„უძღები შვილის“ იგავის ვარიაციები ლიტერატურაში

 მაია ჯალიაშვილი

ქართული ლიტერატურის სწავლებისას გასათვალისწინებელია ის კონტექსტი, რომელსაც ძველი და თანამედროვე ლიტერატურა ერთიანობაში ქმნიან. ამ კონტექსტს კი „ასაზრდოებს" ბიბლიური სახისმეტყველება, სახარებისეული იგავები.

„ძე შეცდომილის", იგივე, „უძღები შვილის", სახარებისეული იგავი ხელოვანთა მიერ მრავალგზის და მრავალმხრივ არის ინტერპრეტირებული. არ დარჩენილა არც ერთი დიდი მხატვარი ან მწერალი, რომლის შემოქმედებაში პირდაპირ თუ ქარაგმულად არ არეკლილიყო ეს მარადიული თემა. ქართულ მწერლობაში არაერთი ნაწარმოები შეიძლება დასახელდეს, რომლებშიც ეს თემა საინტერესოდ და ორიგინალურად არის დამუშავებული. უპირველეს ყოვლისა, კი გურამ დოჩანაშვილის „სამოსელი პირველია" უახლეს ქართულ ლიტერატურაში ის რომანი, რომელშიც უძღები შვილის იგავი სიცოცხლის საზრისის ძიებაში ეხმარება მწერალს. შინიდან სამყაროსა და თავის შესაცნობად წასული დომენიკო, ბოლოს და ბოლოს, ბრუნდება მამის სახლში, რადგან ასეთია „ღვთაებრივი კანონზომიერება".

ამჯერად კი, მოკლედ წარმოვაჩენთ, როგორ გარდაისახა სახარებისეული სწავლება რაინერ მარია რილკეს, ნიკოს კაზანძაკისისა და ბესიკ ხარანაულის შემოქმედებაში.

„ძნელად თუ ვინმე გადამარწმუნებს, რომ ძე შეცდომილის იგავი არ არის ამბავი იმ კაცისა, რომელსაც არ სურდა, ვინმეს ჰყვარებოდა", _ ასე ფიქრობს რაინერ მარია რილკეს პერსონაჟი მალტე ლაურიდსი (რომანიდან „მალტე ლაურიდს ბრიგეს ჩანაწერები"), რომელიც მის მიერ დახატულ გმირთაგან ყველზე უფრო მეტად ჰგავს ავტორს, მისი ორეულია.

რილკეს თვალსაზრისით კი, უძღებ შვილს _ ბავშვობაში გამორჩეულად რომ უყვარდათ, ანებივრებდნენ, არაფერს არ აკლებდნენ, ცივ ნიავს არ აკარებდნენ, ზედ დაჰკანკალებდნენ, ერთ მშვენიერ დღეს მობეზრდა ახლობელთა ეს მზრუნველობა და სახლიდან გაქცევა გადაწყვიტა. მას თავიდან სურდა, მოეშორებინა ეს მომაბეზრებელი სითბო და წასულიყო იქ, სადაც ეს სიყვარული ვერ მისწვდებიდა, გალიაში რომ ამწყვდევდა და თავგზას უბნევდა. მან განიზრახა, არავის არ ჰყვარებოდა, „რათა არავისთვის დაეტეხა თავს ის საშინელება, სხვისგან მომდინარე სიყვარული რომ ატეხს თავს ადამიანს". იგი ბევრს ხეტიალობდა, უსაზღვროდ ფლანგავდა გრძნობებს, ყოველ ახალ სუყვარულს მთელი არსებით ეძლეოდა, მაგრამ თან შიშობდა, „სხვისთვის თავისუფლება არ წაერთმია". სწორედ მაშინ ჩაუფიქრდა ტრუბადურთა მაგალითს, რომელთაც ყველაზე უფრო ის აშინებდათ, რომ სატრფოს მათი სასიყვარულო ღაღადი არ შეესმინა. სწორედ ასეთი რამ ემართებოდა მალტესაც. მან გამოსცადა უამრავი სიყვარული, მაგრამ არც ერთს შინაგანად არ დაუნაცრავს. ღამეებს ღატაკთა თავშესაფრებში ათევდა და ნაგვის გროვებში ეძინა, მაინც გარბოდა შორს შინიდან, რათა სრულყოფილ მარტოობაში შეემეცნებინა ჭეშმარიტი სიყვარული ღვთისა და სხვა არავისი. მთელი მისი ყარიბობა იყო ერთი ხანგრძლივი, მტანჯველი სწავლა ამ სიყვარულისა. მას სურდა, ამიერიდან აღარაფერზე გაეფანტა ყურადღება, „რადგან ეჭვი აღარ ეპარებოდა, რომ ყველაფერში მისი სიყვარული სახლობდა და საზრდოობდა". აი, სწორედ მაშინ გადაწყვიტა შინ დაბრუნება: „აღარ უფიქრია, რომ სიყვარული შეიძლება ისევ არსებულიყო". ახლობლებმა სიხარულით მიიღეს, მისი სიშმაგე თავისებურად ახსნეს და მიუტევეს, უძღებმა შვილმა კი ენით აღუწერელი თავისუფლება იგრძნო, რადგან „დღითიდღე რწმუნდებოდა, რომ ოჯახის წევრთა სიყვარული მას აღარ ეხებოდა, სიყვარული, რითაც ასე მოჰქონდათ თავი და რისკენაც ერთმანეთს ფარულად აქეზებდნენ. მან კი იგრძნო, რომ სწორ გზაზე იდგა და სულ არ სჭირდებოდა სხვათა გაგება და თანაგრძნობა: „აბა, რა იცოდნენ, ვინ იდგა მათ წინ. დაბრუნებულის სიყვარული ახლა ძალიან ძნელი იყო და გრძნობდა კაცი: მხოლოდ იმ ერთს შესწევდა ძალა. ის ყვარებოდა. მას კი ჯერ არ სურდა". სწორედ მისი, ღვთის, სიყვარულის მოლოდინი იქცა გმირის ცხოვრების საზრისად. მან იპოვა თავისი თავი და ბედნიერების განცდა დაეუფლა.

ნიკოს კაზანძაკისის რომანში „აღსარება გრეკოსთან" ამ იგავის განსხვავებული გამოძახილია. აქ გმირის სულიერი ძიება არ არის სწორხაზოვანი. მის ცხოვრებაში არის წუთები, როდესაც ძიება თვითმიზნად იქცევა და არა ღვთის სახლში დაბრუნების წყურვილად. ამ დროს ჩნდება `უძღები შვილის~ ამგვარი ინტერპრეტაცია: შინ დაბრუნებულ უძღებ შვილთან ღამით ძმა შევიდა და გაუმხილა, გაქცევა მინდა მამისეული სახლიდანო. უძღებ შვილს ამის გაგება გაუხარდა, გულში ჩაიკრა ძმა და ურჩია, სად და როგორ წასულიყო, თან აქეზებდა, რომ მასზე უფრო ვაჟკაცი და ამაყი ყოფილიყო და არ ეკადრა შინ დაბრუნება, მერე ძმა გააცილა და გაიფიქრა, იქნებ ეს ჩემზე ძლიერი გამოდგეს და არ დაბრუნდესო.

„ჩვენს სინამდვილეში არსებობს ისეთი უხილავი განზომილება, სადაც ერთადერთი და განუწყვეტელი პროცესი მიმდინარეობს: მამა შვილს ეძებს: შვილი მამას, მკვდარი ცოცხალს და წარსული აწმყოს. მიმდინარეობს განუწყვეტელი რიტუალური დიალოგი ცისა და მიწისა, სიკვდილისა და სიცოცხლისა და უძებნი შვილი კი ყველას ავიწყდება", _წერს ბესიკ ხარანაული რომანში `სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაინდი ანუ წიგნი ჰიპერბოლებისა და მეტაფორებისა~. მისთვის ეს იგავი იქცა შთამაგონებლად ორიგინალური მხატვრული სახის შესაქმნელად. რომანში „უძღები შვილი" ტრანსფორმირებულია „უძებნ შვილად" და ამგვარად გამოხატულია თანამედროვე სამყაროში ღვთისგან მიტოვებულობის მტანჯველი განცდა. თუ გავიხსენებთ იმას, რომ ყოველი სიტყვა `პოეტური ნაწარმოებია~ (ბორხესი), ეს სინტაგმა `უძებნი შვილი~ უმაღლესი რანგის პოეზიად წარმოჩნდება – გამოთქმის ორიგინალურობით, ხატოვანებით, სიმბოლურობით, ფილოსოფიური სიღრმით. პოეტის მიერ დაწერილ ამ `ენციკლოპედიურ რომანში~, რომელიც `პოეზიისა და პროზის პირშესაყარზეა~, მწერალი ქართველთა ეთნოსის ძირებს ჩრეკს და აანალიზებს.

ეს უძებნი შვილი მწერლის ალტერ ეგოა, მწერლისა, რომელიც ქართველთა ეთნოსის კონკრეტულ სახედ წარმოჩნდება რომანში. ის ჯერ უძღებია, „ძე შეცდომილია", რადგან „დავიწყებული" აქვს „ფესვები", მაგრამ იწყებს გახსენებას, გააზრებას, შემეცნებას და, ამგვარად, გადაწყვეტს, დაბრუნდეს შინ, მაგრამ აქ ახალი დაბრკოლება ჩნდება, მას აღარ ელის „მამა". შვილი დაკარგულია, თანაც, ნაგავსაყრელზე. რომანში თანამედროვე ცივილიზაცია წარმოჩენილია, როგორც ნაგავსაყრელი, რომელიც ნთქავს და ანადგურებს კულტურას. „უძებნი შვილი" სწორედ დასაღუპავად განწირული კულტურის შვილია, რომელიც უნდა გადარჩეს. მან ფენიქსივით უნდა შეძლოს აღდგენა, დაიბრუნოს ძველი სახე, რათა მამამ იცნოს და მიიღოს.

მთხრობელი რადგან თავს მიიჩნევს „უძებნ შვილად", ნაგავსაყრელზე გარიყულად, ამიტომ თავდასაღწევად, ღვთის დასანახავად წერს იმ ფესვებზე, რომლებიც ასაზრდოებენ, კონკრეტულად, ქართველობას და, ზოგადად, ადამიანურობას. თომას მანი ადამიანურობას წმინდა გრაალს უწოდებდა და თავისი რომანის, „ჯადოსნური მთის", პერსონაჟი ჰანს კასტორპი მიაჩნდა ერთ-ერთ მის მაძიებელ რაინდად. ამგვარ რაინდად შეიძლება მივიჩნიოთ ამ წიგნის მთხრობელიც.

უძებნ შვილად თვითონ საქართველოც შეიძლება გავიაზროთ. რატომ უნდა მოძებნოს მამამ „უძებნი" შვილი _ საქართველო? რა ღირსია „მამის უარმყოფელი" და „ნაგავსაყრელს" შეგუებული?

თუ რატომ არის ღირსი, რომ მოიძებნოს, ამის შესახებაა რომანი. ქართული ეთნოსი ღირსია გადარჩენისა, იმიტომ, რომ მისი ნამდვილი სახეა ფოლკლორი: რომელშიც მათი სული ირეკლება. თვითონაც ამ ეთნოსის ნაწილია და ამიტომაც იმის დასტურად, რა „შეუძლია" ქართველს, თხზავს ამ რომანს. „ღმერთს უყვარს განწირული, მაგრამ არ უყვარს, ვინც განწირულებას ეგუება. ღმერთმა საკუთარი გამოცდილებით იცის, რომ: როცა შვილი მამას ედავება, მამა ჭაბუკდება, აგრეთვე იცის, ცუდი შვილი _ საყვარელია".

მწერლისთვის „სამყაროც სიტყვაკაზმული უსასრულობაა", რომლის გამოთარგმანება ყველაზე უკეთესად პოეზიას შეუძლია. მას სჯერა, „სამყაროს დანგრევა ისევე შეუძლებელია, როგორც გილგამეშის, ჰომეროსის, რუსთაველის, დანტესა და შექსპირის სტრიქონებისა". ამიტომაც რომანში დაიძლევა მამასა და შვილს შორის დაკარგული სიყვარულის გამო გამოწვეული სასოწარკვეთილება იმით, რომ სწორედ პოეზია, ლოგოსის, ღვთის არსების ყველაზე საუკეთესოდ გამომხატველი, „უძებნ შვილს" შინისკენ მიმავალ გზას აპოვნინებს. 

http://mastsavlebeli.ge/?action=page&p_id=7&npid=1000&id=902