ნიკოლოზ ბარათაშვილი და არტურ რემბო

მაია ჯალიაშვილი

სათაური ორ ბუნებრივ შეკითხვას გააჩენს:

1. რა საერთო შეიძლება ჰქონდეთ ბარათაშვილსა და არტურ რემბოს, ფრანგ სიმბოლისტსა და ქართველ რომანტიკოსს?
2. რა საჭიროა ამგვარი პარალელი?

პირველ შეკითხვაზე ასე ვუპასუხებთ: ბარათაშვილსა და არტურ რემბოს შორის, ერთი შეხედვით, საერთო არაფერია, მაგრამ ეს მხოლოდ ერთი შეხედვით. ჩვენი აზრით კი, საერთოა ის მეამბოხური სულისკვეთება, რომელიც ორივეს პოეზიის მთავარი მუხტია, უპირველესად, ბარათაშვილის „მერანში“ და არტურ რემბოს „მთვრალ ხომალდში“ გამჟღავნებული.

მეორე კითხვის პასუხი კი ასეთია: ამგვარი უჩვეულო პარალელი მნიშვნელოვანია, ერთი მხრივ, ბარათაშვილის პოეზიის ახალი კუთხით წასაკითხავად და, მეორე მხრივ, არტურ რემბოს ამ გზით გასაცნობად. ეს კი ხელს შეუწყობს მოსწავლის სააზროვნო სივრცის გაფართოებას და ნაცნობი თემების ახალ კონტექსტში ინტერპრეტაციის უნარის განვითარებას.

ბარათაშვილის ცხოვრებაში დროდადრო შემოჭრილი მინორულ-მელანქოლიური განწყობილება: „დავმორჩილდი ჩემს მკაცრ ბედსა“, ან „სულ  ამაოა ჩემთვის“, ან „სიცოცხლე მომძულებია ამდენის მარტოობით“, ან „ვინც მაღალი გრძნობის მქონი მეგონა, იგი ვნახე უგულო, ვისიც სული განვითარებული მეგონა, მას სული არა ჰქონია“… _ მთლიანად გადაილახება ბედთან წინააღმდეგობის მაჟორული სულისკვეთებით: „ხანდახან ჯავრით დავაპირებ ხოლმე მასთან შებმას. ან ჩემი ბედი და ან ჩემი სურვილის აღსრულება“.

ბედისგან გაქცევა  ერთიანად მსჭვალავდა არტურ რემბოს, „პატარა შექსპირის“ (ვიქტორ ჰიუგო) ცხოვრებასაც. ბავშვობიდანვე ეს მისი ყველაზე საყვარელი სერიოზული „თამაში“ იყო. თავისუფლებისკენ უკიდეგანო სწრაფვამ, რაც ვერანაირ ჩარჩოებსა და ზღუდეებს ვერ ითმენდა, იგი რეალურ თუ წარმოსახულ მარადიულ მოგზაურად აქცია. 19 წლისამ მიატოვა ყველაფერი და ევროპა დატოვა, „მთვრალი ხომალდივით“ გადაეშვა ცხოვრების ზღვაში. ტალღათა მიმოქცევამ ხან ეგვიპტის, ხან ამერიკის ნაპირებთან გარიყა. გულდასმით აკვირდებოდა უცხო ტომელებს, ხანდახან პარიზის გეოგრაფიულ საზოგადოებას მოხსენებებსაც კი უგზავნიდა. იგი ნამდვილი მეამბოხე იყო თავისი ბუნებით, პარიზის კომუნის დროს მსროლელთა შორის იბრძოდა. „ის იყო ანარქისტი თავისი ცხოვრებით და შემოქმედებით. მუდამ დაუდგომელი, მუდამ ბოჰემა, მუდამ მოუსვენარი“ (ვალერიან გაფრინდაშვილი). ველურთა შორის ცხოვრებამ, გამუდმებულმა ხეტიალმა ზღვითა თუ უდაბნოებით, მისი ჯანმრთელობა შეარყია. დასნეულებული დაბრუნდა ევროპაში. ჰოსპიტალში ფეხი მოსჭრეს, ამის შემდეგ მალევე გარდაიცვალა 37 წლისა.

არტურ რემბომ თავი მიანება პოეზიას, „მოკვდა“, როგორც პოეტი, მაგრამ პოეზიის რუკაზე დარჩა, როგორც ახალი გზის გამკვალავი და დაუმორჩილებელი მეამბოხე შემოქმედი. ბედისწერამ ბარათაშვილიცა და რემბოც დააკოჭლა, პირდაპირი გაგებით: ბარათაშვილმა ფეხი მოიტეხა გიმნაზიის კიბეზე, არტურ რემბოს ფეხი მოკვეთეს. სიმბოლურად კი, ორივე დაკოჭლებული  იყო ბიბლიური იაკობივით, რადგან ორივეს სჯეროდა, რომ  ღმერთთან მეტოქეობით ქმნიდა ახალ პოეტურ სამყაროებს.

ბარათაშვილის შემოქმედება არაერთგზის განუხილავთ მსოფლიო ლიტერატურის კონტექსტში. აქაც პირველი ილია ჭავჭავაძე იყო, რომელმაც ბარათაშვილი ხელახლა „აღმოაჩინა“. მან ქართველ  პოეტში „მსოფლიო სევდა“ დაინახა და დაუკავშირა ბაირონის, პუშკინის, ლერმონტოვის შემოქმედებას. შემდეგ სხვა მკვლევარებმა უფრო გააფართოვეს ეს საზღვრები და მისი მხატვრული აზროვნების ტიპოლოგიური მსგავსება შენიშნეს ედგარ პოსთან, ალფრედ მიუსესთან, ა. დე-ვინთან, ნოვალისთან… და ეს პროცესი არ დასრულდება, რადგან ბარათაშვილის შემოქმედებას აქვს მაგიური უნარი მარად თანამედროვეობისა.

არტურ რემბოსთან კი ამგვარი კავშირი პირველად ვალერიან გაფრინდაშვილმა შენიშნა, როდესაც დაწერა: „მთვრალი ხომალდი“ არტურ რემბოსი და „მერანი“ ბარათაშვილის არიან ერთი კატეგორიის ლექსები. აქ დიონისი დღესასწაულობს თავის გამარჯვებას „საღ გონებაზე“ და შეუჩერებლად მიექანება ნირვანისკენ“ (წერილში „ბარათაშვილი“). მან გააფართოვა ის ინტელექტუალური სივრცე, რომელშიც შეიძლება მკითხველს ბარათაშვილის შემოქმედება გაეაზრებინა. გაფრინდაშვილმა მას უწოდა „ქართული პოეზიის ჰამლეტი“, რომელიც „ქართული პოეზიის როდენმა“, ილია ჭავჭავაძემ აღმოაჩინა: „მისი ლექსები დანიის პრინცის მონოლოგებია და ის თვითონ ჰამლეტის ნიღაბში მღერის თავის ლექსებს და წარმოთქვამს სახელგანთქმულ „ყოფნა არყოფნას“. „ლექსში „ღამე ყაბახზე“ ბარათაშვილმა შექმნა პოეზია დენდიზმისა და ვერლენის აჩრდილების“. ამ პარალელს ილიაც ხედავდა, როდესაც წერდა: „ჰამლეტის „ვიყო თუ არ ვიყო“ განა სულის უბინაობისაგან არ არის ამოკვნესილი?“ („წერილები ქართულ ლიტერატურაზე“).  გაფრინდაშვილმა პოეტის მხატვრული სივრცის საზღვრები დაუახლოვა არა მხოლოდ  მსოფლიო პოეზიას, არამედ ფერწერასაც, მაგალითად, მისი აზრით „როგორც ალბრეხტ დიურერის რაინდი, ის პირველი და ერთადერთი რაინდია სევდისა, რომელიც არ უღალატებს ოცნებას და მოგონებას“. ან კიდევ: „პოეტი ვრუბელისებურ სერაფიმივით დგას მთაწმინდაზე და იქიდან გადაჰყურებს თავის სიცოცხლეს. კიდევ ერთი წუთი და იგი, როგორც ვრუბელის დემონი, გადავარდება ნაპრალში და დაიხრჩობა დაისის დამაბრმავებელ ალში“. „თუ ფრანგმა პოეტმა ლაფორგმა მიანდო თავისი გულის ჩივილები და საყვედურები პროვინციალურ მთვარეს, ბარათაშვილმა გაუზიარა თავისი ტანჯვა ერთ პირქუშ ვარსკვლავს, რომელიც დღემდე ანათებს ჩვენთვის და იწვის თავისი გაყინული სხივებით“.„არ არის სხვა დიალოგი უფრო საკვირველი თავისი ინტიმით, როგორც სიმბოლური დაიალოგი „მწირისა და სუმბულის“. ეს ორი ჭიანურის დუეტია, რომელნიც სტირიან წყდიადში და უპასუხებენ ერთმანეთს უფრო ნაზი ვედრებით, ვიდრე სიტყვები მეტერლინკის დებისა“.

ამგვარი ორიგინალური პარალელებით გამოირჩეოდა გურამ ასათიანი, რომელმაც ბარათაშვილსა და ჯაკომო ლეოპარდს შორის სულიერი ნათესაობა დაინახა: „იტალიელი პოეტის ეპისტოლარული მემეკვიდრეობა, ისევე, როგორც ბარათაშვილის პირადი წერილები, სავსეა დაობლებული, უთვისტომო სულის ჩივილით, მოქმედების ფართო სარბიელისა და სახელის მოპოვების სურვილით, რაც მარტოოდენ ჭაბუკურ პატივმოყვარეობას როდი ამჟღავნებს, მშობლიური გარემო  მასაც „გონებისა და გულისთვის უსარგებლო ქალაქად“ წარმოუდგება, ხოლო თანამემამულეთა მოქმედებაში უმთავრესად ზრახვის სიმდაბლესა და სულიერ უმწეობას ხედავს“, „ბარათაშვილისა და ლეოპარდის სულიერი ოდისეა თითქმის ერთნაირი გზით წარიმართა. მათი ხომალდის აფრებს ერთი ქარი სწეწდა… და მაინც  საბოლოოდ ისინი სრულიად სხვადასხვა ნაპირს მიადგნენ“.

თუ ბარათაშვილის სულიერ ნათესაობაზე ბევრს წერდნენ ბაირონთან, ლერმონტოვთან, მიცკევიჩთან, ედგარ ალან პოსთან და სხვა რომანტიკოსებთან, მისი დაკავშირება   მოდერნისტულ პოეზიასთან ერთგვარი სითამამეც იყო და წყურვილიც, მისი შემოქმედების „გათანამედროვებისა“.

„მთვრალი ხომალდის“ რამდენიმე ქართული თარგმანი არსებობს. ჩვენ დავიმოწმებთ ციტატებს პაოლო იაშვილის თარგმანიდან. პაოლო რემბოს „ლოთ ძმას“, „სიამაყით მთვრალ, დაწყევლილ ჭაბუკს“ უწოდებდა.

ელიოტის აზრით, „ახალი ნაწარმოები, იმავდროულად, გავლენას ახდენს ხელოვნების ყველა ადრინდელ ნიმუშზე: ახლის გამოჩენა (თუკი ეს ნამდვილი სიახლეა)  არღვევს მანამდე არსებულ იდეალურ წესრიგს…. დღევანდელობა ისეთსავე ზემოქმედებას ახდენს წარსულზე, როგორსაც წარსული დღევანდელობაზე“ („ტრადიცია და ინდივიდუალური ტალანტი“).

ასე ახდენს „გავლენას“ ბარათაშვილის „მერნის“ ჩვენეულ აღქმასა და ინტერპრეტაციაზე არტურ რემბოს „მთვრალი ხომალდი“. ორივე პოეტი  წერდა ტრადიციისა და თანამედროვეობის საოცარი შეგრძნებით: ისინი წერდნენ   არა მარტო როგორც თავიანთი დროის შვილები, არამედ  იმ ძალისხმევით, როგორც ელიოტი იტყოდა, თითქოს მთელი ევროპული ლიტერატურა, ჰომეროსიდან და შემდგომ, ერთდროულად არსებობდა მათს წარმოსახვაში.  მარადიულისა და დროებითის შერწყმა გამოარჩევს ორივე პოეტს.

არტურ რემბოს ლექსის ლირიკული გმირი „გაგიჟებული“ ხომალდია, რომელიც ოკეანეთა დაუსაზღვრავ სივრცეებში მიქრის, რათა თავი დააღწიოს ევროპის „შემოსაზღვრულ“ ნავსადგურებს:

„უძრავ სივრცეში ხეტიალას – მე მეცოდება.

ევროპა თავის შეღობილი ნავსადგურებით“ („მთვრალი ხომალდი“).

ბარათაშვილის მხედარიც „გიჟური“ ქროლით მიისწრაფვის, რომ თავი დაიხსნას ბედისწერის მიერ დასაზღვრული „ჩარჩოებიდან“ (სამშობლო, სატრფო, მეგობრები…), გააღწიოს იქ, სადაც „ზენაართ სამყოფი“ და  ადამიანის გონებისთვის მიუწვდომელი ერთგვარი  წმინდა თავისუფლებაა.

„მე ვაწყდებოდი, თქვენ ეს იცით, უღრან ფლორიდებს,

აფთრების თვალთა ფერებს ვრევდი ცისარტყელებში,

რომელნიც იყვნენ აღვირებად გადაჭიმული

ზღვების კიდიდან რუხ და მწვანე ფერის ჯოგებზე“ („მთვრალი ხომალდი“).

ორივე ლექსიდან მოიფრქვევა საოცარი მუხტი და ენერგია, რომელიც მკითხველს შეძრავს, გამოაღვიძებს და არჩევნის გაკეთებისკენ უბიძგებს:

„ო, დაილეწოს ჩემი ანზა, ჩავძირო ზღვაში!“ // „დაე მოვკვდე უპატრონოდ მისგან ოხერი“.

ამ არჩევანზე ფიქრისას კი წარმოჩნდება და იქმნება სამომავლო  ცხოვრებისეული პერსპექტივა. ამ დროს ადამიანი კარგავს  ყოველგვარ შიშს, უპირველესად კი, სიკვდილისას და  ფიქრით გადალახავს ადამიანური შესაძლებლობების საზღვრებს. ეს ედარება კათარზისს, როდესაც ტრანსფორმირებული სული ერთგვარი ექსტაზით შეერწყმის კოსმოსს  და ნეტარებს იმგვარად, რომლის გამოთქმაც „მოკვდავ ენას“ არ ძალუძს.

არტურ რემბოს ლექსის ლირიკული გმირის სურვილი _

„მე მსურს ვაჩვენო ბავშვებს ზღვათა მოვარაყება,

ოქროს თევზები, მომღერალი ოქროს თევზები…

მე გამგზავრებას მილოცავდნენ ყვავილთ ქაფები,

უცხო ქარები მამზადებდნენ მე გასაფრენად“.

_ ენათესავება ბარათაშვილის მხედრის რწმენას: „რომ ჩემ შემდგომად მოძმესა ჩემსა სიძნელე გზისა გაუადვილდეს“.

ამგვარი პარალელების დაძებნით მკითხველს  (მოსწავლეს, მასწავლებელს, პოეზიის მოყვარულს) ნაცნობ სამყაროში უცნობი სანახების აღმოჩენის სიხარული ელის.

წყარო: http://mastsavlebeli.ge/?p=9776