შალვა კარმელის პოეტური ნიღაბი

მაია ჯალიაშვილი

ცისფერყანწელთა პოეზიის გაცნობისა და შესწავლისას კარგი იქნება, თუ შალვა კარმელსაც გავიხსენებთ, რომელიც წმინდა პოეზიის რაინდთა შორის იღვწოდა ქართული კულტურის „ევროპის რადიუსით“ გასამართავად. მან, ხანმოკლე სიცოცხლის მიუხედავად (24 წლისა გარდაიცვალა), ბევრი რამის შექმნა შეძლო, ამიტომაც დარჩა მისი სახელი ქართული პოეზიის ისტორიაში და არაერთი გამოკვლევა დაიწერება მის მრავალფეროვან სახეთა სისტემასა და სამყაროს მისეული პოეტური აღქმის თავისებურებებზე. მისი შემოქმედება ასახავდა იმ ესთეტიკურ ღირებულებებს, რომელთაც XX საუკუნის ათიანი წლებიდან ამკვიდრებდნენ ცისფერყანწელები. მოდერნიზმი თავისი შენაკადებით (სიმბოლიზმი, იმპრესიონიზმი, ექსპრესიონიზმი, ფუტურიზმი, ავანგარდიზმი) თანდათან გამოიკვეთებოდა ქართულ ლიტერატურაში. სამყაროს ახალი აღქმა, საგანთა და მოვლენათა მიღმა საიდუმლოს დანახვის წადილი, სამყარო, როგორც გამოცანა, სიმბოლურ-ალეგორიულ სახეთა სიჭარბე, უცნაური მეტაფორები, ფენომენთა ნაცვლად ნოუმენთა ჭვრეტა, რეალობის განსხვავებული მხატვრული მეტამორფოზები _ ეს იყო ახალი ხელოვნების პრინციპები, რომლებიც შალვა კარმელმა ღრუბელივით შეიწოვა და თავისი შეოქმედების ქვაკუთხედად აქცია.

ცისფერყანწელებმა იგი ძმად და მეგობრად მიიღეს და წმინდა პოეზიის რაინდად აღიარეს. მისი პირველი კრებული „ბაბილონიც“ (1921 წ.) სწორედ მათ შეაფასეს, როგორც ღირშესანიშნავი ლიტერატურული მოვლენა. პოეტის  ფსევდონიმი კარმელი იყო ნიღბის ესთეტიკის გამოვლენა  (ნამდვილი გვარი:  გოგიაშვილი). პოეტები სხვად ქცევის მისტერიით, ნიღბის აფარებით ცდილობდნენ უფერული რეალობის გარღვევას, დროის ჩარჩოებისგან თავდაღწევას და მარადისობასთან ზიარებას. საზოგადოდ, შალვა კარმელის შემოქმედება გამოირჩევა ნიღბების მრავალფეროვნებით, ეს ნიღაბი კი, რომელიც ფსევდონიმად მოირგო, ყველაზე ღრმად და ზუსტად გამოხატავდა მის შინაგან სამყაროს, ბედისწერად ქცეულ მარტოსულობას.

შუა საუკუნებში პალესტინაში დაარსებულ კარმელიტთა ორდენს ის თავისი ნიღბით მისტიკურად უერთდებოდა და მათთან ერთად მონაწილეობდა ღვთისმსახურებაში, ოღონდ ტაძარი მის სულში პოეზიად გარდაისახებოდა და სავედრებელი ლოცვები კი  _ ლექსებად. ის თვითონ იყო თავისი გენეალოგიის შემქმნელი, ცისფერყანწელთა დარად, რომელნიც ქმნიდნენ ახალ პოეტურ მითოლოგიას და მასში საკუთარი თავი შეჰყავდათ გამოგონებული საგვარეულო ჰერალდიკით.

შალვა კარმელი თავისი გარეგნობით, შინაგანი სინაზით, ბავშვური გულუბრყვილობით ნაცნობებსა თუ უცხოებში იწვევდა სიწმინდის განცდას, ამიტომაც უწოდა პაოლო იაშვილმა მას „კარმელი_მართალი“. რა თქმა უნდა, გარკვეული ცხოვრებისეული მოვლენები დაღს ასვამენ ადამიანის ფსიქიკას და განაპირობებენ მის ბუნებას. ამგვარ ტრაგიკულ დაღად დააჩნდა კარმელის სულს საყვარელი დების დაღუპვა, რომელთა სახეები სიკვდილს პოეზიით გამოსტაცა და ლირიკის ელიზიუმში დაუმკვიდრა ადგილი. ასე გარდასახა მან ტკივილიანი მონატრება შთამბეჭდავ პოეტურ სახეებად. მისი ლექსები მოწმობენ პოეტის სულიერ აქტივობას იმ ვიწრო დროსივრცულ არეალში, რომელიც მას სასტიკმა ბედმა შემოუხაზა, მაგრამ პოეტი არ სჯერდებოდა და პოეზიით გამუდმებით მოგზაურობდა ყველგან, სადაც კი გონების თვალი მიუწვდებოდა. ეს თვალი კი ნასაზრდოები იყო მსოფლიო კულტურის, ლიტერატურისა და ისტორიის  დიდი საგანძურით.

„როგორ არ მინდა, ძლიერო სენო, ლექსში ქართულად რომ მოგიხსენო”, _ წერდა ლადო ასათიანი, ტუბერკულიოზით ფილტვებდათხრილი. ამ დროს ჭლექს უკვე შემოსცლოდა ერთგვარი რომანტიკული საბურველი. ამ ავი სენის გაკეთილშობილებას ლამობდნენ ფრანგი თუ ქართველი სიმბოლისტები. ვალერიან გაფრინდაშვილი მას პოეტისთვის „ღირსეულ კარიერადაც“  კი მოიხსენიებდა თვითმკვლელობასა და სიგიჟესთან ერთად: „სამარცხვინოა პოეტისთვის სხვა კარიერა, გარდა ჭლექისა!“ („ბოჰემის მონოლოგი“). ამგვარ დამოკიდებულებაში, რა თქმა უნდა, იყო ერთგვარი პოზა და ჯამბაზობა, რათა ტრაგიკული და უსაშველო როგორმე დაეძლიათ და გადაელახათ, თუმცა მცდელობა ამ სენის პოეტურ ფენომენად ქცევისა რეალობაში მარცხით სრულდებოდა და ამგვარი გარდასახვებით მისი მომაკვდინებელი ძალა არ მცირდებოდა. ეს იყო მხოლოდ ნუგეში, რომ ამგვარი თამაშით დაეძლიათ ფატალური შიში ამ უკურნებელი დაავადებისა. ამ „ინკვიზიტორმა“, როგორც კარმელმა უწოდა, შეიწირა მრავალი, მათ შორის, თვითონ კარმელი და კიდევ ერთი ცისფერყანწელი _ სანდრო ცირეკიძეც.

შალვა კარმელის სული იბზარებოდა, ერთი მხრივ, ეპოქის მოვლენებით, მეორე მხრივ, იმ შინაგანი ძვრებით, რომლებიც მუდამ თან ახლავს თვითშემეცნების რთულსა და მტკივნეულ პროცესს. ამას ემატებოდა მოსალოდნელი სიკვდილის საფრთხე, ამიტომაც ინტენსიურად ქმნიდა, რათა მოესწრო კვალის აღბეჭდვა, ნიჭის გამოვლენა. მის პოეზიაში თანდათან რეალობა დაიძლეოდა „მსუბუქი ჩრდილების მისტიკით“. ადრე წასული პოეტი დაიტირა ქართულმა საზოგადოებამ და მაშინვე შეფასდა მისი პოეზიაც. ტიციან ტაბიძის, პაოლო იაშვილის, ვალერიან გაფრინდაშვილის, კოლაუ ნადირაძის წერილებში გამოიკვეთა, თუ რა დატოვა პოეტმა ღირებული  და რით გამოირჩა სხვათაგან: 1.„მან მიაგნო საკუთარ ხმას“, 2. „კარგად იცნობდა ლექსის ტექნიკას“, 3. „ის იყო კულტურული პოეტი“, 4. „მისი ლექსები იყო დაწმენდილი და თემა გამართლებული“, 5 „მის სიტყვაში იყო გადმოცემა სინაზის და ბავშვობის“, 6 „მის ხელში რითმა მიაგავდა „ოდალისკას“, 7. „ის იყო სიტყვის ჩუქურთმების ოსტატი“, 8. „ნამდვილი პარნასელი იყო“, 9. „მან იცოდა გაბედული თქმა ახალი სიტყვის“, 10. „ახალი რითმები შესძინა ქართულ პოეზიას“, 11. „სონეტის ფორმა ემარჯვებოდა“, 13. „წარსული საუკუნენი აღდგებიან მის ფანტაზიაში“ და სხვა. დრომ ვერ გააუქმა ეს შეფასებები. შალვა კარმელის პოეტური კრებული საბჭოთა პერიოდში გამოიცა, მაგრამ მასში შესული ლექსები საკმაოდ დამახინჯებული იყო. პოეტის სიცოცხლეში გამოსაცემად გამზადებული და მისი გარდაცვალების შემდეგ დაკარგული კრებულები სახელწოდებით: „აპოკალიფსის ცხენები“ და „თეთრი გიორგი“ პოეტის ძმისშვილმა, ლიტერატურათმცოდნე  ნუგზარ გოგიაშვილმა გამოსცა ავტორისეული ჩასწორებების გაითვალისწინებით.

შალვა კარმელი პოეზიაში თავისებურად ახორციელებდა დასავლეთ-აღმოსავლეთის სინთეზს და ამგვარად ქართული კულტურის უმთავრეს მახასიათებელს გამოკვეთდა. ერთი მხრივ, იზიდავდა, ეგზოტიკური აღმოსავლეთი, ბაბილონი, კართაგენი, ინდოეთი, ირანი, მეორე მხრივ კი, ამ  ქვეყანათა მოსახილველად სჭირდებოდა „მეფისტოფელის წამოსასხამი“. მისი თვითშემეცნების გზა პოეზიის საშუალებით ორმხრივ წარიმართებოდა. ერთი იყო ტრადიცუული ქართული კულტურის ტრადიცია, მეორე მხრივ _ კაცობრიობის ზოგადკულტურული გამოცდილება.

 მის ლექსებში არის დაუსრულებელი მოგზაურობა ირანის გარუჯულ მიწაზე, სადაც ორმუზდი და არიმანი ერთმანეთს შებმიან; მის წარმოსახვაში შემოიჭრება  ჰარამხანები _„ავხორცი რითმებით“ დახატული. მის პოეზიაში შემოგეყრებიან მისი სულის ტოლნი _ რუმი, ნიზამი, ხაიამი, მერე არის მოხილვა ეგვიპტისა: იზიდა და ოზირისი, ფარაონები და ცისფერი ნილოსი, მარადისობის მოციქული სფინქსი, იეროგლიფებით დასნეულება, როგორც საიდუმლოს წვდომის წყურვილი, მზის ქურუმები, მუმიები, პირამიდები, სარკოფაგები, რამზესი. ეს ის სიტყვიერი მასალაა, საიდანაც პოეტი შორეულ მირაჟებს ქმნის. მისი ლექსის სტრიქონები სავსეა „ლანდების შვავით“, „სხვა ქვეყნის ლანდთა სხვა ქარავნებით“. აქ არის  არაბეთი, საღვთო მეჩეთები, მექა და მედინა, ინდოეთი და ბრამანთა ლოცვები, საკია მუნი _„მეოცნებე ბუდად ქცეული“, ნირვანაში გადასვლა, გიტანჯალი, ვედები, მრავალხელება კერპები, ეგზოტიკური ყვავილები, ძვირფას თვალთა თვალისმომჭრელი ელვარება. მისთვის ჩვეულია ამგვარი „ნახატები“: „მოვირთავ ოთახს მაკიმონით იაპონურად და გადავისვრი მოგონებებს თეთრ ინფანტებად”. მაგრამ ეს არ არის მხოლოდ სახელები, სიტყვები, ეს არის ცოცხალი განცდა შორეულისა. „ჩემში წარსული მოტრიალდა“, _წერს ის ერთ ლექსში. თანამედროვეობა იწვევდა ამ სახელებს: „ეს ქვეყანა დასანგრევი ბაბილონია“. ბაბილონი დანგრევამდე _ ეს ყველაზე უფრო შანთავდა მის წარმოსახვას, პირველ კრებულსაც ხომ ბაბილონი დაარქვა. ბაბილონის გოდოლი მისი სულის გამომხატველია უპირველესად. სულის სიღრმეთა მოხილვამ, იქ აღმოჩენილმა ქარიშხლიან ვნებათა სიჭრელემაც და ამაოების განცდამაც წამოატივტივა მის წარმოსახვაში ბაბილონის სიმბოლო. რატომ მიილტვოდა ასე მძაფრად ძველი ქვეყნებისკენ? ცივილიზაცია, ურბანისტული გარემო მისთვის თითქოს უცხო და მიუღებელი იყო.  უძველესი ქვეყნები კი მას „ღვთაებრვად ბანგავდა“ და სამშობლოსაც მარადისობის ამ პერსპექტივიდან უკეთესად შეამეცნებინებდა.

კარმელი ქვეყნიერებას აღიქვამდა, როგორც „ბაბილონის ბალაგანს“. ტიციანი ქალდეას ბალაგანზე წერდა. ორივესთვის კი ყოფიერება იყო კარნავალი, სადაც ერთად ცხადდებოდნენ ზღაპრული, მითოლგიური,  ბიბლიური, ლიტერატურული და რეალური პერსონაჟები. ცხოვრების ეს თეატრალურობა ცისფერყანწელთაგან ყველაზე მეტად სწორედ კარმელის პოეზიაში შეიგრძნობა. მის პოეზიაში არის უცხო, ეგზოტიკურ სახელთა სიჭარბე. პოეტი ცდილობს, მკითხველში სიტყვამ ერთდროულად დაბადოს ფერის, სურნელისა და მუსიკის შეგრძნება. ეს იყო გამოძახილი ფრანგული სიმბოლიზმის თავარი პრინციპისა, რომლის  მიხედვითაც, როგორც სტეფან მალარმე იტყოდა,  სიტყვას უნდა შემოეძარცვა ყოველდღიურობის საბურველი და გადაქცეულიყო სიტყვა_შელოცვად. ვალერიან გაფრინდაშვილი წერილში „სახელების მაგია“ წერდა: „პოეზიის მთავარი მიზანი არის გამოგონილი ან არსებული სახელის დამტკიცება და გაძლიერება. სახელი არის რკინის მავთული, ჰაერში გამბმული, რომელზედაც პოეტი ჯამბაზი სიარულს ბედავს”.

ფორმის დახვეწილობით გამოირჩევა  კარმელის  სონეტები: „ლამაზ ქალივით შემიყვარდა სონეტის ფორმა“, „თოთხმეტ სტრიქონში ვაპატიმრებ ხშირად შაირებს“, „ერთ-ერთ სონეტში დაუნდობლად მოვიკლა თავი“. ცნობილია ამ ჟანრის მიმართ ცისფერყანწელთა თაყვანისცემა. ისინი სონეტს პოეზიის უნივერსალურ ფორმად მიიჩნევდნენ და და ქმნიდნენ მის საინტერესო, ორიგინალურ ვარიაციებს. საქართველოში დაიწერა სონეტები: ყირამალა, კოჭლი, ყრუ, ჰერმაფროდიტი, ელამი და სხვა. საგულისხმოა, რომ XX საუკუნის 20-იან წლებში კარმელის ლექსებმაც შეუწყო ხელი ამ ფორმის დამკვიდრებას.

მის პოეზიაში  სამშობლოს სიყვარული მჟღავნდებოდა წინაპართა ძვირფასი სახეების გაცოცხლებით. ამავე დროს, აქ აისახა თანადროული ეპოქის აპოკალიფსური სურათები, თავისუფლების წყურვილი. კარმელის აღქმისა და წარმოსახვის  ფერწერულობა და მუსიკალურობა მისი პოეტური ხატების მრავალფეროვნებას განაპირობებს. პოეტი, მართლაც, ქმნის იმ პლასტიკურსა და მომინაქრებულ სახეებს, მკითხველის წარმოსახვაში ღრმა კვალს რომ ტოვებენ.

შალვა კარმელის მხატვრული წარმოსახვის დროსივრცული არეალი მეტად მრავალფეროვანია. მის ლექსებში ბევრია ეგზოტიკური სახელი,  მაგრამ  პოეტს თავი აქვს დაღწეული სიჭრელისა და დეკორატიულობისაგან. მის პოეზიაში სიტყვათა ლაბირინთებია: „სიტყვათა დადგმა ლაბირინთად სულს ეცნაურა“ („მარიონეტკები“). ხანდახან ლექსიკონი სჭირდება მკითხველს ზოგიერთი მჟღერი, ლამაზი, მაგრამ უცხო სიტყვის შინაარსი რომ გაიგოს. ეს სიტყვა  ხან არქაიზმია, ხან მითოლოგიური სახელია, ხან_ შორეული უცხო  ქვეყნისა და ა.შ. თუმცა, ეს მაშინ, თუ მაინცდამაინც ზედმიწევნით შინაარსის გაგებას მოიწადინებს, რაც მაინც არ მიიღწევა, რადგან შინაარსი განფენილია განწყობილებებში, რომელთაც გაგება კი არ ქმნის, არამედ გზნება, როგორც რობაქიძე იტყოდა. სიტყვებს მოაქვთ სურნელი, დამათრობელი და თავბრუდამხვევი. პოეტი ამ სიტყვებით გაჯადოებს, ამ თვალსაზრისით, ხანდახან სტრიქონები მაგიურ შელოცვებსააც ემსგავსებიან _რაღაც გესმის, მაგრამ მაინც   გაურკვევლობის ბურუსში ეხვევი, უსმენ მუსიკას, რომელიც იქმება სიტყვების „წმინდა ხმაურით“. შალვა კარმელი თვით ხმაურსაც, ერთი შეხედვით, ასეთ უჩვეულო და შეუსაბამო ეპითეტს მიუსადაგებს_ „წმინდა“. ეს სიწმინდე  ხმაურს აკეთილშობილებს და ესთეტიკურ ღირებულებად აქცევს. ყველაფერი განიწმინდება, რასაც სული შეეხება.

„ვდარაჯობ სიტყვებს: მეფე, მონა და მაძებარი” _ ამ სტრიქონით პოეტი ამხელს თავის სიყვარულს, თაყვანისცემას სიტყვების მიმართ. იგი ხან მბრძანებელია, ხან მონა, ხან მოიხელთებს სიტყვას და იმორჩილებს, მაგრამ ხანდახან თვითონ სიტყვა ეურჩება, თავის ნებაზე ატარებს, ხან კი დაეძებს მათ უძველეს წიგნებსა და ლექსიკონებში. მის პოეზიაში შეგხვდება ისეთი სადა სტრიქონებიც, როგორებიცაა: „გადმოკიდულა ციდან სემირამიდას ბაღი/ გულია ერთი ციდა და მთის ოდენა დაღი“ („სემირამიდას ბაღი“).

კარმელის პოეზიაში ეროსისა და თანატოსის ჭიდილი, მარადქალურის წყურვილი, ლეილას, კლეოპატრას, ბეატრიჩეს, იზიდას, თაისის, ლიგეას, მედეას, ვენერა მილოსელის, ოფელიას და სხვა ცნობილ ისტორიულ-მითოლოგიურ თუ ლიტერატურულ ქალ პერსონაჟთა სახეების ახალი პოეტური ვარიაციებია. იგი ხშირად ირგებდა სხვადასხვა ნიღაბს, ემირის სულთნისას თუ ველადგაჭრილი მიჯნურისას და ამით ყოფის ტრაგიკულ ერთფეროვნებას სძლევდა, ხან „ამოდიოდა ძველ სამარიდან“, „რადგან უშენოდ მე სიკვდილიც არ შემიძლია“. პოეზიაში უხვად  მოჰქონდა გარდასულის, დაკარგულის, დავიწყებულის ცოცხალი და ცინცხალი ხატები. მას მთელი დედამიწა, თავისი მრავალფეროვნებით, სურდა მოეცვა და ამ გზით ზიარებოდა უკვდავებას. ეს იყო ცისფერყანწელთა ესთეტიკის ერთი ძლიერი გამოხატულება: ახალი მითოლოგიის შექმნა და უკვდავების წყურვილი.

შალვა კარმელი როცა წარმოსახვით გენეალოგიას ჩაჰყვებოდა, იხსენებდა არაბეთს, მეჩეთებს, მინარეთებს, შადრევნებს, ჩადრიან ქალებს, მუეძინებს, მის სხეულში სახლდებოდა ყაისის სული („ლეილმეჯნუნიანის“ გმირი) და ხელდებოდა ლეილას სიყვარულით. სწორედ ლეილა გამოიხმო მან ძველი წიგნის დაბინდული ფურცლებიდან და თავისი მარადიული სატრფოს სიმბოლოდ აქცია. დასავლურ ლიტერატურაში მან ვერ მოძებნა ასეთი გახელება სიყვარულით, თუმცა იყვნენ  პეტრარკა და ლაურა, დანტე და ბეატრიჩე, მაგრამ სულ სხვა იყო სიყვარული ყაისისა და ლეილასი. მან სწორედ ლეილას დაუდგა წარმოსახული ძირფასი ტახტი და ლექსებით თაყვანს სცემდა, მისთვის ქმნიდა ოაზისებს, დახეტიალობდა უდაბნოში, რუხ აქლემთ ტახტრევანით მიირწეოდა ცხელ ქვიშაში.

შალვა კარმელის ორიგინალურ მხატვრულ სივრცეში მოზაიკურად ერთიანდება აღმოსავლურ_დასავლური მეტაფორული სახე-სიმბოლოები. მისი პოეტური სააზროვნო სივრცე პალიმფსესტურია, მკითხველი მისი ლექსების კითხვისას გადის რეალურ-მატერიალური განზომილებიდან და სხვა, უცხო ხმებითა და სურნელით სავსე ფერადოვან სამყაროში მოგზაურობს.

დაბეჭდილია: http://mastsavlebeli.ge/?p=10570