მაია ჯალიაშვილი
“აველუმში” მითი წარმოჩნდება მრავალფეროვანი ნიუანსით: კონკრეტული სინამდვილე მისადაგებულია მითოსურთან, როგორც მარადიულის გამოვლენის ერთი შემთხვევა; მითის პერსონაჟების განვლილ გზას “იმეორებენ” რომანის გმირები, მითის გახსენება ხდება ასოციაციურად, აქცენტირდება მწერლისთვის სასურველი ეპიზოდები; მითოსის გმირი დეჰეროიზდება; მითოსური სახეები გარკვეული ტროპული მნიშვნელობითაც გვხვდება, როგორც მეტაფორა, ეპითეტი, ალუზია, რემინისცენცია და სხვა.
რომანის გმირი აველუმი აპირებს, დაწეროს წიგნი, “რომელშიც, მისი ჭკუით, ყველასთვის მისახვედრად, მარადიული სიმბოლოების მოშველიებით, ერთხელ კიდევ ამხელს იმპერიულ სივერაგესა და სისასტიკეს, ანუ დავუშვათ მინოსისა და დედალუსის ურთიერთობის ფონზე, მარადისობის შუქში გაატარებს წარმავალ დღევანდელობას, გინდაც, საერთოდ, ფეხებზე ეკიდოს ეს საკუთარი სიმდაბლითა და უზნეობით შემზარავად დასახიჩრებულ ადამიანს”. ოთარ ჭილაძის უპირველესი სატკივარი, ცხადია, არის “საკუთარი სიმდაბლითა და უზნეობით შემზარავად დასახიჩრებული ადამიანი”, იმავდროულად, “იმპერიული სივერაგე და სისასტიკე”, რომელიც ამრავლებს ადამიანთა ხინჯს.
სწორედ აველუმის, რომანის მთავარი გმირის, წიგნში წარმოჩნდება მითი. კონკრეტულად, მინოსისა და დედალოსის “ამბები” ცოცხლდება თანამედროვე მოვლენების კონტექსტით. “ცოცხლდება” თეზევსი, არიადნე, მინოტავრი და სხვა პერსონაჟები. თომას მანი წერდა: “ყოველ დროში ძევს საიდუმლო, რადგან საიდუმლო ზედროულია, მაგრამ ზედროულობის ფორმა არსებობს ახლა და აქ… რადგან არსი ცხოვრებისა “აწმყოა” (ფრენსის ოტო მატისენი, “მითოლოგიის საჭიროება”, ესეები, თბ. 1989, გვ.490).
მარადიულ სიმბოლოთა მხატვრული ინტერპრეტაციის გზით ოთარ ჭილაძე ცდილობს თანამედროვეობის ზედროული ამოცანის ამოხსნას. სამეცნიერო-კრიტიკულ ლიტერატურაში არსებობს მითის სხვადასხვაგვარი ინტერპრეტაცია: ალეგორიული, ფსიქოლოგიური, რიტუალურ-სოციალური, სტრუქტურალისტური, სიმბოლური, რომანტიკული და სხვა. ოთარ ჭილაძისთვის, რა თქმა უნდა, მითის ინტერპრეტაცია არ არის მთავარი, მაგრამ მაინც ხდება მისი ერთგვარად რომანტიკული “ახსნა”. რაც მთავარია, მწერალი მითს კონკრეტული მხატვრული ამოცანის გადასაწყვეტად მოიხმობს.
”ადამიანი დგას ამსოფლიური სინამდვილის, გრძნობადობის წინაშე, რომელიც სიმბოლიზებულია მტრულად განწყობილი ურჩხულის, მინოტავრის სახით. ადამიანი თავის ქვენა ბუნებას, რომელიც მიჯაჭვულია ამ გრძნობადობაზე, სწირავს თავის პიროვნულ ძალებს და ნაყოფს (სამსხვერპლო ქალ-ვაჟებს). ეს გრძელდება მანამ, სანამ ადამიანში არ გაიღვიძებს მძლე სული, უმაღლესი “მე” (თეზევსი). მისი გონება, უმაღლესი გონიერება (არიადნე), რომელიც მითებში მეფის ასულის სახითაა სიმბოლიზებული. არიადნე მისცემს თეზევს ძაფს, რომელიც გმირს განსაცდელში გზას აპოვნინებს და გაამარჯვებინებს მტერზე (ქვენა ბუნებაზე, მინოტავრზე). ქვენა საყაროზე, გრძნობადობაზე ამგვარი გამარჯვება არის არსი შემეცნების მისტერიის. ასე რომ, ყოველივე, რაც ამ მითშია მოთხრობილი, თვით ადამიანში ხდება” (ზვიად გამსახურდია, “ვეფხისტყაოსნის სახისმეტყველება”, თბ. 1991).
რომანში მინოტავრის ლაბირინთის ამგვარი ინტერპრეტაცია წარმოდგენილია, როგორც ერთი შრე. აველუმის ცხოვრება, მართლაც, გაიაზრება, როგორც გამუდმებული მსხვერპლშეწირვით გამუდმებული ბრძოლა ქვენა ბუნებასთან. აველუმი იტანჯება: “დაღამდება თუ არა, უდაბნოს ცხელი ქარივით შემაფრინდება ყელ-კისერზე გადატანილი ცხოვრება, ამაგანგაშებს ჩადენილი თუ ჩაუდენელი შეცდომების ღიად დარჩენილ თვალებში ასისინებული წყვდიადი”. აველუმი გრძნობდა, რომ სუსტი იყო “საკუთარი უნებისყოფობით დათრგუნული”. იცოდა, რომ სისულელეს სჩადიოდა და მაინც სჩადიოდა”. მას სურდა, თავი დაეღწია “მავთულხლართებისაგან, ტყვეობისაგან”, ესწრაფვოდა “სამყაროსგან სამუდამოდ იზოლირებული სივრცის” გარღვევას, რადგან სხვებივით ეჩვეოდა ცოდვას: “იძულებით კი არ აკეთებდა იმას, რაც ცოდვა იყო, მაინც რომ აკეთებდა იმას, რაც აუცილებელი არ იყო”.
მინოტავრიც, ამ თვალსაზრისით, ერთ შემთხვევაში, კონკრეტული ადამიანია, იგივე აველუმი. მეორე მხრივ კი, მთელი ერი, რომელიც ასევე ეწირება საკუთარ “ქვენა ბუნებას”. თუ აველუმში იბადება მძლე სული (თეზევსი) და გონება, უმაღლესი ცნობიერება (არიადნე), ერის ცხოვრებაში ამას ვერ ვხედავთ. ეს შორეული მომავალია. “მიტოვებული ქვეყანა კი ისევ კეთილი, ღვთისნიერი, ერთმორწმუნე მეზობლის იმედით იბრუნებდა გულს, ანუ ისევ ფიანდაზად ეგებოდა ფეხქვეშ მარადიულ “მხსნელსა და ქომაგს”, რომელიც, თავის მხრივ, ხან გუბერნიას ეძახდა მოფერებით, ხან “რესპუბლიკას”. ამასობაში კი, დღითიდღე, წამისწამ იბზარებოდა და ირღვეოდა საუკუნეობით ნაგები ციხე-გალავანი ზნეობისა, პატიოსნებისა, კდემამოსილებისა”.
მწერალს ღრღნის ეჭვი და ხანდახან დაუნდობელი მხილებაც იელვებს ხოლმე რომანში: “სულელი თუ ხარ, ბოლომდე სულელი დარჩები, გინდაც ოცი საუკუნე ქრისტეს შობამდე და ოციც ქრისტეს შობიდან ცერებზე იდგე და რვა ხმაზე უმღეროდე მსოფლიოს სამადლობელს შენი ფეხებზე დაკიდებისთვის”. ამ დროს კი შეიძლება, მართლა აღიგავოს მიწისაგან ნეკრესიც და მოწამეთაც, ბაგრატიც და ალავერდიც, იყალთოცა და გეგუთიც.
მინოტავრი კი, გარდა იმისა, რომ რომანში წარმოადგენს ადამიანის ქვენა ბუნებას, სხეულს, ხორცს, იმავდროულად, სიმბოლოა საქართველოსიც: “შენ კი დადიხარ, დაეხეტები მშობლიურ ქალაქში, როგორც მინოსის ლაბირინთში და სიყვარულის დროშით სიკვდილ-სიცოცხლის მიჯნის გადამლახავს პირველად ახლა გწყდება გული ყველაფერზე, რითაც აქამდე ცხოვრობდი, მაგრამ ადამიანური სიბეცის გამო ვერ ამჩნევდი”. მშობლიური ქალაქის,ზოგადად, მთელი ერის უკეთურებასა და უზნეობას მწერალი რომანში გამჭვირვალე მხატვრული სახეებით წარმოაჩენს. მინოტავრი, მითის მიხედვით, ბუშია. მინოსის ცოლმა შვა იგი ზღვის ურჩხულისაგან. ერის წიაღში შობილი მინოტავრი _ გადაგვარებული ზნეობა, ათასგვარი ნაკლისა თუ ხინჯის ხორცშესხმა. ამ შემთხვევაში მითი წარმოჩნდება, როგორც ალეგორია. ერის “მრუშობამ” დაბადა იგი. ზღვის ურჩხული ამ შემთხვევაში რუსეთია. ხვალ შეიძლება ამერიკა იყოს ან სხვა ქვეყანა. მთავარია, რომ არ დაიბადოს მინოტავრი, რადგან ამას მოჰყვება უამრავი მსხვერპლი. მინოტავრის დამარცხება კი ძალიან ძნელია. იგი გამუდმებით მოითხოვს მსხვერპლს, ქალ-ვაჟებს, ე.ი. ერის სასიცოცხლო ენერგიას, მომავალს, ლამაზსა და მშვენიერს. ეს “მსხვერპლშეწირვა” რომანში წარმოდგენილია ორი დიდი “ინკვიზიციით” (1956 წლის 9 მარტი და 1989 წლის 9 აპრილი). აქვე ერთვება ბიბლიური მოტივიც. ჩნდება აბელის ალუზიები და სხვა “მარადიულ სომბოლოთა” საინტერესო, ღრმა ვარიაციები).
მინოტავრის ლაბირინთი რუსეთის, “იმავე, ბოროტების იმპერიის” გამოხატულებაცაა. ამ თვალსაზრისით, ეს სახე ყველაზე გამოკვეთილია და ცხადი. ამ ქვეყანაში (საბჭოთა კავშირში) ცხოვრება, ე. ი. მისი კანონების მიყოლა ნიშნავდა საკუთარ სულიერებაზე უარის თქმას. აველუმი “ჩვეულებრივი, რიგითი მსხვერპლია მხოლოდ, ათასთა და ათასთა მსგავსად”. ადამიანის დასათრგუნად მინოტავრზე არანაკლებ შემზარავი “იარაღია” უმწეობისა და განწირულობის ის შეგრძნება, ყველა გადარჩენილს რომ ეუფლება უნებურად. ასე რომ, საბოლოო ჯამში, “არჩეულნიც” და “ანარჩევნიც” ყველანი მაინც ერთნაირად დაწანწალებენ ლაბირინთის ბნელსა და ნესტიან ტალანებში. ყველანი ერთნაირად ჭყლეტენ ფეხით მინოტავრის ნეხვს, ვიდრე თავად მინოტავრს არ გადააწყდებიან და იმისი ცხოველური ნებით გაუპატიურებულნი, იმის ბინძური, სისხლმიმპალი რქებით გამოფატრულნი, საკუთარ ნაწლავებში გახლართულნი, სულს არ დალევენ, ზოგნი ნამდვილად და ერთხელ, ზოგი კი _ წარმოდგენებში, უსასრულოდ”.
აველუმი სწორედ ამგვარი მსხვერპლია, “წარმოდგენებში რომ ევნება უსასრულოდ”.
მწერალი დაუფარავად, ხან ირონიით, ხან სარკაზმით, ხან ზიზღითა და სიძულვილით წარმოაჩენს “კაცობრიობის ნათელი მომავლისათვის მებრძოლ იმპერიას”, რომელიც ცდილობდა არა მხოლოდ თავისი სამფლობელოს კუთხე-კუნჭულში, არამედ “მთელ მსოფლიოში” დაეცვა წესრიგი. ცდილობდა არაფერი გამორჩენოდა მხედველობიდან, ჩიტის ჭიკჭიკის ჩათვლით. ეს კი, გარკვეული თვალსაზრისით, აუცილებლად ითვლებოდა იმ უზარმაზარი ლაბირინთისთვის, რომელსაც საბჭოთა კავშირი ერქვა და რომელშიც, მინოსის ლაბირინთისგან განსხვავებით, მინოტავრზე ბევრად საზარელი არსებებიც ცხოვრობდნენ, მათ შორის, პროფესორი, რომელმაც კონსერვის ქილის ჟანგიანი ხუფით ყელი გამოსჭრა გოგონას; კაციჭამია დალაქი, სანაძლეოს გულისთვის ბავშვი რომ შეუჭამა მეზობლებს; არასრულწლოვანი მეძავები, ლოთები, ნარკომანები, მანიაკები, “ცხოვრების ახალ წესს რომ ამკვიდრებენ” და “რომლებისთვისაც სულერთი იყო, ვისთან, რის გამო ამოანთხევდნენ თავიანთ თესლსა და მრისხანებას, თითქოს ხელოვნური მეთოდით გავრცელებულს”.
“ბოროტების იმპერია” თავის ბრჭყალებს წლების განმავლობაში სხვადასხვაგვარად ავლენდა. “თავისუფლების იმიტაციაც” ერთგვარი ხაფანგი იყო, რომლითაც უნდოდა, მოეშთო მსხვერპლი, ცინიზმის მახვილით განეგმირა ჯერ კიდევ მოფართხალე გული. ჯაჭვი ოდნავ მოუშვა, თითქოს თავის დასარწმუნებლად, ფრენა კი არა, სიარულიც რომ დავიწყებოდათ მის მონებს. “იმპერიის ყველაზე დიდი ბოროტება ის გახლდათ, განუსაზღვრელი ვადით დატუსაღებულ ხალხს უცებ რომ გამოუცხადა: თავისუფლები ხართო. ხალხი დამდგარ, დამყაყებულ, დაჭაოებულ წყალში ყვინთვას სწავლობდა გაჩენის დღიდან წურბელებსა და ბაყაყებზე სანადიროდ, ახლა კი _ გაფრინდითო და, რასაკვირველია, ვერ გაფრინდებოდნენ, ვიდრე გადაგვარებული, გაკორძებული ფრთა ხელახლა არ გაეზრდებოდათ”.
“ბოროტების იმპერიისგან”, ცხოვრების ამგვარი “არაადამიანური წესიდან” თავდაღწევის წყურვილმა წამოატივტივა რომანში დედალუსის სახე. ბერძნულ მითში ეს სახე მოიცავს რამდენიმე შტრიხს: ლაბირინთის ამგები მინოსოს დავალებით (დანაშაულის გამო სამშობლოდან დევნილი მინოსმა შეიფარა), ფრთების გამომგონებელი, შვილის დამღუპველი, დამნაშავე (ცოდვიანი, მკვლელი), აფროდიტეს ტაძრის ამგები.
აველუმის სახეში ყველა ეს შტრიხი ვლინდება გარკვეული მხატვრული ინტერპრეტაციით. აველუმი დედალუსივით შემოქმედია. დედალუსი მოქანდაკეა, არქიტექტორი, აველუმი _ მწერალი. დედალუსმა მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეიტანა ქანდაკების ხელოვნებაში. კერძოდ, ქანდაკება “გაათავისუფლა” გაქვავებულობისაგან, აამოძრავა. მის ქანდაკებებზე ამბობდნენ, ცოცხლობენ, დადიან, ხედავენ, ქანდაკებები კი არა, სულიერი ქმნილებანი არიანო. მითის მიხედვით, უწინდელ დროში ქანდაკებებს თვალები დახუჭული ჰქონდათ, ხელები დაშვებული და ტანზე მიკრული. დედალუსი კი პირველი იყო, ვინც ქანდაკებას თვალები აუხილა, ხელები სხეულს მოაშორა და ჰაერში ააწევინა. ფეხი აადგმევინა უსიცოცხლოდ გაქვავებულ სხეულებს.
აველუმიც თავისი წიგნებით, საუბრებით, თავისი შემოქმედებით ცდილობდა, მოქალაქეების, იგივე “გაქვავებული ქანდაკებების” თვალის ახელას, ამოძრავებას. ისინი ხომ მარიონეტებივით ხელისუფალთა ნებით მოძრაობდნენ და არა შინაგანი სურვილით. “იმპერია მხოლოდ და მხოლოდ მკვდარი, გაქვავებული მოდელია სიცოცხლისა და, ამდენად, მარადიული მოძრაობა კი არ აინტერესებს, არამედ უძრაობის მარადიულობა, ანუ, ერთ ადგილზე მბრუნავ ბორბალში გამომწყვდეული ციყვის განუწყვეტელი და ამაო მცდელობა სივრცეში გადაადგილებისა, იმპერიის უკიდეგანო სივრცეებშიც ერთი და იგივე დრო ბრუნავს ბორბალივით. ბორბალში კი ჩვენ, იმპერიის ქვეშევრდომები, დაბადებით იმიტატორები, ვითომ ვმოძრაობთ, ვითომ ნათელი მომავლისაკენ მივისწრაფვით თავგამოდებულნი და, საბოლოო ჯამში, ერთნაირად გაპამპულებულნი გამოვდივართ ძველებიც და ახლებიც. უფრო სწორად, მართლა ახალი კი არ ენაცვლება ძველს, რაც იგივე სიკვდილი იქნებოდა იმპერიისთვის, თუკი ამას დაუშვებდა, არამედ დროგამოშვებით, სახეშეცვლილი “ძველი” გვევლინება “ახლად”, რაც იმპერიის უკვდავების საწინდარია”.
აველუმმა თავისი “ქადაგებით” მიაღწია კიდევაც საწადელს და შვილს თავისუფლების, ფრენის წყურვილი გაუღვივა. უპირველესად კი თვითონ შეეცადა ლაბირინთიდან თავდაღწევას, გაფრენას (ერთ შემთხვევაში წიგნებით “მხატვრულ სამყაროში” მიფრინავდა. ფრთები _ მისი წარმოსახვა, ფანტაზია. მეორე მხრივ, რეალურად, ფრანსუაზას სიყვარულის გზით ცდილობდა თავის გადარჩენას). სონიას სიყვარული ამავე კონტექსტში მოიაზრება, ოღონდ ორივე შემთხვევაში ჩართულია სხვა სიმბოლოები და ალეგორიები.
აველუმი “გადარჩენილია”, რადგან ცოცხლობს და ცხოვრობს, ამიტომ ნებით თუ არა, უნებურად მაინც მონაწილეა ამ “ლაბირინთის” შექმნისა. უფრო ზუსტად კი, სხვა მწერლები და, საერთოდ, “სულგაყიდულნი” (ასეთნი მრავლად იყვნენ იმპერიაში) ამ ლაბირინთს ამტკიცებდნენ თავიანთი იდეოლოგოზებული მხატვრული მაკულატურით).
დედალუსი, მითის მიხედვით, ცოდვილია. ან შურის გამო (შეეშინდა, არ მაჯობოს ოსტატობაში, დიდება არ დამიჩრდილოსო) ათენის აკროპოლისიდან დისწული უფსკრულში გადაჩეხა. ეს ცოდვა მას ძვირად დაუჯდა _ საკუთარი შვილის სიცოცხლის ფასად.აველუმმა ბავშვობაში “გააჩუქა” და _ შვილი შიმშილსა და სიღატაკეს კი გადაარჩინა, მაგრამ მშობლიურ წიაღს მოწყვიტა. შვილის სახელში _ ეკაეკატერინეკატო _ აირეკლა მისი გამუდმებული განცდა ცოდვისა, დანაშაულისა და სინანულისა. ეს ცოდვა იქცა ძლიერ ქვეცნობიერ იმპულსად, რომელმაც საერთოდ წარმართა მთელი მისი ცხოვრება. აველუმს ჰყავს უკანონო შვილი (ფრანგი ფრანსუაზასგან), რომელიც “გადაჩეხილია”, როგორც თვითონ ამბობს, “თავისუფლების უფსკრულებში”. ვროპული თავისუფლება ამ შემთხვევაში წარმოჩნდება, როგორც თავნებობა და უზნეობა.
დედალუსის მითში ძლიერია შვილის დაღუპვის მოტივი. ეს რომანშიც მძაფრად წარმოჩნდება. “თანამედროვე იკაროსები” ტყაპატყუპით ცვივიან (რა თქმა უნდა, უპირველესად, ცოცხლდება თვითმფრინავის გატაცების ამბავი, როგორც რეალური ფაქტი, ხოლო სულიერ პლანში კი შემთხვევათა უსასრულო რაოდენობაა). აველუმის შვილის თაობა “დაღუპული იკაროსებია”. უპირველესად კი, ეკაეკატერინეკატო, რომელიც რომანში ფიზიკურად კი გადარჩება, მაგრამ გაურკვეველია მისი ბედი _ სულიერად დაშლილია და განადგურებული. “ახლაც ტყაპატყუპით ცვივიან ციდან თანამედროვე იკაროსები, ინკუბატორის წიწილებივით ძნელად გასარჩევი ერთმანეთისაგან, რომელთა ასამჩატებლად სიტყვიერი, ზეპირი თავისუფლებაც საკმარისი აღმოჩნდა და, რაკი მშობლიური ლაბირინთიდან გაღწევის შანსი გაუჩნდათ, მიფრინავენ, მიფრინავენ, მიფრინავენ… მიაფართხუნებენ ხელოვნურ ფრთებს, ვიდრე ჩამოცვივდებოდნენ”. მწერალი ხატავს იხვის გუნდივით მოყაყანე ჩიტ-ბიჭუნებითა და ჩიტ-გოგონებით ავსებულ ცას, გულუბრყვილოდ რომ “მიყვიტყიტებენ “თბილ” ქვეყნებისაკენ. დიდი გადაფრენის ჟამი დასდგომიათ მოულოდნელად. სამოცდააწლიანი უიმედო მოლოდინის შემდეგ”.
9 აპრილის თემა რომანში მასშტაბურად წარმოჩნდება. აველუმის შვილის სახე მიტინგების, გაფიცვებისა და შიმშილობის ფონზე გამოიკვეთება. „ვინც სურვილს აჰყვა, ჩამოვარდა კიდეც, საკუთარი სისხლით გადაწითლებულ ლოდებზე გდია, დაჩეხილ-დაჩეჩქვილი”…”ტანკზე შეხტომა იგივე გაფრენაა, ხოლო ერთხელ უკვე გადაგდებული დროშა იგივე ხელოვნური ფრთაა, რომელიც, თავისთავად ცხადია, დიდხანს ვერ გაგაჩერებს ჰაერში”.
მითის მიხედვით, სასჯელის შიშით სამშობლოდან გაქცეული დედალუსი მინოსმა შეიფარა, მაგრამ “მონად” აქცია, თავისი ნების აღმსრულებლად. დედალუსი დატანჯა სამშობლოს ნოსტალგიამ, ამიტომაც გამოიგონა ხელოვნური ფრთები. მხოლოდ ჰაერში ვერ შეუშლიდა ხელს მინოსი. შვილიც გაწვრთნა, დიდხანს ამზადებდა, მაგრამ ტრაგედია მაინც მოხდა. ვერ გაუძლო ლაჟვარდების ცდუნებას იკაროსმა, ზედმეტად მაღლა იფრინა, ფრთები დაეშალა და დაიღუპა. აველუმს მიმართავს მწერალი: “გაფრენის სურვილი ადამიანობის ნიშანია, მაგრამ ფრენა ადამიანის თვისება არ არის. ასე რომ, შენც დამნაშავე ხარ როგორც საკუთარი შვილის (შვილების), ისე საერთოდ ახალგაზრდობის წინაშე. რაკი მთელი სიცოცხლის მანძილზე ნიშნის თვისებად გადაქცევას ცდილობდი. რაც მთავარია, შენი მოძღვრება (საკმაოდ მაღალფარდოვანი), გნებავთ შემოქმედება (საკმაოდ ბუნდოვანი), ცოდნისა და გამოცდილების გაზიარებას კი რ გულისხმობდა, არამედ საკუთარი სურვილის, საკუთარი ოცნების გადანერგვას, შეიძლება საამისოდ სრულიად შეუფერებელ ნიადაგზე, მით უფრო, რომ თავადაც ისევე არ შეგეძლო გაფრენა, როგორც, ვთქვათ, ვირთხას, მაგრამ საცა სამართალია, გუნებაშიც არ დაგიშვია, რომელიმე შენი მოწაფე (მსმენელი, მკითხველი) ანდა თავად მართლა რომ გაფრინდებოდი, ამ სიტყვის პირდაპირი ანუ მითოლოგიური მნიშვნელობით”.
აველუმის მიზანი იყო, შვილები ეხსნა ვირთხად გადაქცევისაგან და თვითონ კი ოცნებას არ გადაჩვეოდა, არ დანებებოდა “ლაბირინთის” წესებს, რადგან ეს უდრიდა მიწისქვეშეთში ჩასვლას, სადანაც ვეღარაფერი ამოგიყვანს სამზეოზე სასიკვდილო სენისა და სისასტიკეში გადაზრდილი ცხოველური სითავხედის, განუკითხაობის მეტი”.
თავისუფლებაზე ფიქრისას მწერალი ცდილობს ამ სიტყვის მრავალმნიშვნელოვნების დაზუსტებას, ეს რომანიც ხომ თავისუფლების წყურვილმა დაბადა. სახელი აველუმიც თავისუფალ, სრულუფლებიან მოქალაქეს ნიშნავს იმ “საიდუმლო” ენაზე, მხოლოდ მწერალმა რომ იცის. თავისუფლება, მწერლის აზრით, არ უნდა ავურიოთ თავნებობაში. ჭეშმარიტი თავისუფლება ადამიანის გვირგვინია, თავნებობა კი ბორკილები, მაგარამ მწერალი ეჭვობს: “საკითხავია, მართლა შეიძლება თავისუფლების მოპოვება, თუ ისიც იმ დიდ სინათლესავითაა, რომელიც… შემთხვევით შეიძლება იხილოს კაცმა”. ამიტომაც იტანჯება აველუმი. იგი მზად იყო, თავისივე შეკოწიწებული ფრთები დაეფხრიწა და შვილისთვისაც დაუნდობლად ეთქვა, რომ მოატყუა, რომ შეუძლებელი იყო, ადამიანს ეფრინა. “მაგრამ თავისუფლების მწარე მარცვალი ყველა ადამიანის არსებაშია ჩათესილი და იმ მარცვლის აღმოსაცენებლად საკმარისია ერთადერთი ნათელი წამიც, რომელიც ადამიანის არსებას შიგნიდან გაანათებს ხოლმე. როგორც ჩირაღდანი რამეს, და მიუხედავად დროის სიმცირისა, ადამიანი მაინც ასწრებს იმის დანახვას, რაც აქამდე მისივე სიბეცისა და მიუხვედრელობის შეუღწეველ, გაუფანტავ წყვდიადში თვლემდა”.იოანე მახარებელი ქადაგებდა: “სცანით ჭეშმარიტება და ჭეშმარიტებამ გაგათავისუფლოთ თქვენ”. “აველუმშიც” შემოიჭრება მძლავრად ეს თემა, მაგრამ ეს თავისუფლება უმაღლესი მიზანია და იქამდე მისაღწევად საჭიროა ძნელი გზის გავლა.
“ჯერ მხოლოდ თავისუფლებაზე ფიქრი დაიბადა ლაბირინთში და ამიტომაც დგას ირგვლივ ასეთი მძაფრი სუნი სისხლისა და ცრემლისა. სისხლი და ცრემლია სულის სანთელი, სულის პურიცა და სულის ფრთაც, ოღონდ ჭეშმარიტი თავისუფლება ალბათ სწორედ ის არის, როცა უფრთოდაც ფრენ. ეს კი მხოლოდ მაშინ იქნება შესაძლებელი, როცა ადამიანი ბოლოსდაბოლოს შიგნიდანაც დაინახავს საკუთარ არსებას და გააცნობიერებს კიდეც დანახულს”. ეს კი უკვე ჭეშმარიტი რწმენის სფეროა.
თვითონ აველუმს მონობას სიკვდილი ერჩია, მაგრამ შვილზე ფიქრისას სხვაგვარად არჩევდა. დე, მონა ყოფილიყო, ოღონდ ეცოცხლა, მაგრამ არც შვილმა მოისურვა მონობა. მაშინ გადაწყვიტა, აღარ დაეტოვებინა ისიც “აქოთებულ ლაბირინთში”, თუმცა გაფრენას გარკვეული მომზადება სჭირდებოდა… უპირველესად, სურვილი უნდა გადაქცეულიყო თვისებად. თავისუფლება, მწერლის აზრით, ჩანასახის სახით ყოველ ადამიანშია, მაგრამ ეს თვისება დროთა განმავლობაში ან განვითარდება, ან გადაგვარდება.
მიუხედავად ერთობლივი განზრახვისა, მამა და შვილი მაინც ცალ-ცალკე არიან. ლაბირინთის უზნეობის გამოვლენა იყო სწორედ იმ ძაფების დაწყვეტა, რაც მამასა და შვილს ერთმანეთთან აკავშირებდა. “თანამედროვე მინოსის უფხიზლესი და უმკაცრესი ცენზურაც კი გააცურე, მაგრამ ისევ ცხოვრებამ არ გაპატია და თვითონვე აღმოჩნდი ცხოვრების შენეული მოდელის მარადიული ტუსაღი. გნებავს, ბინადარი, თანაც შვილთან ერთად. შენ და შენი შვილი ერთ ჭერქვეშ კი ცხოვრობდით, მაგრამ სულ ერთმანეთს დაეძებდით ამაოდ, რადგან სწორედ ეს არის, ამას გულისხმობს არსი ლაბირინთისა. განუყოფელის გაყოფას, არსებულის უარყოფას და განუწყვეტელ, გაუთავებელ წანწალს არარსებულისკენ, მაგრამ ვინც საკუთარ მონობას აღმოაჩენს, ის მონა ვეღარ იქნება. შენ კი უფრო მეტი აღმოაჩინე, შენ აღმოაჩინე, რომ საერთოდ ადამიანია მონა”.
აველუმს, ისევე, როგორც დედალუსს, ძველმა ცოდვამ უწია. მისმა შვილმა თავისუფლების სურვილის მოკვლა ხელოვნური ფრთებით გადაწყვიტა, “გადაახტა” სწავლას და გადაწყვიტა პირდაპირ გავლა. აველუმის ფიქრები და ოცნებები თავისუფლებაზე მის წიგნში ტრანსფორმირდა მითოლოგიურ სახეებად. იმავდროულად, ცხოვრებაშიც შემოიჭრა, როგორც ზედროული რეალობები.
მწერალმა იმპერიის, ამ საშინელი ურჩხულის სისასტიკე “მინოსის თეატრის” ამაზრზენი სურათებით წარმოაჩინა: “აველუმის წიგნში, აველუმისგან განსხვავებით, გმირი უკვე გაფრენაზე ფიქრობს, უკვე ხელოვნურ ფრთებს აკოწიწებს, გამალებული_ფიქრის სინამდვილეში ახორციელებს იმას, რისი წარმოდგენაც შეუძლებელია არსებულ სინამდვილეში. მალე მისი ნაფიქრალი მთელ კუნძულზე ვრცელდება შავი ჭირივით. მარადიული შიშისა და მონობისაგან დაბეჩავებული ხალხის სიზმრები ახალი, უცნაური, აშკარად სახიფათო ჩვენებებით ივსება. ჩვენებებს უახლოესი ადამიანებიც კი უმალავენ ერთმანეთს, რადგან ყველა დარწმუნებულია, მარტო თვითონაა ამ დღეში, მარტო მას შეუპყრია ეს ახალი ჭირი და აი, ერთ მშვენიერ დღეს, ადამიანის ბნელი წიაღიდან ადამიანისავე თესლს სააშკარაოზე გამოაქვს მისი დიდი საიდუმლო. ოთხმოცდაათქალაქიანი კუნძულის ერთ ჩვეულებრივ ოჯახში ფრთიანი ბავშვი იბადება. წლობით ნაფიქრი და ნაოცნებარი თესლის თვისებად ქცეულა, რაც, თავისთავად ცხადია, სრულებით არ ესიამოვნება კრეტასნაირ სახელმწიფოს. შეშინებული მშობლები, რასაკვირველია, სასწრაფოდ აჭრიან შვილს ვაზის ფოთლისხელა დაჭმუჭნილ ფრთებს, მაგრამ ფრთების გადანაჭრებიდან ამოხეთქილმა სისხლმა ლამის წალეკოს იქაურობა (სხვათა შორის, ამ ეპიზოდმა იმდენად დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა ფრანსუაზაზე, თვითონაც ფრთიანი ბავშვი გააჩინა სიზმარში, ხოლო ცენზურამ ორმოცდათექვსმეტი წლის ტრაგედიის მხატვრულ ინტერპრეტაციად ჩაუთვალა ეს ადგილი აველუმს და არც მთლად უსაფუძვლოდ). ფრთიანი ბავშვების გაჩენის შემდეგ, რასაკვირველია, ქალაქში საგანგებო წესები ცხადდება, გზები იკეტება. უკვე მოლოგინებულსა თუ ჯერ კიდევ მოსალოგინებელ ქალებს ერთად უყრიან თავს, დილიდან საღამომდე იჩხრიკება სახლები და ეზოები, ბოსლები და გომურები, სადაც კი შესაძლებელია ადამიანის დამალვა, და თუკი სადმე ჩვილს ანდა ფეხმძიმე ქალს აღმოაჩენენ, მთელ ოჯახს ხოცავენ დედაწულიანად. გვამებს კი მინოსის თეატრში აგზავნიან. რაც შეეხება მინოსის თეატრს, ჩვეულებრივი თეატრია ისიც, გასართობი, სასეირო, ოღონდ, მსახიობების მოვალეობას აქ საგანგებოდ დაგეშილი ღორები ასრულებენ, თანაც ბევრი არაფერი ევალებათ: “სცენაზე სხვადასხვა ადგილას წინასწარ დამარხული გვამის ნაწილები უნდა ამოჩიჩქნონ დინგებით”.
ფრთიანი ბავშვის გამჭვირვალე სიმბოლიკა “მარადიული დეკორაციების” ფონზე წარმოადგენს თავისუფლების მკვლელობას, რაც რეალურად განხორციელდა 1956 წლის 9 მარტსა და 1989 წლის 9 აპრილს. იმას, რაც აველუმის წიგნში ალეგორიულად წარმოჩნდა და უფრო განზოგადებული იერი მიეცა, მწერალი დაწვრილებით და ცხადად, დაუფარავად დახატავს. აქ კი კონკრეტული ამბავი დაუკავშირდა ზოგადს; ჩნდება მაცხოვრის შობის ალუზია, ჰეროდეს მიერ ჩვილების ამოხოცვა და სხვა ასოციაციები.
9 აპრილი იყო “სპექტაკლი” მინოსის თეატრისა, რომელშიც ღორების მოვალეობა რუსის გამოთაყვანებულმა ჯარისკაცებმა შეასრულეს. ერთი მათგანის წერილით საკუთარი დედისადმი მწერალი არაჩვეულებრივი სიღრმით წარმოაჩენს მათ სულიერ უბადრუკობას.
ბერძნული მითის მიხედვით, შვილის დაკრძალვის შემდეგ დედალუსმა გზა გააგრძელა და სიცილიაში ჩავიდა, სადაც მეფე კაკალოსი მბრძანებლობდა. აქ მან საიმედო თავშესაფარი ნახა. კოკალოსად რომანში ფრანგი პოლო, ფრანსუაზას მამა გვევლინება, რომელიც თვით აველუმს არა, მაგრამ მის შვილს კი “შეიფარებს”, რადგან იგი მისი შვილიშვილია. ამ შემთხვევაში კოკალეს სახეს წამოატივტივებს თვით დედალუსის ამბავი და პოლთან მისი შერწყმა ხდება იმ ეფექტისთვის, რაც თავის დროზე გამოიწვია მფრინავი კაცის ნახვამ. ხოლო პოლისთვის საბჭოეთიდან ჩასული იმავე მოვლენასთან ასოცირდება. ამ “სატუსაღოდან” გასვლა ხომ სასწაულს ედარებოდა.
რომანში ხშირად იშლება ზღვარი აველუმის წიგნსა და მწერლის ნაფიქრს შორის. ეს მოულოდნელობის საინტერესო ეფექტებს ქმნის. აველუმის წარმოსახვის მითოლოგიური პასაჟები მის რეალურ ცხოვრებაშიც იჭრება. “სიცილიის მეფე კოკალე (ბატონი პოლი) ოჯახითურთ სასეირნოდ გამოსულიყო და ფრთიანი კაცი რომ დაინახა, გაუკვირდა, დაკეცილი ქოლგა, რომელსაც ხელჯოხად ხმარობდა, მისკენ გაიშვირა და იკითხა, რა ცხოველიაო, მაგრამ როცა უპასუხეს, ეგ ადამიანიაო, უფრო უარესად გაოცდა და გადაწყვიტა, უფრო ახლოს ენახა, გამოლაპარაკებოდა უცნაურ არსებას, რომელიც ერთდროულად ფრთიან კაცსაც ჰგავდა და ფრთებდაჭრილ ანგელოზსაც. აველუმს ფრთების ნარჩენები ძონძებივით ეკიდა მხრებსა და მკლავებზე. ვინა ხარ, საიდან ხარო, _ ჰკითხა კოკალემ, რამ გამოგაშტერა ადამიანო, ეს ხომ საყვარელი შვილიშვილის მამააო, _ უთხრა ქალბატონმა მადლენამ ქმარს და ამ მოულოდნელი შეხვედრით აღელვებულმა, ქოლგა მოხდენილად დაიბზრიალა მხარზე!”
დედალუსის სახის კიდევ ერთი საინტერესო შტრიხი “ცოცხლდება” რომანში. იგი სიცილიაში, მეფე კოკალეს სამფლობელოში განაახლებს აფროდიტეს ტაძარს (აფროდიტე ხომ ზღვის ქაფიდან ამოსული სიყვარულისა და მშვენიერების ქალღმერთია). აველუმიც “აფროდიტეს” ტაძრის მსახურია, რადგან გამუდმებით იღებს მსხვერპლს სიყვარულისთვის.
თავის დროზე ჯოისმა ოდისევსის მოგზაურობას აწმყოში პაროდირებით თანამედროვეობის ცოცხალი სურათი დახატა. აველუმიც რაღაცნაირად იმეორებს დედალუსის გზას. ეს გზა, იმავდროულად, შინაგანი სულიერი მოძრაობის ამსახველია. მითიური თეზევსის სახე კიდევ ერთხელ წამოტივტივდება, როცა ქვეყანაში მომძლავრებული არეულობისას აველუმი შეეცდება თავისი როლისა და ფუნქციის გარკვევას. აველუმს იცნობდნენ, როგორც ნიჭიერ შემოქმედს. ახლა კი, ანარქიის დროს თითქოს გაუჩინარდა. იგი წინასწარ გრძნობდა მოსახდენს და ღელავდა. მუდამ თავისუფლებას ესწრაფვოდა, მხოლოდ გულის სიღრმეში ახსენებდა მის სახელს, მხოლოდ ოცნების საკუთრებად თვლიდა, ახლა კი ხელისუფლებამ ხალხს “ზემოდან გადმოუგდო”, გააყალბა, გააუფასურა. “აველუმს ვეღარ ამჩნევდნენ იმ უბრალო მიზეზის გამო, თავად რომ უნდოდათ გამოჩენა”. ხალხს უკვირს, რომ ვერ ხედავს მას “ახალშობილ გმირთა” და “საზოგადო მოღვაწეთა” შორის. აველუმი კი გრძნობს, რომ იმპერიის “მარადიულმა, ღვთაებრივად უხილავმა მესვეურებმა არა თუ მისი სიმტკიცე და სიჯიუტე, არამედ საერთოდ, მისი ამქვეყნიური არსებობა აქციეს ანაქრონიზმად”. განცდები კი აველუმის წიგნში მხატვრულ სახეებად ტრანსფორმირდება და ასე გამოიხატება თანამედროვეობის დაკნინებული სულიერება. იცვლება წარმოდგენა გმირობასა და გმირებზე. ამიტომაც აველუმის წარმოსახვაში ცოცხლდება არა ნამდვილი თეზევსი, მამაცი და უშიშარი, არამედ მხდალი, გოგოდ გადაცმული. “ელადის ახალი გმირი” არა მხოლოდ შეიტყობს, მთელი არსებით იგრძნობს, არაფერს რომ არ წარმოადგენს საერთოდ არც მტრისთვის, არც მოყვრისთვის. გულამოვარდნილი კი გამოვარდება თანამემამულეთა სანახავად, მაგრამ არაფერი გაეგებათ მისი, არც კარგად იცნობენ, არც ავად. თავის გრძელ სკამზე სხედან და სიკვდილის მოლოდინში კანაფს ღეჭავენ, არაფერი ეტყობათ განწირულებისა”.
გრძელი სკამები იგივე კიბეებია (მთავრობის სასახლის, უნივერსიტეტის, ტელევიზიისა და სხვ.), სადაც ისხდნენ ის ახალგაზრდა გოგო-ბიჭები, შიმშილობდნენ, კევს ღეჭავდნენ და “ერთი სული ჰქონდათ, როდის ეცემოდათ მინოტავრის აყროლებული ამონასუნთქი, ხმლები რომ ეშიშვლათ…” აველუმი ხედავს, რომ ამ ახალგაზრდებს უბრალოდ აღარ სჭირდებათ გმირი (კანაფს ღეჭავენ _ ეს არიადნეს გორგლის კანაფია. ახალ თაობას აღარ ესმის აველუმის _ თეზევსისა. მათ არ სჭირდებათ ასეთი გმირი). თვითონვე სურთ, რომ იყვნენ გმირები. “ის კი, მათი სახელოვანი წინაპარი, შემცბარი და ნირწამხდარი, უკვე უნებლიეთ, უაზროდ იმეორებს, ესა და ეს ვარ, ამისა და ამის შემქმნელი და თავადაც დაეჭვებულა, თავადაც უჭირს დაჯერება, მართლა რომ არსებობს, ანდა მართლა რომ არსებობდა ოდესღაც”.
აველუმი თავისი იდეალებით, ფიქრებით გარიყული აღმოჩნდა, უცხო იმ ახალგაზრდებისთვის, რომელთა გამოხსნასაც ფიქრობდა თეზევსივით. აველუმი იქცა ზედმეტად, სასაცილოდაც კი, ამიტომაა, რომ თეზევსი გოგოდაა გადაცმული და კიკინები აქვს მიმაგრებული (აქილევსის ასოციაცია _ ქალად გადაცმული რომ ემალება ომს). “აველუმსაც ესღა ევალებოდა მხოლოდ _ ღირსების შენარჩუნება _ შეგნება იმისა, უკეთესიც რომ იქნებოდა ცხოვრება უიმისოდ, ანუ არასასურველ მოწმეთა და მეთვალყურეთა და ყველაფრის დამმახსოვრებელთა და, აქედან გამომდინარე, ხელის შემშლელთა, დამმუნათებელთა გარეშე. საფუძველიც ჰქონდა ამგვარი ფიქრისა, რაკი ახალმა ძალამ ერთბაშად მოურჩინა მარადიული სატკივარი და ერთბაშად დაუსვა წერტილი მის მარადიულ საფიქრალს, უპირველეს ყოვლისა, მისი დანიშნულება და მნიშვნელობა გადაშალა, გააცამტვერა”.
მითოლოგიურ სახეთა მხატვრული ინტერპრეტაციის გზით მწერალი მარადიულს, უჩინარსა და ძნელად მისაწვდომს კონკრეტულ სახეთა ხორცშესხმით მოსახელთებელს ხდის და ამით მკითხველს სამყაროს ჭეშმარიტ არსს აზიარებს. აველუმი, იგივე ადამი, მარადის “ევნება” საკუთარი სულის გაორების გამო. „ცხოვრება მითში,_ წერდა თომას მანი, _ერთგვარი ზეიმია. აქ წასული გარდაიქმნება აწმყოდ, ის იქცევა რელიგიურ აქტად…ის იქცევა ნადიმად… წარსულის აღორძინებად აწმყოში”. ამგვარად აღორძინებს ოთარ ჭილაძე “წარსულს აწმყოში” და მარადიული სიმბოლოების მხატვრული ინტერპრეტაციის გზით ქმნის წიგნს _ საუკუნის ხატს.
დაიბეჭდა აქ:http://mastsavlebeli.ge/?p=13560
No comments:
Post a Comment