ქართველი ნობელიანტი მწერლის მოლოდინში

მაია ჯალიაშვილი

  ქართველი ნობელიანტი მწერლის მოლოდინში

როდის მიიღებს ქართველი მწერალი ნობელის პრემიას?

ეს კითხვა დიდი ხანია გაუჩნდა ქართველ მკითხველს.

პასუხიც სხვადასხვაგვარია.

თუმცა, ერთი რამ ცხადია, ჩვენ გვყავს ისეთი მწერლები, რომლებიც იმსახურებენ ამ პრემიას.

მაშ, რატომ უჭირთ ქართველ მწერლებს საერთაშორისო ასპარეზზე გასვლა და აღიარება, განსხვავებით ხელოვნების სხვა დარგის წარმომადგენლებისაგან, უპირველესად, ვგულისხმობთ, მაგალითად, კლასიკური მუსიკის შემსრულებელთ.

ხშირად გაიგონებთ საუბარს ნობელის პრემიის მიმნიჭებელი კომისიის ერთგვარ ტენდენციურობაზე. მართლაც, იოლი შესამჩნევია, რომ უდავო სამწერლო ღირსებებთან ერთად, ნობელიანტებს გამოარჩევთ ერთგვარი პოლიტიკური აქტიურობა. ნობელის პრემიის კომისია შერჩევისას უპირატესობას ანიჭებს იმ მწერლებს, რომლებიც არა მხოლოდ თავიანთი მწერლობით (მაღალი ხარისხის ლიტერატურა ხომ ისედაც ყოველთვის ადამიანის უფლებების  დამცველია), არამედ საზოგადოებრივი მოღვაწეობითაც (იგულისხმება საჯარო გამოსვლები ამა თუ იმ დიქტატორული, ტოტალიტარული რეჟიმის წინააღმდეგ, რასაც თან სდევს შემოქმედის პოლიტიკური დევნა, დაპატიმრება, სამშობლოში მისი ნაწერების აკრძალვა  და სხვა ამგვარები) ხმას იმაღლებენ სხვადასხვა ტიპის ხელისუფლის  ანტიჰუმანური მმართველობის წინააღმდეგ. როგორც ნობელიანტმა ნადინ გორდიმერმა აღნიშნა თავის სანობელო სიტყვაში, მწერალი პასუხისმგებელია იმ სოციალურ-პოლიტიკურ მოვლენებზე, რომლებიც მის გარშემო ხდება: `ზოგიერთი ჩვენგანის წიგნები წლობთ იკრძალება სამშობლოში, ჩვენ კი განვაგრძობთ წერას. ბევრმა მწერალმა გამოიარა ციხეები, მაგრამ არ შეუწყვეტიათ თავიანთი უფლებების დაცვა... ბევრმა  დევნისა და კონფლიქტის გამო დატოვა ქვეყანა და  მიიღო განუკურნებელი სულიერი ტრავმა~.

ნადინ გორდიმერი თამამად დაუდგა გვერდით აპარტეიდთან ბრძოლის ლიდერს, ნელსონ მანდელას და საჯარო ტრიბუნა გამოიყენა ხალხის საპროტესტო მუხტის გასაძლიერებლად. აღსანიშნავია, რომ ნადინ გორდიმერს ნობელის პრემია მიენიჭა 1991 წელს, ხოლო  მანდელას  ორი წლის შემდეგ _1993 წელს, მშვიდობის დარგში.

თანამედროვე სამყაროს და, მათ შორის, საქართველოსაც, სამწუხაროდ, არ აკლია სხვადასხვა ტიპის კონფლიქტი და პოლიტიკური ქარიშხალი. ასე რომ, ქართველ მწერალს მეტი პოლიტიკური აქტივობა და გამბედაობა მართებს საერთაშორისო აღიარების მოსაპოვებლად. რა თქმა უნდა, მნიშვნელოვანი და გადამწყვეტია, რომ მისი მეამბოხე სულისკვეთება მსოფლიოს მისწვდეს ხარისხიანი თარგმანების საშუალებით.

ახლა კი თვალი გადავავლოთ იმ ნობელიანტთაა შემოქმედებას, რომელთა ნაღვაწსაც გამოსცემს დღეს საქართველოში უდავოდ გამორჩეული გამომცემლობა `ინტელექტი~, გამორჩეული იმითაც, რომ სწორედ ის ახორციელებს პროექტს `ნობელის პრემიის ლაურეატები~ (საგამომცემლო პროექტის ავტორი კახმეგ კუდავა). ამ პროექტით, ხშირად პირველად ითარგმნება და გამოიცემა მსოფლიოში აღიარებულ შემოქმედთა ნაწერები.

საზოგადოდ, თარგმანები თანამედროვე სალიტერატურო პროცესის მძლავრი შენაკადია. სწორედ ისინი უწყობენ ხელს კულტურათა დიალოგს, რომელიც გამუდმებით შეახსენებს ადამიანებს სამყაროს ერთიანობას.

ამჯერად წარმოგიდგენთ ოთხ ნობელიანტს, რომელთა პროზა პირველად ითარგმნა ქართულ  ენაზე.

ჰერტა მიულერი (1953 წ. დაიბადა) ნობელიანტი 2009 წელს გახდა.  ზემოთ ნათქვამს თუ გავიხსენებთ, ამ მწერალსაც გამოარჩევს პოლიტიკური აქტივობა. იგი რუმინეთში ჩაუშესკუს რეჟიმის წინააღმდეგ იბრძოდა და მრავალი ტანჯვაც იწვნია, უპირველესად კი, ემიგრანტის მწარე ხვედრი. მისი ნაწერების მთავარი თემაც ეს არის _ ტოტალიტარული რეჟიმის არსობრივი წარმოჩენა და ადამიანის ბედი ამგვარ სოციალურ-პოლიტიკურ ვითარებაში.

ჰერტა მიულერი გერმანელია, ახლა ბერლინში ცხოვრობს, მაგრამ რუმინეთში დაიბადა და გაიზარდა. ჩაუშესკუს ტოტალიტარული რეჟიმი მისი ბავშვობის მთავარი საფრთხობელა იყო, რომელიც დღემდე აჩრდილივით  დასდევს მის ნაწერებს და ნებისმიერ თემაზე წერისას ჩაესმის ამ რეჟიმის დემონური ხარხარი და კვლავაც ეჭიდება დრო-სივრცეში დანამცეცებულ მის სხეულს, რომელიც გამუდმებით აღდგება ცხრათავიანი ურჩხულივით და ებრძვის.

`ნეტავ რა ფასი აქვს ჩემს სიცოცხლეს~? ამგვარი  კითხვით იწყება ცხოვრების შემეცნება. ჰერტა მიულერის ბავშვობაც ამ კითხვამ შეარყია და მწერლად აქცია. ეს კითხვა ლაიტმოტივად გასდევს მის წიგნს `მეფე დაიხრება და კლავს~, რომელშიც ცხრა ესეა (`ყველა ენა საკუთრი თვალით იყურება~, `მეფე დაიხრება და კლავს~, `დუმილის დროს უსიამოვნოდ გამოვიყურებით, ლაპარაკის დროს კი _ სასაცილოდ~, `ერთხელ ხელს რომ ჩაავლებ, ორჯერ ისევ უშვებ~, `უცხო მზერა, ანუ ცხოვრება ლამპარში ჩაპურჭყებულს ჰგავს~, `წითელი ყვავილი და ჯოხი~, `კუნძული შიგნითაა, საზღვარი კი _ გარეთ~, `ჩვენთან, გერმანიაში~, `ჰაერში რაღაც სუნი თუ ტრიალებს, ეს ხშირად ავის მომასწავებელია~). ამ ესეებში ხატოვნად, პოეტურად წარმოჩენილია სამყაროს გაცნობის შთამბეჭდავი სურათები. პირველი, რაც ყურადღებას იქცევს მის ნაწერებში, სტილია, ექსპრესიული, ფერადოვანი. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, მთარგმნელის, ნანა გოგოლაშვილის, ოსტატობა, რადგან, მართლაც, ჩანს, რომ მან შეძლო თარგმნისას მწერლის სულთან მიახლოება.

ამ ესეებში ყურადღებას იქცევს იმის წარმოჩენა, თუ როგორ იქმნებოდა მწერლის სულიერი სამყარო,  ამიტომაც სუფთა ჰაერივით შემოიჭრება სოფელი, სადაც გაიზარდა.  საოცრად არის დახატული სოფლის მელნისფერ ღამეებში ჩაძირვა, ჭრიჭინობელათა ნაზი და იდუმალი ჩურჩულის გაგების წადილი და თანვე იდუმალი შიში. `ფოთლებმა და ყვავილებმა იცოდნენ, როგორ ეცხოვრათ, მე კი _ არა~. სწორედ ამ გარემომ შეაგრძნობინა ფასი თავისუფლებისა, რომელიც მისი პროზისა თუ ესეების მთავარი გმირია. ამ გმირს დევნიან, აწამებენ, მაგრამ ის ფენიქსივით ყოველი დაფერფვლის შემდეგ განახლდება და ცოცხლობს ადამიანთა გულებში და მზადაა კვლავაც იტანჯოს, ოღონდ სიყვარული გადაარჩინოს. მწერლის უჩვეულო  პოეტური აღქმა ხიბლავს და აჯადოვებს მკითხველს. 

წერილში `ყველა ენა საკუთარი თვალით იყურება~ საგულისხმო დაკვირვებებია ენაზე და გამოთქმულია თვალსაზრისი, რომ დედაენის მთელ მომხიბვლელობას სრულყოფილად სხვა ენის დაუფლების შემდეგ შეიგრძნობ. ყოველ შემთხვევაში, მან როდესაც რუმინული შეისწავლა და ამ ენის სარკმლიდან შეიხედა სამყაროში, სულ სხვაგვარად აღიქვა ყოველივე. ერთი და იმავე საგნისა თუ მოვლენის განსხვავებული სახელდება მწერალს სიტყვათა სიღრმეებში ამოგზაურებს და მათ სულს შეაგრძნობინებს.  მას საკამათოდ მიაჩნია გამოთქმა  `ენა სამშობლოა~, რადგან იგი `ფასს უკარგავს სამშობლოდან გაქცეული ადამიანების ნებისმიერ მსხვერპლს~. ცხოვრებამ მას სიტყვა  `სამშობლოც~ შეაჯავრა, რადგან მას `პარტიული ფუნქციონერები და დიქტატურის ლაქიები იყენებდნენ~. მისი აზრით კი,    `სამშობლო ისაა, რასაც  ამ ენაზე ამბობენ~. საგულისხმოა მწერლის თვალსაზრისი, რომ `ნებისმიერი დიქტატურა, მემარჯვენე იქნება თუ მემარცხენე, ათეისტური თუ რელიგიური, ენას თავის მსახურად იხდის~. მწერლის აზრით, ენის საშუალებით დიქტატურის გამყარებაცაა შესაძლებელი და მისი დემონტაჟიც. ამ ესეებში ამ თვალსაზრისის თვალსაჩინოებისთვის უამრავი მახვილგონივრული არგუმენტია მოყვანილი.  მწერლის აზრით, ენა არც ერთ დროებაში არ ყოფილა პოლიტიკური ნაკრძალი, რადგან მას ვერ გამოაცალკევებ იმ პოლიტიკური ქმედებებისაგან, ერთი ადამიანი მეორის მიმართ რომ სჩადის.

2001  წელს ნობელის პრემიის ლაურეატი ვიდიადჰარ ნაიპოლი (1932 წ. დაიბადა),  ინდური წარმოშობის ინგლისურენოვანი მწერალი  გახდა. მისი ნაწარმოებებიც გამოირჩევა საზოგადოებრივი ყოფის მანკიერებათა კრიტიკული მხილების პათოსით. უპირველესად, სწორედ სოციალურმა და რასობრივმა პრობლემატიკამ მოაქცია იგი ყურადღების ცენტრში. მისი რომანი `ნახევარი სიცოცხლე~ ინგლისურიდან თამარ კოტრიკაძემ თარგმნა, მართლაც, გამორჩეულმა მთარგმნელმა. მას აქვს მწერლის გეში და ალღო, ამიტომაც ზუსტად და ნათლად გადმოსცემს მწერლის თხრობის მდინარებას. აღსანიშნავია, რომ თამარ კოტრიკაძე ერთმანეთისგან სრულიად განსხვავებული ხელწერის მწერლებს თარგმნის და მათ ამ ინდივიდუალურობას, სწორედაც რომ ენობრივ სამყაროში გამოვლენილს, სტილურ თავისთავადობას უნარჩუნებს.

ვიდიადჰარ ნაიპოლის სახით ქართველი მწერალი გაეცნობა არაჩვეულებრივ მთხრობელს, რომელსაც შეუძლია საოცრად ლაღად, თავისუფლად წარმოაჩინოს ადამიანის ბედი თანამედროვე სამყაროში. ადამიანისა, რომელიც დრო-სივრცის გამუდმებული თავდასხმების მიუხედავად, ვითარდება, ცოცხლობს და ცდილობს  მატერიალურ-სულიერი კვალის დატოვებას. ამ რომანში წარმოჩენილია მთავარი გმირის, გაევროპოლებული ინდოელის ცხოვრება. მას აქვს ძირისა და ფესვის შეგრძნება, რომანში რამდენიმე თაობის ისტორია წარმოჩნდება და მკითხველი ძალდაუტანებლად იჭრება ინდური კულტურის ეგზოტიკურ, უცხო და ნაირფეროვან წეს-ჩვეულებათა სამყაროში.

ნადინ გორდიმერს (დაიბადა 1923 წ.), იოჰანესბურგელ მწერალ ქალს,  ნობელის პრემია 1991  წელს გადასცეს. იგი ემიგრანტთა ოჯახში, სამხრეთ აფრიკაში დაიბადა და გაიზარდა. თეთრკანიანი გოგონა (ლიტველი მამისა და ინგლისელი დედის შვილი) ბავშვობიდანვე ეზიარა ცხოვრებისეულ წინააღმდეგობებს. თეთრი და შავი, უპირველესად, ადამიანთა კანის განმსაზღვრელი, მისთვის ორი სხვადასხვა სამყაროს სინონიმებად იქცა, თუმცა  მალე მიხვდა, რომ ამგვარი დაყოფა თეთრად და შავად, სიკეთედ და ბოროტებად, სინათლედ და სიბნელედ, ილუზია იყო და ცხოვრებაში ხშირად ერთობლიობაში წარმოჩნდებოდა.

მოთხრობების კრებულით `ბეთჰოვენს ერთი მეთექვსმეტედი ზანგის სისხლი ჰქონდა~ (2007 წ.) ქართველი მკითხველი პირველად გაიცნობს ამ შესანიშნავ მწერალ ქალს. ამ გაცნობაში მას ნიჭიერი მთარგმნელი, თამარ კოტრიკაძე დაეხმარება, რომელიც  არაჩვეულებრივად გრძნობს, უპირველესად, ქართულ სიტყვას, მის დაფარულ ენერგიას, ამიტომაც იკითხება მისი თარგმანები ისე, თითქოს მწერალს ეს ყოელივე ქართულ ენაზე შეექმნას.

ნადინ გორდიმერის მხატვრული სამყარო უშუალობითა და მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. ამ წიგნში თავმოყრილი მოთხრობები მკითხველს ადამიანის სულის უსაზღვრო სივრცეში ამოგზაურებენ და დააფიქრებენ სიკეთისა და ბოროტების არსზე, სიცოცხლისა და სიკვდილის განუყოფლობაზე და ყველა იმ თემაზე, რომლებიც თანამედროვე ადამიანის სულს, გულსა და გონებას უფორიაქებენ. `ისტორიამ რად მიივიწყა ჩვენი ერთობისკენ სწრაფვა, ცოდნა იმისა, რომ სისხლის შემადგენლობას არაფერი აქვს საერთო ადამიანოობასთან?~ _ ვკითხულობთ მის მოთხრობაში: `ბეთჰოვენს ერთი მეთექვსმეტედი ზანგის სისხლი ჰქონდა~. ამ წიგნში წაიკითხავთ მის სხვა მოთხრობებსაც, რაბლესეული სატირითა და შექსპირისეული ტრაგიზმით გაჯერებულს: `გრძელი ზონარი~, `სიზმრად ნანახი გარდაცვლილნი~, `თავქარიანი ქალბატონი~, `გრეგორი~, `უსაფრთხოების ზომები~ და სხვ. იშვიათად შეხვდებით მოთხრობის ასეთ დიდოსტატს, რომელიც სრულყოფილად ფლობს თხრობის ტექნიკას.

მის სანობელო სიტყვაში `მწერლობა და ყოფიერება~ (თარგმნა გვანცა ჯობავამ), რომელიც ამავე კრებულში შეიტანეს გამომცემლებმა, კარგად წარმოჩნდება მწერლის ზნეობრივი მრწამსი. `პირველად იყო სიტყვა~ _ იოანე მოციქულის სახარების უპირველესი სტრიქონი მოჰყავს მწერალს მსჯელობის დასაწყებად და თვალს მიადევნებს, როგორ შეიცვალა ღვთის სიტყვასთათან დამოკიდებულება კაცობრიობის არსებობის განმავლობაში. რა გზა გაიარა სიტყვამ პერგამენტიდან გუტენბერგამდე? როგორ დაიბადა ავტორი? ამ საკითხებზე მსჯელობს ავტორი და დაასკვნის, რომ  მწერალი `ცდილობს განმარტოს სამყარო~, რომ ლიტერატურა არის ერთდროულად საკუთარი თავისა და სამყაროს შეცნობა: `შეიძლება დინოზავრებივით გავწყდეთ და მაინც ვერ ვუპასუხოთ კითხვას:  რატომ ვარსებობთ~?

1980 წლის ნობელიანტი პოლონელი მწერალი ჩესლავ მილოში გახდა.  იგი 1911 წელს ლიტვაში დაიბადა, პოლონეთში გაიზარდა, ანტიფაშისტმა და ანტიკომუნისტმა გამოსცადა ემიგრანტის მწარე ბედი, ცხოვრობდა საფრანგეთსა და ამერიკაში, მეოცე საუკუნის 90-იან წლებში სამშობლოში დაბრუნებული მიიღეს, როგორც ეროვნული გმირი. მშობლიურ მიწას მიებარა 2004 წელს. მის პოეტურ სიტყვას ფასს მატებდა მისი ცხოვრება, რადგან იგი ფაშისტური ოკუპაციიის დროს წინააღმდეგობის მოძრაობის აქტიური მონაწილე იყო. კომუნისტურ რეჟიმთან შეუგუებლობამ აქცია იგი ემიგრანტად. ცნობილია ბროდსკის სიტყვები: `ამ პოეტის პირით ღაღადებს პოლონეთის დამოუკიდებლობა~.   იგი ცნობილია თავისი პოეზიით, პროზით, ესეებით. აქამდე ქართულად ზვიად რატიანის მიერ მისი მხოლოდ ერთი ლექსი იყო თარგმნილი, `ევროპის პირმშო~, რომელშიც ასეთი ტკივილიანი სტრიქონებია:

`ნუ შეიყვარებ ქვეყანას: შეიძლება რუკიდან გაქრეს.

მით უფრო - ქალაქს: აღენიშნება ჩუმი ლტოლვა ნანგრევებისკენ~.

 ქართულად პირველად თარგმნილ მის რომანში კი, `ისას დაბლობი~ რომ ჰქვია~, წარმოჩენილია ბავშვობის შთაბეჭდილებები. აქვე აღვნიშნავთ, რომ ეს თარგმანიც შესანიშნავია და ნათელა გავაშელის ნიჭსა და თავდადებაზე მეტყველებს. მთელი რომანი გაჟღენთილია საოცარი პოეტური სულით. რომანის მთავარი გმირი, ტომაში, ისას დაბლობის უმშვენიერეს ბუნებაში იზრდებოდა და  პატარა სახლის ფანჯრიდან გაჰყურებდა უკიდეგანო სივრცეებს. სწორედ ამ იდუმალმა სივრცეებმა აქციეს ჩესლავ მილოში პოეტად. რომანის ბოლოს შთამბეჭდავად აღწერილია, მთავარი პერსონაჟი როგორ ემშვიდობება ოჯახსა და სოფელს: `ცვრიან მიდამოს დილის  ვარდისფერი დასდებოდა, ჩიტები გალობდნენ. ყველაფრის დამახსოვრება უნდოდა~. ბუნება თითქოს ჩასჩურჩულებს: `დაგვივიწყებ, ოი, აუცილებლად დაგვივიწყებ!~ მკითხველს კი ახსენდება ფსალმუნის სტრიქონები: `უკეთუ დაგივიწყო შენ, იერუსალემ...~ `ფრთხილად გადავიდნენ გაფარცხილ შარაგზაზე. შეშფოთებულმა ქრისტემ გაფოფრილ  ფოთლებს შორის გაიელვა~. ტომაშს თან მიჰყვებოდა ვაშლის სურნელი და დალოცვები. ასე გავიდა ცხოვრების დიდ გზაზე და არასოდეს დავიწყებია ისას დაბლობის შემოგარენი. აქ განცდილმა, ნანახმა, გაგონილმა მითებმა, ზღაპრებმა და ლეგენდებმა სიცოცხლე რომანის მთავარი პერსონაჟის, ტომაშის, მწერლის ალტერ-ეგოს, სიზმრებსა და შემოქმედებაში გააგრძელეს.  

ისას დაბლობი მკითხველის შთაბეჭდილებაში იქცევა თავისუფლების სიმბოლოდ, რომლის დავიწყება სულიერი სიკვდილის ტოლფასია.

ამ ოთხი ნობელიანტის ნაწერების გაცნობა მკითხველს დიდ სურვილს უჩენს, რომ ითარგმნოს მათი სხვა ნაწარმოებებიც.

აქვე იმის წყურვილიც იბადება, რომ ქართულ მწერლობასაც გამოუჩნდნენ უცხო ენაზე მთარგმნელ-გულშემატკივრები, რათა ყველამ  გაიგოს, რომ მსოფლიო სამწერლო რუკაზე, როგორც გურამ დოჩანაშვილი იტყოდა, საქართველო დიდი ქვეყანაა და `შემოქმედთა საერთაშორისო ნადიმზე~ ქართველსაც სიტყვა ეთქმის.

                                                           2012