მაია ჯალიაშვილი

 

 პორცელანი   -  მშვენიერების მონატრება

 

არიან სიტყვები, რომლებსაც რაღაც იდუმალება დაჰყვებათ, ისინი გვატყვევებენ უცხოობითა და ერთგვარი მიუწვდომლობით, იწვევენ შორეული მშვენიერების განცდას. ერთ ასეთ სიტყვად პორცელანი წარმოგვიდგება, რომელსაც კლასიკური და თანამედროვე ქართული  ლიტერატურის ორიოდე ნიმუშის ჭრილში წარმოვაჩენთ (კონსტანტინე გამსახურდია, ნატო ინგოროყვა). პორცელანი ფაიფურის ხელოვნებაა, რომლის საშუალებითაც დახვეწილ, ნატიფ ჭურჭელს ამზადებდნენ უძველეს ხანაში, ჩინეთსა და იაპონიაში, შემდეგ კი ევროპასა და მთელ მსოფლიოში გავრცელდა.  

მსოფლიო ლიტერატურის არაერთ გამორჩეულ ნიმუშში არის წარმოჩენილი ადამიანის ხელით შექმნილი მშვენიერი ნივთები, რომლებიც გამოხატავენ ეპოქის სულს, ხელოვნების ტენდენციებს, გამოსახვის თავისებურებებს, იმ გზებსა და ხერხებს, რომელთა საშუალებით ხელოვანნი „ღმერთთან გატოლებას“ (გამსახურდია), ბიბლიური იაკობივით მასთან შეჭიდებას ბედავენ, რათა მსხვერპლის, ტანჯვის ფასად რაღაც ისეთი შექმნან, რომელიც სამყაროსავით იდუმალი და მიმზიდველი, მასავით ცოცხალი, ფერადოვანი და შთამბეჭდავი იქნება.

„ჰოი, საკვირველებავ, ისეთი ადამიანებიც რომ მოიპოვებიან, რომელთაც მატერიაში სულის ჩარგვაც ეხერხებათ!“ _ ასე გამოხატავს გაოცებას კონსტანტინე გამსახურდიას ნოველა „პორცელანის“  გმირი.  მშვენიერი, ჰაეროვანი ჩაის ჭურჭელი ისე დაიპყრობს ამბის მთხრობლის გულს, სულსა და გონებას, რომ მის გარეშე თითქოს სიცოცხლე ვეღარც წარმოუდგენია. ის ყოველდღე დადის როსტრუპების ოჯახში, რადგან აქ შეუძლია შეეხოს ხელოვნების ამ ნიმუშს, სწორედ ამ სიფრიფანა, დახვეწილი, ნატიფი  ფინჯნიდან იგემოს სურნელოვანი ჩაი, იგრძნოს კავშირი გარდასულ საუკუნეებსა თუ ადამიანებთან, რომლებიც ძერწავდნენ „პორცელანის ფორმებსა და ფერადებს“. ამგვარად, იგი თითქოს რაღაც უხილავ რიტუალში იღებს მონაწილეობას, მისტერიაში, რომელსაც მშვენიერებასთან ზიარება შეიძლება ეწოდოს.

მწერალი წუხს, რომ ტექნოლოგიების განვითარებამ ყოფიდან გააქრო ისეთი ნივთები, რომლებსაც უძველესი ოსტატები ხელით ქმნიდნენ და შიგ მთელ თავიანთ ოსტატობას, სულს, გულს, გონებას, ოცნებას აქსოვდნენ, სულს შთაბერავდნენ: „რამდენი სულიერი სიკეთე და სათნოება უნდა გამოეჩინათ ხელებს, რომ  ამ პორცელანის სათუთი, რჩეული ყუნწის მსგავსი ხელსაკიდი არ  დაემსხვრიათ“.  ამგვარი ნივთები გადაალახვინებდნენ ადამიანს დროისა და კულტურის ბარიერებს. მწერლისთვის საცოდაობაა, როდესაც მშვენიერ ნივთებს მუზეუმს აფარებენ: „მუზეუმი სხვა რაღაა, თუ არა უშველებელი სასაფლაო, სადაც ყოველი ერი, ყოველი რასსა თავის გრძნობებს ჰმარხავს.... დიდი საფლავი მიცვალებულ გრძნობათა, დრომოჭმულ ფერადობისა და რითმების... ბარონ როსტრუპის მშვენიერი პორცელანიც, ალბათ, ასეთ ადგილას ასაფლავია სადმე...“.

ადამიანის ესთეტიზმი სხვადასხვანარად ვლინდება. მაგალითად, ამ ნოველაში ეს ამგვარადაც წარმოჩნდება: „ცხოვრება სხვა რაღაა, თუ არა საგნებისადმი დამოკიდებულების გამომჟღავნება“.  სწორედ ხელოვნების მშვენიერ ნივთებს გაჰყავთ ადამიანი „ბანალური რეალიზმის“ ჩარჩოებიდან, მას ფანტაზიის, წარმოსახვის უნარს უვითარებენ, სულიერ თვალს უხელენ, ახალ განზომილებებს შეაგრძნობინებენ. მატერიალურ სამყაროსაც აქვს არა მხოლოდ ხილული, არამედ ფიზიკური თვალისგან უხილავი სივრცეები, რომელთა დანახვასაც პერსონაჟი მიკროსკოპის საშუალებით იხილავს და აღტაცებული ვერ მალავს აღფრთოვანებასა და გაოცებას: „ნამდვილი სინამდვილე მაშინ ვნახე, სულ სხვა ფერადი, სულ სხვა ხაზმოსმა, ვიდრე ის სინამდვილე, რომელსაც ჩვენ შეუიარაღებელი თვალით ვხედავთ“.

ასე რომ, ხელოვნების მოყვარული პერსონაჟი ამის შემდეგ თავის ფილოსოფიურ შეხედულებას, წარმოდგენას რეალობისა და ირეალობის შესახებ ამგვარად აყალიბებს: “ჩვენი სინამდვილე მტკნარი სიცრუე ყოფილა. კიდევ ყოფილა მეორე სინამდვილე. ხელოვნება კი მესამე სინამდვილეა, მხატვრის მიკროსკოპში დანახული“. რა თქმა უნდა, ეს ეხმიანება ხელოვნების შესახებ პლატონისეულ წარმოდგენებს, რომლებზედაც ის დაწვრილებით მსჯელობს თავის დიალოგებში („სახელმწიფო“, „იონი“, „ფედონი“ და სხვა.).  მკითხველს გავახსენებთ  ქრისტიანული სწავლებაც, კერძოდ, პავლე მოციქულის პირველ ეპისტოლეს კორინთელთა მიმართ, რომელშიც ვკითხულობთ: „რადგანაც ახლა ბუნდოვნად ვხედავთ, როგორც სარკეში, მაშინ კი პირისპირ ვიხილავთ; ახლა ნაწილობრივ ვიცი, ხოლო მაშინ შევიცნობ, როგორც თავად შევიმეცნები“ (13,12). სიტყვა  „მაშინ“ მრავალმნიშვნელოვნებითაა დატვირთული, ერთგვარი შიფრია, რომელშიც კოდირებულია მიღმური სამყაროს შესახებ ინფორმაცია. ხელოვნებას კი შეუძლია (სიტყვის, ფერის, მუსიკისა და სხვ.) გზით ადამიანს მარადიულის სუნთქვა შეაგრძნობინოს.

ნოველაში აღმოსავლური და დასავლური ხელოვნების განსხვავებულობაზე, უძველესი ჩინური და იაპონური ხელოვნების თავისებურებების შესახებ საგულისხმო  თვალსაზრისებია  წარმოჩენილი. პერსონაჟები საინტერესოდ მსჯელობენ იმის შესახებ, ხელოვნების გზით  როგორ  გადაილახება დროსივრცული ბარიერები და როგორ ხდება  შესაძლებელი შეხება ირაციონალურ, მისტიკურ, მეტაფიზიკურ სამყაროსთან, კანტისეულ ნოუმენთა „ხილვა“ (ფენომენთა, რადაც გვევლინება ხილული სამყარო, მიღმა „გადახედვა): „იაპონელებისა და ჩინელების მხატვრობა მიყვარს. ისინი არასოდეს ხატავენ ჩიტს ისე, როგოც ეს ბუნებაშია, არამედ ჩიტს _მოძრაობისას, ფრენისას“.

ნოველაში წარმოჩენილია, როგორ იჭრება ყოფაში მატერიალური, პრაგმატული, მომხმარებლური ინტერესები. როსტრუპების ოჯახი  უძველეს ჩაის ჭურჭელს ყიდის. მთხრობელი წუხს: „აღარ მესმოდა თხელი, ბუმბულივით მსუბუქი ჩაის სერვიზის ნაზი წკრიალი. ჰაეროვანი ხმა ძველი ჩინური კულტურისა. მის ნაცვლად სუფრაზე ვხედავ ტლანქ, უხეშ, ევროპული ფაბრიკაციის ჩაის ჭურჭელს“.  ეს ხდება მიზეზი მთხრობლის საშინელი გულისწყვეტისა და იმედგაცრუებისა: „შენ ერთ წამში ხელიდან გააგდე ძვირფასი საუნჯე, რომელიც მთელი ეპოქის სულიერი სიმდიდრის ჭურჭელიც იყო“. 

ნოველაზე ფიქრისას, რა თქმა უნდა ნატო ინგოროყვას ლექსების კრებული გაგვახსენდა, ამავე სახელწოდებით: „PORCELLANAE“ (2015 წ.). ეს ერთგვარი პოეტური კოდია, სიტყვა პორცელანი _ თანმხლები ჰაეროვნების, ამაღლებულობის, სინატიფის, შეგრძნებით და  უცხო სურნელის შლეიფით. საითკენ გაუძღვება ეს სურნელი მკითხველს? ლექსების წაკითხვის შემდეგ მკითხველი ხვდება, როგორ იმსხვრევა ეს პორცელანი მკაცრ და უხეშ რეალობასთან შეხებისას. პორცელანი სულის სიმბოლოდ აღიქმება, რომელსაც სიყვარულით გაფრთხილება სჭირდება, ან პორცელანი სხეულია, სულის ნატიფი ჭურჭელი, რწმენის მადლით განწმენდილი, რომელშიც იხარებს სული, როგორც პავლე მოციქული ამბობს: „ნუთუ არ იცით, რომ თქვენი სხეული ტაძარია თქვენში დამკვიდრებული სული წმიდისა, რომელიც გაქვთ ღვთისაგან, და რომ არ ეკუთვნით თქვენსავე თავს?“ (პირველი ეპისტოლე კორინთელთა მიმართ, 6, 19). რა თქმა უნდა, ცალკეული სიტყვა, ფრაზა თუ მხატვრული სახე პოეზიის კონტექსტში ინტერპრეტაციების, ფიქრის დაუსრულებელ ნაკადებს აღძრავენ.

კრებულში ამჯერად ყურადღებას იქცევს ლექსი „სიჩუმის ხმაურზე“. ეს ოქსიმორონი თავიდანვე მიგვანიშნებს იმ ქვეტექსტურ წინააღმდეგობაზე, ბზარზე, რომელიც სიტყვას, ლოგოსს (პირდაპირი თუ ფარული, ფილოსოფიური  თუ საღვთიმეტყველო მნიშვნელობით) აქვს გაჩენილი:

„იმსხვრევიან სიტყვები

დღისა და ღამის ფაიფურივით“.

აქ დაახლოებით იგივე განწყობილება შეიძლება დაეუფლოს მკითხველს, რაც გამსახურდიას ნოველა „პორცელანის“ ფინალის კითხვისას.

არაჩვეულებრივი სიცხადით მეტყველებენ ლექსისეული მეტაფორები, რომელთა საშუალებით ავტორს გულიდან  გამოაქვს არა მხოლოდ საკუთარი, არამედ თანამედროვე სამყაროსეული ტკივილი, გაუცხოების გამძაფრებულ კრიზისში გამოხატული:

„მესმის უცნაური ხმები მოაქვს

სიტყვების მსხვრევას და

აქ აღარავინ კითხულობს სიჩუმეს“.

„სიჩუმე“ ის სიღრმეა, რომლისკენაც უნდა მიიმართოს მზერა სულიერი ზრდისა და განვითარებისათვის, საკუთარი თავისა და სამყაროს შემეცნებისათვის. სიჩუმე თითქოს  იმ  უხილავი განზომილების კარია, რომელიც ადამიანს ჭეშმარიტებისკენ მიუძღვება.  სიჩუმე მატერიალური ხმებისგან განწმენდილი ქროტოპია, რომელშიც ადამიანი შეიძლება ღმერთს შეხვდეს. და თუ სიტყვა დამსხვრეულია ან უძლურია, როგორც ბარათაშვილი ამბობს: „მოკვდავსა ენას არ ძალუძს უკვდავთა გრძნობათ გამოთქმა“, მაშინ  „დუმილიც მიმითვალენ შენდამი ლოცვად“ („ჩემი ლოცვა“). სიჩუმის ანბანის დავიწყება კი ქვეტექსტურად ადამიანის ღვთაებრივი სამყაროსგან მოწყვეტის ტკივილს ამხელს. ამ მეტაფორის მრავალმნიშვნელოვნება მკითხველს სიმბოლური გააზრებისკენ  უბიძგებს, როგორც გოეთე წერს: „ფაუსტში“:   „ზეაიძრება წარმოსახვა ფრთების სწორებით, მარადისისკენ ლაღად შეკრავს კამარას“.  ეს არის კიდევაც პოეზიის, როგორც „სიბრძნის დარგის“ (რუსთაველი) დანიშნულება.

ნატო ინგოროყვას ამ ლექსის აზრობრივი ტონალობის კამერტონია გიორგი ლობჟანიძის სტრიქონები, ეპიგრაფად წამძღვარებული: „ვინ გაბზარა შენი მარტოობის მყიფე ფაიფური?“ ამ მეტაფორასაც ლექსში დამატებითი საინტერპრეატიო სივრცეები და კონტექსტები  შემოაქვს. ფიქრის ნაკადების მოძრაობა კი დამოკიდებულია მკითხველის გულსა, სულსა და გონებაზე.

ზოგადად კი, ნატო ინგოროყვას ამ კრებულის სხვა ლექსები გვაფიქრებს არა მხოლოდ ეგზგისტენციალურ საკითხებზე, არამედ გამოთქმის ხელოვნებაზე, იმაზე, თუ რა აძლევს პოეტურ სიტყვას ძალასა და ენერგიას? ყოველდღიური გაცვეთილი, ფერებგაცლილი ლექსიკონიდან სიტყვების პოეზიის  მეტაფიზიკურ სივრცეში გადანაცვალება და მოგზაურობა  ხომ გულისხმობს ერთგვარ მისტიკასა და  მაგიას, რომელსაც პოეტები, გაცნობიერებულად თუ გაუცნობიერებლად, ფლობენ. ისინი ხან იმპულსურად, შთაგონებისა და ექსტაზის წუთებში, ხან კიდევ განზრახულად სიტყვებს იმგვარად აწყვილებენ, რომ  იბადებიან უცნაური, უცხო და მოულოდნელი მხატვრული სახეები და განწყობილებები. ამ თვალსაზრისით, თანამედროვე ქართველ პოეტებს შორის პოეტური სიტყვის გამორჩეული ხელწერით ყურადღებას იქცევს   ნატო ინგოროყვა. ის ენდობა სიტყვას, ლოგოსს, რომელიც „პირველითგან იყო“, მაგრამ აღარ ენდობა სიტყვას, ადამიანთა ბაგეებზე ამსხლტარს, გაფიქრებულსა  თუ განზრახულს. ის გრძნობს, წუთისოფლისეული  სიტყვების მეორეულობას, უმადლობას და ცდილობს ამ სიტყვებით, რომლებიც კარნავალის ნიღბებს ემსგავსებიან, მოიხელთოს ყოველდღიურ ადამიანურ შეგრძნებებში გამკრთალი თუ შემოჭრილი იდუმალი, ზესთასოფლიური, სამოთხისეული, მარადიული.

პარადოქსია, მაგრამ პოეტი ნატო ინგოროყვა, თან,  არ ენდობა სიტყვებს, მათ ცვალებადსა და ყალბ ციალს, თანვე ცდილობს ისევ სიტყვების საშუალებით საგანთა და მოვლენათა შუაგულს, საზრისს ჩასწვდეს. ამიტომაც მკითხველს გაანდობს, რომ მისი საუკეთესო ლექსი „უსიტყვებოა“.   სიტყვა - ის ლექსიკური ერთეულია, რომელიც ყველაზე ხშირად გვხვდება ამ კრებულში. ნატო ინგოროყვა ცდილობს და ახერხებს კიდევაც სიტყვებით დაატყვევოს და გამოავლინოს საკუთარ თავთან, ადამიანებთან, სამყაროსთან ურთიერთობისას წარმოშობილი ტკივილი და სიხარული. ის არ იგონებს ახალ სიტყვებს, პოეტური ნეოლოგიზმები არ სჭირდება მას, რადგან ახერხებს ცოცხალი მეტყველების  მდიდარი მარაგიდან იმგვარად გამოიყენოს ყოველდღიურობისაგან  გაცვეთილი სიტყვები, რომ მკითხველმა მათი საშუალებით შეიგრძნოს რეალური დრო-სივრცის მიღმა არსებული უხილავი განზომილებებები. პოეტი არ ერიდება ენაში სულ ახლახან  გაჩენილ სიტყვებსაც, ჯერ კიდევ რომ არ მოუპოვებიათ ქართული ლექსიკონის სახელმწიფოს მოქალაქეობა, მაგრამ ამგვარი ნებართვის გარეშეც ხალისით დანავარდობენ ყოფითი მეტყველების სხვადასხვა სივრცეში. მაგალითად, სიტყვა „დაგილაიქოს“ თავისნაირ არაპოეტურ სიტყვასთან „ადრესატი“  სრულიად თავისუფლად მონაწილეობს  კრებულის პირველივე ლექსის ემოციურ-ინტელექტუალური დაძაბულობის შექმნაში („ადრესატი“). ამ ლექსში  მინიმალური მხატვრული სახეებით მიიღწევა მარტოობისა და სიცარიელის ძლიერი ტკივილიანი შეგრძნება: „სინათლეს არ ეყო დრო ჩვენამდე მოეღწია“. ლექსის, ერთი შეხედვით,  არაფრით გამორჩეული მოზაიკური  ნახატიდან უცებ გამოიკვეთება რომელიმე ფერი, ამ შემთხვევაში ეს სტრიქონი და წარმოაჩენს უსიყვარულო, გაუცხოებულ, სინათლესმოკლებულ ურთიერთობას.

ვინ არის ამ ლექსების უსახელო ადრესატი? მკითხველი გრძნობს, რომ უმისამართო წერილები სწორედ მისთვის იწერება. პოეტი ღმერთს ადამიანებში ხედავს. მართალია, ეს ადამიანები ხშირად ძალიან მიწიერნი, ყოფითობას მიჯაჭვულნი არიან, მაგრამ მათ არ დაუკარგავთ სიტყვების მოსმენის უნარი.

პორცელანს კიდევ ერთი მხატვრული ტექსტი ამოაქვს მეხსიერებიდან. ეს არის აკუტაგავა რიუნოსკეს „ხინა თოჯინები“, რომელშიც ისეთივე გამოტირებაა მშვენიერებისა, გაფერმკრთალებული ესთეტიკისა, როგორიც გამსახურდიას ნოველაში. „სუნთქვაშეკრული მივჩერებოდი ამ სასწაულს. ფარნის სუსტ შუქზე ვხედავდი სპილოს ძვლის სკიპტრიან იმპერატორს, ბრწყინვალე გვირგვინოსან დედოფალს, მარჯვნივ ციტრუს _ ტატიბანს და მარცხნივ _ ალუბლის ხეს; პაჟს, რომელსაც გრძელტარიანი, მზის საჩრდილობელი გაშლილი ქოლგა ეპყრა ხელთ; სეფე-ქალს ლანგრით ხელში, ოქროს სახეებიან გაკრიალებულ სატუალეტო მაგიდას და ლაქწასმულ კომოდს; ნიჟარებით გაკოპწიავებულ თეჯირებს, მაგიდებს, ფინჯნებს, მოხატულ ფარანს, ფერადი ოქრომკერდით ეკერილ ბურთულებს“. ამ მოთხრობაშიც გაღარიბებული ოჯახი ყიდის უძველეს იაპონურ სარიტუალო თოჯინებს. სასოწარმკვეთია ნოველის ფინალური ეპიზოდი: „ამ დღეებში, იოკოჰამაში, ინგლისელის სასტუმრო დარბაზში ვნახე ქერათმიანი გოგონა, რომელიც ძველი ხინა-თოჯინის მოგლეჯილი თავით თამაშობდა. შეიძლება იმ თოჯინებსაც, რომელზედაც ამ მოთხრობაშია ლაპარაკი, მწარე ხვედრად ერგოთ მოხვედრილიყვნენ ერთ ყუთში რეზინების თოჯინებისა და ტყვიის ჯარისკაცების გვერდით“.

ხელოვანნი  არიან  ის ადამიანები, რომლებიც ცოცხალი სიტყვების საშუალებით დროის, გარემოებისა თუ ათასი სხვა მიზეზით, ადამიანის გულგრილობით, დაუდევრობით დაბზარულსა და დამსხვრეულ მშვენიერებას თავიანთი წარმოსახვის სივრცეში ოქროს ძაფებით,  ცოცხალი სიტყვებით, კინცუგის ხელოვნების ოსტატობით კვლავ და კვლავ  აწებებენ და პირველყოფილი სინორჩით  განგვაცდევინებენ. გვარწმუნებენ, რომ `სამყაროს არსებობა გამართლებულია, როგორც ესთეტიკური ფენომენისა~ (ნიცშე, „ტრაგედიის დაბადება მუსიკის სულიდან“).

 

წყარო: http://mastsavlebeli.ge/?p=26758