ბედნიერების კონცეფცია ქართულსა და მსოფლიო ლიტერატურაში

 

Happiness Fund ბედნიერების ფონდი

poordnetSs6hc90guc1tluf63h21fm1m1h5th0588ffu93t5607lf1fg0af9  · 

ბედნიერების ფონდის ვებინარი - "ბედნიერების კონცეფცია ქართულსა და მსოფლიო ლიტერატურაში".

სპიკერი მაია ჯალიაშვილი - ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი.

ვებინარზე განხილული იქნება -

თუ როვორ წარმოჩნდება ბედნიერების კონცეფცია სხვადასხვა ეპოქის, ჟანრისა და ესთეტიკის მხატვრულ ნაწარმოებებში;

როგორ ესმით განსხვავებული კულტურის ავტორებსა და პერსონაჟებს ბედნიერება,

რა მიაჩნიათ საჭიროდ იმისთვის, რომ ბედნიერნი იყვნენ,

რას აკეთებენ "ბედნიერების ელექსირის" ძიებაში.

წინასწარი, უფასო რეგისტრაცია აუცილებელია ZOOM-ის ბმულის მისაღებად. რეგისტრაცია გაიარეთ აქ>>>> https://forms.gle/TspbYuBZe8XTyxvG9

10 სექტემბერს, 20 საათზე, გელოდებით ლიტერატურის მოყვარულებს ბედნიერების სივრცეში

აქ შენი ბედნიერების ფონდია!

მაია ჯალიაშვილი - ფრანც კაფკას „ნახატების“ წიგნის წარდგენა

ელა გოჩიაშვილის პოეზიის ფერადები

 

 მაია ჯალიაშვილი

                                     

                                     

პოეზიას მაგიური ძალა აქვს, ის დროს გაქრობის საშუალებას არ აძლევს, წამებს მარადისობად აქცევს და პოეტსა თუ მკითხველს  მრავალგანზომილებიან სივრცეში დაუსრულებლად ამოგზაურებს. ელა გოჩიაშვილის პოეზიის სტილური მანერა, მისეული აღქმა სამყაროსი და ადამიანებისა ისეთი ნაცნობია და თანვე უცნობი, როგორც წელიწადის დროების ცვლისას აღძრული შთაბეჭდილებები. ყოველ ჯერზე ვიცით, როგორი იქნება გაზაფხული, ზაფხული, შემოდგომა თუ ზამთარი,  ფერებითა და სურნელით, შეგრძნებათა გამებითა და გრადაციებით, მაგრამ მაინც გვიპყრობს აღტაცება და გაოცება. შეიძლება, ის არქეტიპული მზერა იღვიძებს ჩვენში, დაბადებისას პირველად თვალგახელილს რომ გვქონდა. ელა გოჩიაშვილს თავისი ლექსებით შეუძლია მკითხველი არა მხოლოდ გააღვიძოს ერთფეროვნებისა და ყოველდღიურობის რუტინული ძილიდან, არამედ ბიძგი მისცეს ფიქრისა და  განსჯისთვის. ეს ლექსები სწრაფადმედინ თანამედროვეობაში ადამიანს შეყოვნების ესთეტიკურ სიხარულს შეაგრძნობინებს. ის ახერხებს წამის მოხელთებას. „Carpe diem“-მისი მთავარი მხატვრული ამოცანაა. 

პოეზია მისთვის ცეცხლთან ისეთივე საშიში თამაშია,  როგორიც ცხოვრებასთან. თუ ძალიან გაუშინაურდები, დაგწვავს, დაგფერფლავს, მაგრამ თუ გაუუცხოვდები, სინათლისა და სითბოს ნაკლებობა დაგტანჯავს.  ასე „ორ ცეცხლ შუა“ ყოფნაა  ტკივილის ლექსად გარდაქმნის ალქიმია. „რაც არ იწვის, არ ანათებსო“, _ წერდა აკაკი, რომელმაც საუკეთესოდ იცოდა იმ ადამიანის ტანჯვა, არც ცის რომ არ იყო და არც მიწისა.  

ელა გოჩიაშვილის პოეზიას შეუძლია აღგიძრას  ისეთი კითხვები, რომლებიც ჩვეულებრიობის სამანებს დაგირღვევენ და უჩვეულოსთან შეგახვედრებენ. ერთი სიტყვით, შეგაგრძნობინებენ, რომ ყველაფერი, რაც ჩვენ გარშემოა, იდუმალი  საზრისითაა სავსე. საჭიროა მხოლოდ მიყურადება და ჩვენში წარსულის, გარდასულის, უხილავის ხმები შემოიჭრება, რომელთაც არ სჭირდება თარგმნა და გაგება. უცხო ჩრდილებთან ერთად სეირნობა სტრიქონთა  ნაკადებში სინაზისა და სიყვარულის, სიმსუბუქის ნატიფ ჰაეროვნებასთან ერთად სიმარტოვის სიმძიმესა და ილუზიების მსხვრევის ტკბილმწარე სიხარულ-ტკივილსაც განგვაცდევინებს.

გალაკტიონის სტრიქონის „შენ ნუ მკითხავ მაინც წარსულს“ ორიგინალური „შეპაექრებაა“ ლექსი „მკითხე“, რომელშიც წარსული ერთადერთ ხელშესახებ „სინამდვილედაა“ წარმოჩენილი:           

„ჯილდოდ მერგო თუ სასჯელად მადევს

ეს სინამდვილე ზღვარგადასული _

რომ არასოდეს მქონია აწმყო,

მაგრამ ყოველთვის მქონდა წარსული“ („მკითხე“).

ეს სტრიქონები დროის იდუმალებაზე დააფიქრებს მკითხველს. „წარსული“ ერთადერთია, რომელშიც დაუსრულებლად შეგიძლია შეხვდე შენს თავს, ფოტოებივით დაათვალიერო შენი სულიერი ზრდისა და ცვალების  ზიგზაგები, დაცემისა და წამოდგომის კადრები. აწმყო კი ხელიდან გისხლტება. ამიტომაც არის, რომ პოეტი აწმყოს შეყოვნებულ წამებს პოეტურ ხატებად გარდაქმნის და მეხსიერების უკიდეგანო საცავში ინახავს. როგორც პრუსტი წერს, წარსული არსად იკარგება, ის მხოლოდ დროებით მიეფარება და ჩვენს გამოხმობას ელის, რათა ერთ ჩვეულებრივ დღეს ჩაიში ჩამბალ ნამცხვრის სურნელთან ერთად გადმოიღვაროს.

ელა გოჩიაშვილის არაერთი ლექსი გვაოცებს სამყაროსა თუ საკუთარი თავის შემეცნების გზებზე ნანახი ამბების ორიგინალური ხატვით. ერთი ასეთი  გამორჩეული ლექსია „ხეებს“, რომელიც ხეების მიმართ ასეთი უჩვეულო თანაგრძნობით აღსავსე სტრიქონებით იწყება:

„როგორ არავის ებრალებით გაზაფხულისთვის,

როგორ ადვილად გიმეტებენ გაზაფხულისთვის“.

ეს სტრიქონები თავისი მოულოდნელი  ხედვის რაკურსით თომას სტერნზ ელიოტის „ბერწი მიწის“ დასაწყისს ეხმიანება:

„წყეული თვეა ეს აპრილი, აღმოაცენებს

მკვდარ მიწიდან შროშანყვავილებს, აურდაურევს

მოგონებებსა და სურვილებს, გამოაღვიძებს

მთვლემარ ფესვებს შხაპუნა წვიმით.

ზამთარი გვათბობს, შესუდრავს

მიწას თოვლი იგი თავდავიწყების“ (ოთარ ჩხეიძის თარგმანი).

მკითხველის შეცბუნებას კი ის იწვევს, რომ ორივე პოეტთან დაბადება, ამ ქვეყანას მოვლინება,  უბედურებასთან ასოცირდება. 

ელა გოჩიაშვილი თანდათან აძლიერებს მკითხველის დაძაბულობას, როცა წერს:

„ვეღარ გამჩნევენ

არანაკლებ მძიმე ტკივილებს,

მხოლოდ სხვაგვარად –

ფოთლებად და ყვავილებად ამოკვნესებულს.

ვერ მიმხვდარან,

ჯალათივით რომ დაგდგომიათ

მწვალებელი აპრილი თავზე

და ფესვებიდან გივლით კანკალი

ყოველი კვირტის ამოტეხვისას“.

აპრილის „დანახვა“, როგორც „მწვალებლისა“ და „ჯალათისა“, მკითხველის სულსა, გულსა და გონებაში განსხვავებულ, აქამდე განუცდელ ფიქრთა და შეგრძნებათა ნაკადებს წარმოშობს:

„არ იციან, რომ

შემოდგომის ბანგი გერჩიათ“.

აქ არის არქეტიპული განცდა არყოფნის იდუმალებისა, იმ განზომილებისა, რომელშიც დაბადებამდე მყოფობს ყოველი, სანამ ამ ქვეყანას მოევლინება. შეიძლება ვთქვათ, პლატონისეული ღვთაებრივი სამყაროს მონატრებაა. დაბადება, სიცოცხლის, წუთისოფლის, ყოფიერების  ტრაგიზმი პოეტმა ამგვარი ორიგინალური გზით გამოხატა, ამიტომაც შთამბეჭდავია  სტრიქონები:

„რატომ ჰგონიათ,

რომ მიქცევა უფრო ძნელია,

ვიდრე

სიცოცხლეატანილი სხეულის გაძლება,

ვიდრე დაბადება,

ვიდრე ყვავილობა,

ვიდრე სიყვარული“.

ეს ტკივილიანი სტრიქონები, რა თქმა უნდა, ეხმიანება ვაჟა-ფშაველას ლექსს „იას უთხარით ტურფასა“:

„შენ თუ გგონია სიცოცხლე

სამოთხის კარი ღიაო,

ნუ მოხვალ, მიწას ეფარე, 

მოსვლაში არა ჰყრიაო“.

ელა გოჩიაშვილის ამ ლექსის ფიქრთა ნაკადები ალუზიურად „ეკლესიასტესაც“ გადასწვდება, რომელშიც ვკითხულობთ: „უფრო ბედნიერად შევრაცხე დიდი ხნის მკვდარნი მათზე, ვინც ჯერაც ცოცხლობენ კიდევ. და ორივეზე ბედნიერი მაინც ის არის, ვინც ჯერაც არ დაბადებულა და არ უხილავს ბოროტება, რაც მზის ქვეშ ხდება“ (ეკლესიასტე, 4, 2-3).

ელიოტი პოეტს „მედიუმად“ მიიჩნევდა, რომელიც რეალურსა და მისტიკურს ერთმანეთთან აკავშირებდა. მკითხველს გზას უხსნიდა უხილავის შეცნობისაკენ. ელა გოჩიაშვილი სწორედ ამგვარი „მედიუმია“. მისი  ბევრი ლექსი ერთგვარი ჯადოსნური კარია, რომლებსაც განსხვავებულ სამყაროში შევყავართ. მაგალითად, ლექსში „გიჟები და მთვარეულები“ ვკითხულობთ:

„როცა ლეთა წალეკავს მიწას,

მოჩვენებებით დანაღმულ ველზე გამოდიან

გიჟები და მთვარეულები.

დგებიან ვრცელი ღამის წინაშე,

მარადიული ყოფნის უღელში,

და არაფრისკენ გაწვდილ ხელებს

ვარსკვლავებში აფათურებენ“.

„ვარსკვლავებში“ მოფათურე ხელების მეტაფორამ შეიძლება ნიკო სამადაშვილის პოეტური ხატებიც გაგვახსენოს. ეს ასოციაციური ნაკადები, რომლებიც ელა გოჩიაშვილის ლექსების კითხვისას იქმნება, წარმოაჩენს კიდევაც მისი პოეტური აზროვნების მრავალშრიანობასა და პალიმფსესტურობას. იგი სისადავისა და სიღრმის ჰარმონიული სინთეზით ახერხებს საკუთარი ენის შექმნას, რომლითაც მკითხველთან მართავს დიალოგს.

სიკვდილ-სიცოცხლის განუყოფლობის შეგრძნება თან სდევს პოეტს. როგორც პავლე მოციქული წერს, ადამიანი ყოველდღე კვდება (პირველი კორინთ. 15, 31), „გეტყვით თქვენ საიდუმლოს: ყველანი როდი მოვკვდებით, მაგრამ ყველანი შევიცვლებით“ (პირველი კორინთ. 15, 51). ელა გოჩიაშვილი ამ „ცვალებას“ პოეტური ხატებით წარმოაჩენს.  მკითხველის  მეხსიერებაში სამუდამოდ აღიბეჭდება სიკვდილთან გაშინაურებული, „ულამაზესი საწამლავით“ თავმოკლული ვანო პაპა და სტრიქონები:

„უფალო, რამე უსაშველე

თვითმკვლელების უგზოუკვლობას.

მთელი ცხოვრება

ვენახს წამლობდა შაბიამანით,

ადგა და ერთხელ

თავსაც უწამლა (ალბათ).

უფალო, რამე უსაშველე

თვითმკვლელების უგზოუკვლობას.

დახსენ,

დახსენ მწარე ხეტიალს

და მანდაური ვენახის ბოლოს

ჩარგე ბალახბულახივით,

ან თიკანივით მიაბი სადმე,

მანდაური,

საჩრდილობელი ატმის ძირში

დაღლილი სული ვანო პაპასი,_

ულამაზესი საწამლავით

თავმოკლულისა“ („შაბიამანი“).

ტკივილის ამგვარ პოეტურ ვიზუალურ აღქმას, რომელიც აზრის მრავალშრიანობას ქმნის, თან მოჰყვება ფერწერული ხატებიც. ეს „ულამაზესი საწამლავი“, რომელიც ფერით ზეცას ენათესავება, მკითხველის თვალწინ სიკვდილისაკენ მიმავალ ისეთივე მსუბუქ გზად ილანდება, როგორიც გალაკტიონის „ვარდისფერი“ („სიკვდილის გზა არრა არის, ვარდისფერ გზის გარდა“). საიქიოში „ატმის ძირში“ თიკანივით მიბმული ვანო პაპას „დაღლილი სული“ კი უნებურად ჯვარცმული მაცხოვრის, უმანკო კრავის, ტარიგის სახესაც წამოატივტივებს. ვანო პაპაც „ჯვარს აცვა“ ცხოვრებამ.  ამგვარად, პოეტი ქმნის მხოლოდ მისი პოეტური წარმოსახვისთვის ნიშნეულ განზომილებას, რომელში მოგზაურობაც მკითხველს ტკბილ-მწარე  შეგრძნებებს აღუძრავს.

ელა  გოჩიაშვილის სტილურ მახასიათებლად შეიძლება მივიჩნიოთ პოეტური ნეოლოგიზმების შექმნა, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ იგი გამუდმებით დაეძებს საკუთარი თავისა თუ სამყაროს შემეცნებისას აღმოჩენილ შეგრძნებათათვის ზუსტი და ორიგინალური შესატყვისების შექმნას. სწორედ ამგვარი ძიების შედეგია ისეთი მრავალმნიშვნელოვანი სიტყვები, როგორებიცაა: ცხოვრებაგამტარი და ცხოვრებაგაუმტარი. ორივე ლექსის სათაურადაა გამოტანილი. ეს, ერთი შეხედვით, არაპოეტური კომპოზიტები საოცარი პოეტური ელფერით წარმოჩნდებიან ლექსის კონტექსტში. ეს ის შემთხვევაა, როდესაც არა ფორმა, არამედ შინაარსი ალამაზებს ფორმას. ადამიანებზე დაკვირვების შედეგად არაერთ პოეტს, ფილოსოფოსს გამოუტანია დასკვნა, რომ უფრო იოლია მიჰყვე ცხოვრების დინებას, ვიდრე შეეწინააღმდეგო. ამიტომაც ცოტანი არიან რჩეულნი, შლეგნი, თავს რომ იმეტებენ ხიფათებისთვის და ცხოვრების მდინარის აღმა მიცურავენ, რადგან სხვანაირად არ შეუძლიათ. სწორედ  ამგვარ ადამიანებს უწოდებდა მაცხოვარი წუთისოფლის „მარილს“.

ელა გოჩიაშვილისთვის, რა თქმა უნდა, ცნობილია ეს გამოცდილება, რომელსაც იგი ნიუანსობრივად ამდიდრებს და პოეტურად გამოხატავს იმ ფიქრს, რომელიც მისი სულის, გულისა და გონების ნაყოფია.  როგორ უნდა გაუმკლავდე ცხოვრებას, რომელიც სავსეა უსამართლობით, სიძულვილით, შურით, გაუტანლობით?  ელა გოჩიაშვილის ლექსთა ლირიკულ გმირებს ასეთი არჩევანი აქვთ: „ცხოვრებაგამტარობა“ ან  „ცხოვრებაგაუმტარობა“.

ლექს „ცხოვრებაგაუმტარის“  კითხვისას გრძნობ, როგორ გადაიშლება ქვეტექსტების წყება. ყოველდღიური რუტინული გამოცდილება საკრალურს გადაეწვნის. ყოფითი დეტალები კი მკითხველის წარმოსახვაში რელიგიურ-ფილოსოფიური შინაარსით ივსება. მატერიალური განზომილებიდან მეტაფიზიკურში გადავყავართ პოეტს გამოთქმის ხელოვნების  პალიმფსესტურობით. ლექსში ასე შემოაქვს  ერთ „უწყინარ“ თევზს თავისი მრავალმნიშვნელოვანი  სიმბოლიკა, რომელიც აღრმავებს  სათქმელს:

„მლაშე წყალშიც რომ მოხარშო,

ზედმეტ მარილს

თევზი

მაინც არ მიიღებსო, _

გამიგია, თორემ, რა ვიცი,

არ მიცდია გადამოწმება.

ღირდა კი, ვითომ,

ჭეშმარიტების დასადგენად

თუნდაც ერთი

ჭეშმარიტი თევზის გაწირვა!“ („ცხოვრებაგაუმტარი“).

ამ კონტექსტში „ჭეშმარიტების დადგენის“ მოულოდნელი მცდელობა პროფანულ დრო-სივრცეში მარადიულს უხსნის გზას.  „თევზის გაწირვა“ მაცხოვრის ჯვარცმის  სურათს წამოატივტივებს. ამგვარი გაელვება იწვევს  ფიქრის ახალ ნაკადებს. სახარებისეული კაიაფას ნათქვამი გვახსენდება: „ერთმა მათგანმა, კაიაფამ, რომელიც მღვდელმთავრობდა იმ წელიწადს, უთხრა მათ: „თქვენ არაფერი გაგეგებათ, ვერ მოგიფიქრებიათ, რომ გვიჯობს ერთი ადამიანი მოკვდეს ხალხისთვის, ვიდრე მთელი ერი დაიღუპოს“ (იოანე, 11, 49-50). ეს ერთი ადამიანი კი იყო კაცი, ღვთის ძე, იესო ქრისტე. ასეთი ერთი კაცია ყოველი სულიერი, რომელიც ცხოვრების ქარიშხლების შუაგულშია, რომელიც მუდამ „დევნილია“:  

„... ნუ შეეცდები,

გაეპარო ცხოვრებას ჩუმად,

ფეხაკრეფით;

არ გაგატარებს, _ ნაბულზეა;

ძაღლზე უფრო გულძაღლია

ეს დალოცვილი.

ჩაიცვი რამე _ გაუმტარი,

და მოუშვი;

მოუშვი და

დაბამბული მკლავი მიეცი, _

სულ დაბამბულ მკლავზე დაღალე..

არ ჩაუარო!

შეეგებე,

შესცინე,

ოღონდ,

ჩაიცვი რამე _ ცხოვრებაგაუმტარი“.

აქ არ არის პათოსი ცხოვრების გარდაქმნისა, ან მასზე ზეაღმატებულების ილუზიისა, როგორც ამას ვხედავთ, მაგალითად, ამ ცნობილ სტრიქონებში.  „ცხოვრებავ, ხელში მაქვს, მე შენი სადავე/რომ ეს ჯოჯოხეთი სამოთხედ ვაქციო“ ( ტიციან ტაბიძე), ან კიდევ: „ვერ იზამს წუთისოფელი ფეხებზე დამიკიდოსა“ (ტარიელ ხარხელაური) .

ელა გოჩიაშვილისთვის ცხოვრება არის გასაძლები, ოღონდ ხერხია საჭირო, რომ  კბენით არ დაგფლითოს, ცხოვრებაგაუმტარი რამ უნდა „ჩაიცვა“. ეს შეიძლება იყოს თვითონ პოეზია. „პოეზიაშემოსილი“ ადამიანი შეიძლება იქცეს „ცხოვრებაგაუმტარად“. ეს „სამოსი“ არაერთ ხელოვანს ჩაუცვამს ცხოვრების მოსაგერიებლად. მათ შორისაა დანტე, რომელმაც სწორედ პოეზიით გზით იმოგზაურა „ჯოჯოხეთში“, მეგზურადაც დიდი პოეტი-ოსტატი ვერგილიუსი ჰყავდა.

ჩნდება ფიქრიც, იქნებ სჯობს, „ცეცხლს“-ცხოვრებას კი არ ეთამაშო, შეინიღბო, მოატყუო, არამედ მიიღო, შენი არსების ნაწილად აქციო. სწორედ ამის შესახებ წერს პოეტი ლექსში „ცხოვრებაგამტარი“. ლირიკული გმირი იხსენებს, „ღუმელიდან გადმოვარდნილ წითელ ნაკვერჩხალს“ ბებო „თითებით რომ დაეწვდებოდა, _სწრაფად, გულგრილად, ვითომც არაფერი! _და უკანვე მიუგდებდა დედამუგუზალს; არ გეწვის, ბები? _ ავცქეროდი...“. მერე ლირიკული გმირი „გაიზარდა“ და შეიცნო, რომ  წვამაც იცის შეგუება, ტკივილის ატანა:

„მეც ვისწავლე

ცეცხლთან

უსაფრთხო ურთიერთობა.

აღარც მე, ბები!

აღარც მე მეწვის ასე იოლად;

დაჭკვიანდნენ ჩემი ხელები,

დაეშმაკდნენ,

გულუბრყვილოდ აღარ იტკენენ“ („ცხოვრებაგამტარი“).

ისიც უნდა ითქვას, რომ ეს შეჩვევა გარეგანია, რადგან  ცეცხლთან ყველა მიახლოება სულზე მტკივნეულად აღიბეჭდება. მაგრამ რომ არა ეს „დაწვა“, არც პოეზია შეიქმნებოდა და არც თვალს გაახელდა ადამიანი. როგორც სულხან-საბა იტყვის: „ღმერთი არის წვა და ხედვა“. პოეტსაც გამუდმებული სიფხიზლე და „მღვიძარება“ ტანჯვის ფასად უჯდება, მაგრამ სხვანაირად არ შეუძლია:

„ის კი, შიგნით, _

რის თარგმნასაც

სხეულით ვცდილობთ,

ის რად დარჩა

მარად უგარსო,

გამუდმებით ახლადგაფცქვნილი;

სულ დაფუფქული რატომ დააქვს

უხილავი, ჩვილი თითები,

რად ვერ ისწავლა

ცეცხლთან

უსაფრთხო ურთიერთობა...“ („ცხოვრებაგამტარი“).

ბოდლერი წერს: „პოეტს, თავისი უშურველი ახალგაზრდობის ჟამს, შეიძლება სიამოვნებას ანიჭებდეს ცხოვრების ფუფუნებაზე სიმღერა, რადგან, თუკი რამე აქვს ცხოვრებას დიდებული და მდიდრული, განსაკუთრებით ახალგაზრდების ყურადღებას იზიდავს. სიმწიფის ასაკი, პირიქით, შეშფოთებული და დაინტერესებული უტრიალდება პრობლემებსა და იდუმალებებს“ („რომანტიკული ხელოვნება“).  სწორედ ამ „იდუმალებებს“ უტრიალებს ელა გოჩიაშვილი. პოეტმა კრებული „ცხოვრებაგაუმტარი“ 2013 წ.  დაბეჭდა  (გამომცემლობა „საუნჯე“). მანამდე გამოცემული აქვს რამდენიმე კრებული, მათ შორის, „შაბიამანი“ (2005 წ.).

რადგან „პოეზიის არსი მხოლოდ და მხოლოდ ადამიანური ლტოლვაა უმაღლესი მშვენიერებისაკენ“ (ბოდლერი), ელა გოჩიაშვილიც მიისწრაფვის ამ მშვენიერებისაკენ, რომელსაც ყოველდღიურ საგნებსა და მოვლენებში აღმოაჩენს. ამიტომაც გიჩნდება მისი ლექსების კითხვისას განცდა: „მშვენიერი ხარ, წამო, შეჩერდი“ (გოეთე). ეს შეჩერებული წამები შემდეგ ისევ აგრძელებენ ჩვეულ დინებას, მაგრამ შთაბეჭდილებაში სამუდამოდ რჩებიან უჩვეულო ხატებად. ეს ანაბეჭდები არაერთხელ წამოტივტივდებიან მეხსიერების ბნელი კუნჭულებიდან და სიცოცხლეს სინათლეს მატებენ, ამ პოეტური ნათლის წიაღში ჩნდება ნელი სიხარულის განცდა.

ელიოტის აზრით, „გამოცდილება ორგვარია:  გრძნობა და ემოცია. მწერალი გრძნობებს სიტყვების ფორმაში ახვევს (პოეზია შესაძლოა ყოველგვარი ემოციის გარეშე შეიქმნას). პოეტის გონება სკივრია, რომელიც აგროვებს, ინახავს უამრავ გრძნობას, ფრაზას, ხატებს. ინახავს მანამ, სანამ თავს არ მოიყრის ყველა ნაწილი, შეკავშირების უნარი რომ აქვთ, რათა ახალი ერთიანობა შეიქმნას („ტრადიცია და ინდივიდუალური ტალანტი“). ელა გოჩიაშვილი ამგვარ ახალ ერთიანობას ქმნის ლექსში „ამბავი ვარდკაჭაჭას ყვავილებისა“. მან  პირველმა ქართულ პოეზიაში შექმნა  ამ მინდვრის ყვავილის პოეტური ხატი და თამამად შემოიყვანა აქამდე ცნობილ პოეტურ ყვავილთა გალერეაში. სიმბოლურია, რომ სწორედ ამ ყვავილის ფოტოა კრებულის ყდაზეც. ის თითქოს მისი ალტერ ეგოა, სხვა მეა. ეს ცისფერყვავილებიანი მცენარე, რომელიც ერთგვარ მორიდებულობას, შეუმჩნევლობასა და სიმშვიდეს განასახიერებს,  ახალ სიცოცხლეს იძენს მის ლექსებში. ამ ყვავილს თან შემოჰყვება ვრცელი მინდვრების საზაფხულო ალმური და სურნელი. ამ ლექსის წაკითხვის შემდეგ მკითხველი სხვანაირად შეხედავს ამ ყვავილს, დაინახავს მის ჩუმ სილამაზესა და მოკრძალებულობას. როგორც ხალხურ ლექსშია: „თუ ასე ტურფა იყავი, რად ვერ გამჩნევდი იაო/ იმად, რომ სიყვარულისთვის გული არ გამიღიაო“. ჯერ სამყაროს მიმართ სიყვარულით უნდა აივსო გული და  მხოლოდ მერე დაინახავ. პოეტს იგი დედის ხატებადაც მიაჩნია: „ვარდკაჭაჭა დედაჩემო“. ამიტომ ეს ყვავილი ავტორის სულის ერთგვარ ემბლემად წარმოჩნდება:

„აბა, რად უნდათ ამნაირი _

ვერმოშრიალე, ვერხასხასა.

მერე რა, რომ

ყვავილები აქვს, როგორც სული _

ღეროებიდან გამოხელილი“.

„სული-ღეროებიდან გამოხელილი“ შთამბეჭდავი მეტაფორაა, რომელშიც მაღალი ხელოვნებით არის შერწყმული, აზრი, ემოცია, ფერი, სურნელი და მუსიკა. ვარდკაჭაჭა პოეტისთვის, უპირველესად,  დედის თვალებში დანახული „დაღლილი ცისფერია“, ერთადერთი და განუმეორებელი:

„მიმეორებ და მიმეორებ დედაჩემის თვალებს,

მიყურებენ და მიყურებენ დედაჩემები“.

კრებულში გამორჩეულია დედისა და დებისთვის მიძღვნილი ლექსები, რომლებშიც წარსულის მშვიდ დღეებს აცოცხლებს პოეტი. დედის სახე ღვთისმშობლისას გადაეწვნება და მარადქალურობის სიმბოლურ-ალეგორიულ ხატებს ერწყმის:

„...სამი ქალი წამოდგება.

დარჩება დედაჩიტის საფლავზე

სამი ბარტყი_

სამგზის ბავშვობა

სამგზის ნათელი“.

ვარდკაჭაჭასთან ერთად, მოულოდნელ მეტაფორულ სახეს ქმნის ძახველიც:

„დგას ძახველი_

ფშავის სევდა_

ჩემი სანიშნობელი“ („სანიშნობელი“), ან კიდევ:   „ვაიმე, ჩემი ძახველი, სხვა სივრცეების მნახველი“ („ბალადა“ ). ერთ ლექსში კი ძახველი შორეულის, იდეალის სიმბოლოდ აღიქმება, იმგვარ ირაციონალურ ფენომენად, რომლის მატერიალური განხორციელება შეუძლებელია:

„არ არსებულა გაღმა სოფელი თურმე,

არ არსებულა გაღმასოფლელი ძახველი,

არ არსებულა მე რომ ძახველი მიყვარდა“ („არარსებული ძახველისადმი“. ეს დონ კიხოტური სიყვარულია, მშვენიერების ტრაგიკული მაძიებლების,  ფუფალასა და ელიოზის გზაა.  მის პოეზიაში გვხვდება მეტაფორული აზროვნების გასაოცარი ნიმუშები, რომლებიც ფორმისა და შინაარსის განუყოფელი ერთიანობითა და სისადავით გვხიბლავენ.  

ელა გოჩიაშვილის ლექსების კითხვისას კიდევ ერთხელ რწმუნდები, „პოეტის მოვალეობაა არა ძიება ახალი ემოციებისა, არამედ ყველასთვის ცნობილით სარგებლობა, მათი პოეტური გარდასახვა იმ გრძნობათა  გამოსახატავად, რომელსაც არსებული ემოციები ვერ შეძლებენ“ (ელიოტი). სწორედ ამგვარ ახალ ემოციებს ქმნის ელა გოჩიაშვილი თავისი მოულოდნელი პოეტური სახეებით:

„ცისკენ არის პოეზია, განა ციდან!

ციდან ლექსი კი არა და,

ხეირიანი ერთი სიტყვაც არ მოგეცემა.

აქ უნდა მოიპოვო, სტრიქონ-სტრიქონ,

აქ უნდა მოთხარო დამტვრეული ფრჩხილებით.

მიწაზე, მიწიდან,

სააღდგომო ენდროს ფესვებივით“ („ცალი გვერდი“).

ლექსი იბადება პოეტის „ჯვარცმიდან“, შეიძლება ითქვას, ფიქრების ღვარცოფიდან. მარადქალურობის შეგრძნების ორიგინალური გამოხატვით გამოირჩევა მისი პოეზია. ამ თვალსაზრისით, გაბრიელა მისტრალის პროზაულ  „დედის პოემებს“ მოგვაგონებს. ორივე პოეტთან მსგავსია დაუბადებელ შვილზე ოცნება, წარმოსახვითი ფეხმძიმობითა და ბავშვის დაბადებით  აღძრული შეგრძნებები: 

„ნუ გეშინია, შენ ჰყავხარ დედას,

რძის ნიაღვრებს გინახავს მკერდით

სიზმარში...სიზმარში...

სიზმრის ხალხი ვართ, სიზმრად მცხოვრებნი,

სიზმრიდან ვერ გამოაღწია

ჩვენი სიზმრის დედაშვილობამ...

მაპატიე, რომ ვერ გაგაჩინე“ („სიზმარში... სიზმარში“).

ელიოტი პოეზიაზე საუბრისას ასეთ საინტერესო შედარებასაც მიმართავს: „პოეტის გონება ჰგავს პლატინის ნაჭერს, რომელსაც თუ მოვათავსებთ კოლბაში, რომელშიც  ჟანგბადი და გოგირდის  ორჟანგია, შემდეგი რამ ხდება:  ამ ორი გაზის შერევით გოგირდმჟავა წარმოიშობა.  მას პლატინის კვალი არ ატყვია,  პლატინაც ხელუხლებელი რჩება, მაგრამ მის გარეშე ახალი გაზი არ წარმოიშობოდა“.

ამგვარ ალქიმიკოსად გვევლინება ელა გოჩიაშვილი. მისი პლატინის ნაჭერი ხშირად ჩვეულებრივი ცხოვრებისეული ყოფის რომელიმე საგანი, მოვლენა თუ შეგრძნებაა, შემდეგ მას ურევს ასეთსავე ცნობილსა და ხელშესახებს და „გამოდის“ ახალი „ნივთიერება“, ლექსი, რომელიც მის შემადგენელ ნაწილებად აღარ იშლება. ის ჩვეული, ხანდახან ძალიან გაცვეთილი, ახალ ელვარებას იძენს, განსხვავებულ სახეს აჩენს. ამგვარად „განახლდებიან“ და ახალი სიცოცხლისთვის იბადებიან  მის ლექსებში ნაცნობი შეგრძნებები:

„აი, მიწა, რომელიც მე,

ადრე თუ გვიან,

ჭიპლარზე უნდა გამომებას

და სიკვდილამდე მეტარებინოს...

აი, მიწა,-საკაბე მიწა

გაუჭრელი,

დედაჩემის კარადაში გადანახული

კრეპჟორჟეტივით“ („კრეპჟორჟეტივით“).

ლექსი „უარი ეთქვას“ გალაკტიონისთვის მიძღვნილ ლექსებს შორის უდავოდ გამორჩეულია თავისი მოულოდნელი რაკურსით, ექსპრესიულობით, ტკივილის ისეთი გადმოცემითა და გაზიარებით, რომელიც ნამდვილად იშვიათია. ლექსს წინ უძღვის გალაკტიონის განცხადება: „საქართველოს განათლების კომისარს: რადგან ვიმყოფები მეტისმეტად შევიწროებულ მდგომარეობაში უტანთსაცმელობით და უფეხსაცმელობით, უმორჩილესად გთხოვთ, აღძრათ შუამდგომლობა... გამიხსნას კრედიტი... ტანისამოსისა და ფეხსაცმელის მისაღებად. ფულს ნაწილ-ნაწილად მიიღებენ თვით ჩემგან... იმედი მაქვს, მხედველობაში მიიღებთ ჩემს მდგომარეობას.   პატივისცემით გალაკტიონ ტაბიძე  / 1924 წ. 24 მარტი /განკარგულება: ,,უარი ეთქვას!”

ლექსის ლირიკული გმირი დაბრმავებულ-დაყრუებული საქართველოა. საბჭოთა ხელისუფლების მიერ პატივაყრილი, ღირსებადაკარგული, თავის გამორჩეულ შვილებზე შურისმაძიებელი. ქვეყანა ჯალათად გარდაქმნილა, ამგვარი სატირულ-გროტესკული რაკურსით პოეტი ქართულ პოეტურ ტრადიციას,  გურამიშვილის,  მეცხრამეტე საუკუნის რეალისტების (ილიას, ვაჟას, აკაკის), მეოცე საუკუნეში კი - მიხელ ჯავახიშვილის მხილების პათოსს ეხმიანება. ლექსის პირველივე სტრიქონებით აღძრული ელდა კი არ ნელდება, არამედ თანდათან მძაფრდება და კულმინაციას ფინალურ სტრიქონებში აღწევს. საზოგადოების მიერ ხელოვანის დაუფასებლობის თემა უძველესია, მთავარია, ყოველ ახალ ჯერზე პოეტი ამ სატკივარს რა ფორმას მოუძებნის. ელა გოჩიაშვილმა შეძლო ორიგინალური ხერხის  პოვნა. მკითხველის წინაშეა გონებაარეული, შეშლილი მშობელი, თავის საუკეთესო შვილებს რომ ხოცავს. ამიტომაც მოთქვამდა და წყევლიდა პოეტი შვილის დაბადებას დედა ბოდლერის ლექსში „კურთხევა“ („ქართან თამაში და ღრუბელთან უყვარს ჩურჩული,/ ჯვარცმის გზაზეც კი სიმღერებით შეთრობას ბედავს“ (დავით აკრიანის თარგმანი).

ჯეიმს ჯოისის პერსონაჟ სტივენის საუბარი გვახსენდება მეგობართან რომანიდან „ხელოვანის პორტრეტი ახალგაზრდობისას“:  „ირლანდია უპირველეს ყოვლისა! ამის შემდეგ შეგიძლია იყო პოეტი თუ მისტიკოსი.  - შენ იცი, რა არის ირლანდია? - ჰკითხა სტივენმა ცივად და მრისხანედ. ირლანდია ის ბებერი ღორია, საკუთარ გოჭებს რომ თქვლეფს“.

 „მე ნუ ვყოფილვარ საქართველო, თუ არ დაგღალო,

მე ნუ ვყოფილვარ საქართველო, _ შურით მღუარი,

პალტო კი არა, გიჟის კვართი თუ არ ჩაგაცვა,

თუ არ გიშხუვლო მათრახივით: ,,ეთქვას უარი!”

შენი ვალებით პირთამდე სავსემ,

თუ არ ჩაგიდგა ყველა დროში თითო ფაცერი,

ჩემგან გაწირულს, თუ სამშობლოდ არ მოგაჩვენო

თოვლი ირიბი და ალმაცერი.

თუ არ გავერთო შენი გაძლებით,

თუ არ დაგძახო ბეწვის ხიდზე: ,,პოეტო, ანტრე!’’

მაშინ სამშობლო აღარ ვყოფილვარ,

შენ თუ სიკვდილი არ მოგანატრე!

-----

...თუ გაპატია, რომ გიცნო და თვითვე აღმართა

დაფნა, საშენოდ შემორკალული,

თუ თვითმკვლელივით არ მიგაგდო ღია სარკმელთან,

თუ გაპატია, რომ უყვარხარ, _ რაა მამული...“ („უარი ეთქვას“).

თანაც, „შვილის მოკვლის“ ამგვარი ცხოვრებისეული პარადიგმა დიდი ხანია გააქტიურებულია საქართველოში, მაგალითად, ილიას მკვლელობის გახსენებაც კმარა. ვაჟა-ფშაველა სწერდა გამომცემლობას: „ვიცი, რომ ჩემი სიკვდილის შემდგომ ჩემთვის კარგი ადგილი გაქვთ შერჩეული და დიდის პატივით მიპირებთ დასაფლავებას, მაგრამ სანამ მოვკვდები, იქნება ჩემი ჰონორარი გამომიგზავნოთ, თორემ სრულიად მშიერი ვარ და საჭმლის ფული აღარ მაქვს…“. აკაკის „ფურთხის ღირსი ხარ, შენ საქართველოვ“ („ვედრება“)_ ეს სტრიქონებიც გაგვახსენდება და ილიას „ბედნიერი  ერიც“ და კიდევ ბევრი სხვაც.  გიორგი გეგეჭკორისეული, (მისთვის ძვირფასი პოეტის),  სოციალური უსამართლობის წინააღმდეგ  პათოსით გამორჩეულია ელა გოჩიაშვილის კიდევ  არაერთი ლექსი.

ასეთივე პოეტური მამხილებელი პათოსით არის გამსჭვალული  ლექსი „მათქმევინე, დე“:

„სამშობლო ხარ!_ ამას აღარ ეშველება,

 მაგრამ თუ არ მოგვიკითხავ დიდხანს,

 იმ დღისათვის მებრალები, საქართველო,

როცა მოგვიკითხავ!“

პოეტი  ერთ ლექსში ირონიით ამხელს ლიტერატურისმცოდნეთა ლინგვისტურ აკრობატიკასაც. მაგალითად, როდესაც მხატვრულ ლიტერატურას, პოეზიას ტექსტად მოიხსენებენ:

„თურმე ლექსები კი არა

(აქ მეფეს დავესესხები),

ჯერ ტექსტი მწვავდა, მერე მზე,

ჯერ მზე და მერე ტექსტები“ („სევდიანი ტექსტი-ხუმრობა თანაავტორებთან ერთად“).

ეს „თანაავტორები“ კი,  უკვე ნახსენები, „ტექსტებით“ დამწვარი გალაკტიონი, „ტექსტი-მეწყერის“ ავტორი ტიციან ტაბიძე, საქართველოს „ტექსტის“ „მეხანძარე“ გიორგი ლეონიძე და სხვები არიან. ამიტომაც აპროტესტებს პოეტი  ცნებათა ამგვარ „უკუღმართ“ გამოყენებას:

„არა, ბატონო, მე არ ვწერ ტექსტებს,

მე არ ვწერ ტექსტებს, არ ვარ თანახმა!“

სახარებისეულ სწავლებას ორიგინალური რაკურსით ეხმიანება ლექსი „ნუგეში“ (ლეღვის ხისადმი). იოანე ნათლისმცემელი ქადაგებდა: „აწ უკვე ცული ხეების ფესვთან დევს. ყოველი ხე, რომელიც არ გამოიღებს კეთილ ნაყოფს, მოიჭრება და ცეცხლს მიეცემა.“ (ლუკა, 3, 9).  ქრისტემ კი, როდესაც დაინახა უნაყოფო ლეღვი, მხოლოდ ფოთლები რომ ესხა, ასე მიმართა:  „აღარასოდეს გამოგეღოს ნაყოფი უკუნისამდე. და მაშინვე გახმა ლეღვის ხე. ეს რომ იხილეს, გაუკვირდათ მოწაფეებს და თქვეს: რა უცებ გახმა ლეღვის ხე? ხოლო იესომ პასუხად უთხრა მათ: ჭეშმარიტად გეუბნებით თქვენ: თუ გექნებათ რწმენა და არ შეეჭვდებით, არა მარტო იმის ქმნას შესძლებთ, რაც დაემართა ლეღვის ხეს, არამედ თუნდაც ამ მთას უბრძანებთ: აღმოიფხვერი მანდედან და ზღვაში ჩავარდიო, და მოხდება აგრე“ (მათე, 19-21). 

პოეტი ცდილობს და ახერხებს კიდევაც, რომ მკითხველმა აღიარებულ ჭეშმარიტებას სხვა თვალით შეხედოს:  მართალია, მან იცის, რომ   უხილავ ნაყოფს სულიც ისხამს, მაგრამ იგი სწორედაც ხილულ უნაყოფობას თანაუგრძნობს:

„ისეთ ვინმეც ხომ ჩამოივლის-

ნაყოფის არმაძიებელი,

ჩრდილის მძებნელი,

შრიალის მძებნელი,

ხაოს მძებნელი...

მოვა შენთან

მოვა, გეტყვის:

„უნაყოფო ხეო, მჭირდები!

უნაყოფო ხეო, მიყვარხარ!“

დაიჯერე!

დაიჯერე!

დაიჯერე!_

არაფერი ჩნდება ქვეყნად

ერთადერთი და პირდაპირი

დანიშნულებით!“ („ნუგეში“).

ჯოისი წერს: „სულის ნელი და ბნელი დაბადება უფრო იდუმალებით მოცულია, ვიდრე სხეულისა. როცა ამ ქვეყანაში ადამიანის სული იბადება, მას უამრავი ბადით იჭერენ, რომ გაფრენის საშუალება არ მისცენ“ („ხელოვანის პორტრეტი ახალგაზრდობისას“). ელა გოჩიაშვილის ლექსებში ვხედავთ, როგორ იბადება პოეტის სული, მერე როგორ ეჭიდება ბადეებს,  როგორ ცდილობს დასხლტომას და გაფრენას.

ყურადღებას იქცევს ელა გოჩიაშვილის ლექსთა ფორმებიც.  იგი თანაბარი ოსტატობით ფლობს  რითმიანი, კონვენციური  თუ ურითმო (ვერლიბრისა თუ ვერბლანის) ლექსის ხელოვნებას, ამიტომაც ნაფიქრ-განცდილს ლაღად და თავისუფლად უზიარებს მკითხველს.

 ელიოტი ფიქრობს, რომ ყველა პოეტი  უნდა შეფასდეს არა განცალკევებულად, არამედ წარსული დროის პოეტების შემოქმედებისა და მათ მიერ შექმნილი სტანდარტების გათვალისწინებით. პოეტური ტრადიციის კონტექსტის მოხმობით,   შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ელა გოჩიაშვილს თავისი განსაკუთრებული ხმა აქვს  ქართულ პოეზიაში. იგი იზიარებს გაბრიელა მისტრალის რჩევას: „შენი პირმშო რომ შეიქმნა, ისე შექმენი შენი ნაწარმოები: საკუთარი სისხლი ჩატოვე შიგ. მშვენიერებამ ჰაშიშივით კი არ გაგაბრუოს, დიდებულ ღვინოსავით უნდა აგანთოს და აგამოქმედოს. მაშინ არც კაცი იქნები, არც ქალი, _ იქნები ხელოვანი“.

სწორედ ასეთი ხელოვანია ელა გოჩიაშვილი, რომელიც გრძნობს, რომ „ხელისგულზე ვუსხედვართ უფალს“, რომ „ლექსიც ტანჯულთა რელიგიაა“ და „ამ სტრიქონებსაც ჩახედავს ვინმე“ („ჩვენ მუდამ ვჩანვართ“). ვფიქრობთ, ელა გოჩიაშვილის ლექსებს არა მხოლოდ  „ჩახედავს“ პოეზიის მოყვარული, არამედ აუცილებლად შეიყვარებს კიდეც.

-----------------------------------------------------------------

დაბეჭდილია ჟურნალ „კრიტიკაში“, #18, 2023 წელი