობა აქვს საფუძვლად, მაგრამ შენიღბულია ჰუმანური იდეალების ქადაგებით. მწერლისთვის, რეჟიმთან, ხელისუფლებასთან თანამშრომლობა ფაუსტური გარიგებაა ეშმაკთან (ეს საუკუნე _ მეფისტოფელიო- ხომ წერდა გალაკტიი) აქაც მოჩანან ადამიანები, ცალ თვალს საგანგებოდ რომ იბრმავებდნენ და `ცბიერდებოდნენ~. ამ პიესაშიც შემოიჭრება აბსურდის ესთეტიკა, მკითხველს უჩნდება მიუსაფრობის, არარაობის, გამოუვალობის განცდა, ადამიანმა ხსნის გზა საუთარ სულში უნდა იპოვოს. პიესის შექმნა ხსნის გზაზე გადადგმული ნაბიჯია მწერლისათვის, რომელმაც იცის, ადამიანს ყოველი ცოდვა მოეკითხება, ყოველი მრუდედ გადადგმული ნაბიჯისა თუ უკეთური ფიქრისთვის, მოყვასისადმი გამოჩენილი გულგრილობისთვის სასტიკად დაისჯება. ჯერ აქ არ მოასვენებს სინდისი და მერე იქ, სადაც ბნელი, გაუთენარი ღამეების მუდმივი ბინადარი გახდება. ილიკო, უნებურად, სამი წვეთი სისხლის გაღებით, ყიდის სულს, ეშმაკს ურიგდება. გერმანეს, რომელიც ადამიანის სულზე ატარებს ექსპერიმენტებს, სწორედ შემოქმედნი აინტერესებს უპირველესად. და რას სთავაზობენ ილიკოს ამ გარიგების სანაცვლოდ? ფესტივალებს კანსა და ლონდონში, პარიზსა და ვენეციაში, პრიზებს, პრემიებს, ინტერვიუებს, მიღებებს.... ერთი სიტყვით, ყოველგვარ მიწიერ პატივსა და სიამოვნებას. არაჩვეულებრივად იხატება კარნავალის სცენა, აქ არის ცნობილ ლიტერატურულ ტექსტებთან გადაძახილი, ბულგაკოვის `ოსტატისა და მარგარიტას~ ცნობილ, სატანის გამართულ მეჯლისის სცენასა თუ გოეთეს `ფაუსტის~ ვალპურგის ღამესთან, ან ჰერმან ჰესეს მაგიურ თეატრთან `ტრამალის მგელიდან~. ამ სცენაში სულდაღუპული ადამიანების შეკრებაა დახატული, ამიტომაც შემოიჭრება გალაკტიონის სტრიქონები: `აქ მკვდრები დაქრიან ზღაპრული რაშებით და ბედის ეტლებით, რომელთაც ჰაერი სიკვდილით დაფარეს~. ამ მასკარადზე ცნობილი ადამინების ნიღბებიც არიან, მაგალითად ბიზე, პომპიდუ, დანტონი. კარნავალს სატანის ხორცშესხმა, ჰიპნოზის დიდოსტატი, მაგიის მაგისტრი გერმანე წარმართავს. იგი სახეა დიქტატორისა, რომელიც ფუჭი, მაგრამ მაგიური სიტყვებით ბანგავს ხალხს და თავის ბრძანებათა უსიტყვო აღმსრულებლებად აქცევს. კარნავალის მონაწილენი უმიზეზოდ ბედნიერნი არიან. `ჩაკრულო~ და `აბესალომ და ეთერის~ მუსიკა კონტრასტულად გაისმის ამ სიგიჟის მისტერიის ფონზე. დაჰიპნოზებული ხალხი ცვივა აუზში, რომელშიც წყალი არ ასხია. მწერალს სჯერა, რომ ნამდვილი შემოქმედი შეიძლება ფიზიკურად გაანადგურო, მაგრამ სულიერად ვერ მოისყიდი. სწორედ ამიტომაც ილიკო იხსნის ნიღაბს და ჰიპნოზისა და ჯადოსგან გათავისუფლებული სხვათა ხსნას ლამობს. მაგრამ არავის ესმის მისი, რადგან აქ აღარ შეუძლიათ დანახვა `იისფერი~ თუ `ვარდისფერი თოვლისა~, აქ მხოლოდ სხვათა გათელვა და წამება იციან. აქაც წარმოსახვა და რეალობა ერთმანეთში გადადის და ვეღარ განირჩევა, სად მთავრდება გადაღება და სად იწყება რეალობა და გაისმის განწირული ილიკოს ხმა: `ილაპარაკეთ, გევედრებით... ოღონდ ქართულად... ოღონდ ქართულად ილაპარაკეთ~. აქ ქართული ენა ერთდროულად მამულიცაა და რწმენაც. სწორედ ამ საყრდენთა გამოცლა იწვევს ადამიანის თუ ერის დაღუპვას. პიესაში მოულოდნელად რეჟისორი შეწყვეტს გადაღებას, რადგან დაინახავს, რომ მსახიობები იმად გადაიქცევიან, ვისაც თამაშობენ. და ჩნდება კითხვა: რად გადაიქცევიან თუ საკუთარი არსებიდან ბოროტ ძალებს გამოათავისუფლებენ, ჭინკებივით დამწყვდეულებს და შესაფერისი დროის მომლოდინეთ? მრავლისმთქმელია რეჟისორის სიტყვები; `დავიჯერე, რომ ისინი კიდევ ცოცხლობენ ვიღც-ვიღაცების გულში და ძალიან შემეშინდა~. ხოლო ილიკოს შეკითხვაზე, ნუთუ ისევ გაცოცხლდებიანო, პასუხობს: `ბევრი რამ ხდება, ჰორაციო~. ასე რომ, მწერალი ამ პიესით მკითხველი აფრთხილებს, ყოველწამიერად გრძელდება ბრძოლა სიკეთისა და სიყვარულის დასაცავად. ყოველწამიერად შეიძლება დაინგრეს კედელი, სწორედ ეს ხდება პიესის ბოლოს და ასოციაციურად წამოტივტივდება ფელინის ცნობილი ფილმის `ორკესტრის რეპეტიციის~ ბოლო ეპიზოდები, როდესაც ყველაფერი ინგრევა. მესამე პიესა, რომელსაც `დაუმთავრებელი პიესა~ ჰქვია დღევანდელობას ირეკლავს, რომელშიც უახლესი წარსულის სურათები დროდადრო შემოიჭრებიან. მთავარი გმირი აქაც შემოქმედია, რომელიც იტანჯება, რადგან ნაფიქრ-განცდილი ხელოვნებად ვერ უქცევია. შექსპირის შემოქმედება და უპირველესად `ჰამლეტი~ აქაც მწერლის თანამდევია. `რას კითხულობთ, ხელმწიფის შვილო? სიტყვებს, სიტყვებს, სიტყვებს~. თანამედროვე საზოგადოებაში გაუფასურებულია სიტყვები: აზრისა და ემოციისგანაა დაცლილი, ფერსა და სურნელზე აღარაფერს ვამბობთ. თანამედროვე კულტურა რეალურად ფსევდოკულტურაა. რადიოში გადის პიესა, მაგრამ სარეკლამო ჭრები აბსურდად აქცევენ მას. რადიოეთერის უმეტესი დრო მუსიკას მიაქვს... ტრაგიკომიკურობას ამძაფრებს ინტერაქტიული გამოკითხვა: გვჭირდება თუ არა დღეს შექსპირი. პარალელურად, გაისმის ციტატები შექსპირისა, ხოლო როცა დიჯეი დასჭექავს, რომ შექსპირი აგებს, ე.ი. ხალხი ამბობს, რომ შექსპირი არ გვჭირდება, თითქოს თვითონ მწერალი, სასოწარკვეთილი ამგვარი უგუნურებით, პასუხობს ჰამლეტის პირით: `რად არ მეშლება ეს სხეული ესრეთ მაგარი?~. პიესაში წარმოჩენილია ბედი ხელოვანისა, რომელიც იძულებულია ლუკმაპურისთვის იბრძოლოს, ჰამლეტის როლის შემსრულებელმა მსახიობმა მდარე სერიალი გაახმოვანოს. პიესის მსახიობები აფხაზეთიდან ლტოლვილები არიან, ისინი როლებსაც თამაშობენ და საკუთარ თავსაც. განსაკუთრებით გამოირჩევა ლიზა, რომელიც იხსენებს სოხუმის სანაპიროს ულამაზეს პეიზაჟებს, მწვანე პალმებს, კამკამა ზღვას, თეთრ ქალაქს. ამ ულამაზეს ფონზე შემოიჭრება დაბინძურებული ზღვა, რომელშიც უპატრონო გვამები დაცურავენ. როცა ამგვარი სურათი გახსოვს, ძნელია იცხოვრო ისე, ვითომ არაფერი მომხდარა. პიესაში ცოცხლდება ის გზა, რომელიც ლტოლვილებმა გამოიარეს; `ნახევრად გათხრილი სამარეები.. გულში ჩახუტებული მკვდარი ბავშვები! წვეთი წვეთს ემატება... ცოდვა ცოდვას... ცოდვილების ქვეყანა~. ერთი მხრივ ამგვარი ტრაგიკული ამბები, მეორე მხრივ, რადიოს მუსიკალურ წამყვანთა ბრიყვული კომენტარები, დროდადრო შემჭრილი გალაკტიონის ლექსის სტრიქონები ისევ და ისეც ცხოვრების აბსურდულობის განცდას ამძაფრებენ. და ვეღარ არჩევ, ეს მსახიობები შიმშილისა და სასოწარკვეთილებისაგან მხოლოდ სცენაზე იხოცებიან თუ რეალურად. და საერთოდაც, პიესის ფინალის მიხედვით, ეს ყოველივე ავტორის სიზმარია, რადაგან დაუჯერებელია ასეთი კოშმარი რეალობა იყოს. მეოთხე პიესას _ კალეიდოსკოპი, ანუ გამოცდის წინ – ორი ეპიგრაფი აქვს. პირველი: `თანამედროვე სამყაროში ყველა ცოტა შეშლილები ვართ~ და მეორე: ხულიო კორტასარის სიტყვები: `არავინ იცის, როგორ მოიქცევა იმ დიდი, ნამდვილი გამოცდის წინ~. დიდ გამოცდაში, უპირველესად, ღვთის სამსჯავრო იგულისხმება, თანვე ყოველდღიურადაც გამოიცდება ადამიანი, რეალურად ამ გამოცდებით ბავშვობიდანვე ყალიბდება, როგორც პიროვნება. გამოცდა არჩევნის გაკეთების უნარია, იმ კითხვაზე პასუხის გაცემაა, რომელსაც ყოველწამიერად სვამს ცხოვრება, გარემოება, საზოგადოება. თუ როგორ უპასუხებ, რა არჩევანს გააკეთებ, იმის მიხედვით გამოავლენ თავს. პიესაში სწორედ ეს უმნიშვნელოვანესი საკითხია მხატვრულად წარმოჩენილი და ფსიქოლოგიური ნიუანსებით გაანალიზებული. კირკეგორი წერდა: მოვა შუაღამე, როდესაც ყველამ ნიღაბი უნდა მოიხსნას. ნიღაბი _ ადამიანის არსებობის ფორმაა, ცხოვრებაც ერთგვარი კარნავალია, მაგრამ როცა სრულდება, მაშინ ნიღაბს იხსნის ყველა და თავის დავიწყებულ სახეს უბრუნდება. როგორ შეიძლებ გადაურჩე ცოდვას? პიესაში მხოლოდ ორი გზაა: ან ჭკუიდადან შეიშალო ან კურდღლად იქცე, ოღონდ ვერც ამას აირჩევ, შენი შინაგანი არსება მიიდრიკება ან ერთისკენ, ან მეორისკენ. მხოლოდ მამაცები იშლებიან ჭკუიდან, ესეც ერთგვარი დაღუპვაა, თავგანწირვაა. ეს ყველაფერი პიესის ორი მთავარი გმირის, ანასა და უსახელო კაცის ცხოვრებისა და ურთიერთობის ფონზე წარმოჩნდება. საგულისხმოა, რომ კაცს სახელი არა აქვს, ამგვარად ხაზგასმულია მისი უპიროვნობა, უპრინციპობა, თუმცა მას არაფერი განსაკუთრებული არ ჩაუდენია, ის ერთი ჩვენგანია, მშიშარაა და ბოლოს ამიტომაც გადაიქცევა კურდღლად, ყოველ შემთხვევაში, ანას თვალში ის ადამიანი აღარაა, არამედ სტაფილოს მომლოდინე, შიშით მოცახცახე არსება, სულ გაქცევაზე რომ უჭირავს თვალი. მოვლენები კვლავაც სოხუმის დაცემის, აფხაზეთის ომის ფონზე მიმდინარეობს. ჯერ ერთი, მწერლისთვის ეს დაუვიწყებელი ტკივილია, მეორეც –რაღაც ძალიან მნიშვნელოვნის ფონზე უნდა წარმოჩნდეს ადამიანის დაცემა და გადაგვარება. პიესას საინტერესო კომპოზიცია აქვს. შეშლილი ანა, ჰიპნოზისას ექიმს თავის ცხოვრებას უყვება. ექიმი ცდილობს ამ გზით მის განკურნებას, მაგრამ ამ სეანსების დროს თვითონაც ანას სამყაროში გადაინაცვლებს. წარმოსახული და რეალური ამ პიესაშიც ერთმანეთს გადაეწვნება და ფანტასმაგორიული სურთები იხატება. პიესაში კალეიდოსკოპი სიმბოლოა, ერთი მხრივ, ადამიანის სულისა, მეორე მხრივ, ცხოვრებისა. ადამიანი, უამრავ მედ დაშლილი, ირეკლება ყოველდღურობაში, აქ კი სინათლეცაა და უფსკრულებიც; ეს ადამიანები, როგორც სოლომონის სიბრძნეშია: `საკუთარი თავისთვის თავადვე არიან წყვდიადზე მძიმენი (სიბრძნე სოლომონისა, 17, 20) პერსონაჟები თავიანთ ვინაობასა და რაობას რეალურსა და სიზმრისეულ განზომილებებში სხვადასხვანაირად ავლენენ. პირველსავე ეპიზოდში გამოჩნდება ნისლი, რომელიც მთელ პიესას ფონად გასდევს, როგორც არა მხოლოდ მატერიალური, არამედ სულიერი ბურუსი, რომელიც გზის გაკვლევას აძნელებს. გზა კი მიდის იდეალისკენ, შეურყვნელისკენ, ამაღლებულისკენ. ამ ბურუსის მიღმა ირეკლება ის, როგორც სინათლე დერეფნის ბოლოს (სწორედ ასე ჰქვია ზურაბ კანდელაკის რომანს `უფალო, გამიყვანე დერეფნის ბოლოს~). პიესაში ჩანს, როგორ ცდილობენ ადამიანები წარსულის დამარხვის, გადაშლას: ჯარისკაცების გვამთა სამარხები გადაასწორეს და პალმები დარგეს. ე.ი. წარსული დაივიწყეს, შეალამაზეს. აქ გავლისას აღარავის აღარაფერი გაახსენდება, რადგან არანაირი `ნიშანი~ არ იმეტყველებს მასზე, თუმცა `სულს ცხოვლად დარჩენილი~ საშვილიშვილოდ გადაეცემა, მაგრამ ხომ უნდა იყვნენ ისინი, რომელთა სულებზეც ეს `დაიწერება~. ამგვარი, უპირველესად, თვითონ მწერალია და ამ პიესით `გადასცემს~ სხვებს. პიესაში შემოიჭრება შიშის თემა. შიში, როგორც ადამიანის ქცევის განმსაზღვრელი. რადგან შიში სხვა არაფერია, თუ არა შემწეობაზე უარისთქმა გონების მიერ (სოლომონისა, 17, 11) ეს შიში კერძო ადამიანისა თუ ერისა ერთმანეთს გადაეჯაჭვება. მწერალი თითქოს მიკროსკოპით ათვალიერებს ადამიანის სულს და იქ დანახულ კალეიდოსკოპურ სურათს ხატავს - რომელიც ყოველწამიერად იცვლება. ერთი მნიშვნელოვანი მოგონება წარმოაჩენს ადამიანის კურდღლადქცევის მისტერიას. კაცს მოწაფეობისას თავისი მუსიკის ლამაზი ბერძენი მასწავლებელი შეუყვარდა. საგამოცდო კონცერტისთვის მზადებისას, მასწავლებლის თხოვნით, გამოცდის წინ სამეცადინოდ მივიდა, მაგრამ კარი დალუქული დახვდა. დიდებისგან გაიგო, რომ ისინი, როგორც ხალხის მტრები, გაასახლეს. სუფთა, შეურყვნელ სულში გაუცნობიერებელი პროტესტის გრძნობა გაჩნდა, ბავშვმა გადაწყვიტა, არ დაეკრა, დიდების ნების წინააღმდეგ წასულიყო, ეურჩა. პირველი ნაამბობის მიხედვით, ასეც იქცევა, მაგრამ აღმოჩნდება, რომ რეალურად სულ სხვანაირად მოხდა. ამას თვითონ კაცი აღიარებს ანასთან, გამოუტყდება, რომ მაშინ, ბავშვობისას სილაჩრემ და გაუბედაობამ დასძლია, ტაშმაც მიიზიდა და და მასწავლებელს უღალატა. `ძნელია აღიარება, რომ კურდღელი ხარ~. ასე, თანდათან, მცირე დათმობებით, ჩაკლა კაცმა საკუთარ სულში მეამბოხე და გადაარჩინა კურდღელი, რომელმაც მასთან ერთად დაიწყო ზრდა და მთლიანად მოიცვა მისი არსება. მწერლის აზრით, არაფერი უკვალოდ არ იკარგება, ყოველი მცდარად გადადგმული ნაბიჯი მომავალში იწვევს გამოძახილს. ეს მხოლოდ ერთი მოგონებაა, მკითხველი კი ხვდება, ამგვარი მორჩილების კიდევ არაერთი მაგალითი იქნებოდა მის ცხოვრებაში. ამიტომაც თანდათან გადაიქცა ადამიანი კურდღლად. სწორედ კურდღელთა სიმრავლემ განაპირობა სოხუმის დაცემა, აფხაზეთის დაკარგვა და სხვა ბოროტებანი. ანა კი სუსტი და სუფთა, სიყვარულის მოიმედე და მეოცნებე, ჭკუიდან შეიშალა, თუმცა ის უფრო საღად მსჯელობს, ვიდრე ათასი პირობითად ჯანსაღი გონებისა, თუმცა ეჭვიც ჩნდება, იქნებ მანაც ჰამლეტივით მოგონილ ჭკუის შეშლილობას შეაფარა თავი რეალობისგან თავდასაღწევად. ადამიანი ცდილობს სირცხვილის დავიწყებას, მაგრამ ცოდვა არ იშლება, სამწუხაროდ, აღიარებას, გამომზეურებას მოითხოვს. ვიღაცასთან უნდა მოყვე (ზღაპარში, მაგალითად, ორმოს უყვებიან საიდუმლოს. მერე იქ ლერწამი ამოდის, სალამურს თლის მწყემსი და სიმღერაში აცოცხლებს, ამჟღავნებს, ეს რა თქმა უნდა, ეხმიანება სახარებისეულ სწავლებას, არ არის დაფარული, რომელიც არა გაცხადდება). სამწუხაროდ, ანაც დაღუპულია, რადგან მას აღარ შეუძლია ცხოვრებით ტკბობა, მის წარმოსახვაში ზღვა აღარ არის სუფთა და მოკამკამე, არამედ _ დახოცილთა გვამებით სავსე, აღარც მუსიკის მოსმენა შეუძლია, რადგან გამუდმებით ესმის სროლისა და აფეთქებების ხმა. ამიტომაც განწირულივით გაისმის მისი ვედრება: ~მზეო, ამოდი, ამოდი.... სიცივეს კაცი მოუკლავს~. მზე, უპირველესად, ღვთის სიმბოლოა, რომელმაც დაღუპულთა სულები უნდა იხსნას. ამ ვედრებას ფონად გასდევს კაცის პატიების თხოვნა. რაც მკითხველში ხსნის იმედს აჩენს. ასე ენაცვლება ამ პიესებში ერთმანეთს იმედი და სასოწარკვეთილება, სიკეთე და ბოროტება, სიძულვილი და სიყვარული და მწერალიც, თვითონაც როგორც ფერადი მინის ნატეხი ცხოვრების კალეიდოსკოპში ტრიალებს და სხვა ადამიანთა თვალების, სულის, გულისა და გონების სარკეებში თავისი ფიქრებით, დაწერილითა და დაუწერელით, ირეკლება. ოთხივე პიესა რადიოშია დადგმული, მაგრამ იმდენად აქტუალურია და გამომსახველობითი ხერხებით მდიდარი, რომ, ჩვენი აზრით, არა მხოლოდ სცენაზე შეიძლება განხორციელდეს, არამედ კინოც გადაიღონ.